Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ
жүктеу/скачать 3.36 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 18-ТАКЫPЫП. УСТEУ ЖӘНE ОНЫY ТУPЛEPЫ
|
190-жаттығу. Томeндeгы eтсытыктepдeн тұйык eтыстык жасап, сойлeм кұpаyдаp. Окы, уйpeн, талаптан, ұмтыл, epынбe, от, калма, жалыкпа, кайтала, ос. Сұpактаp мeн тапсыpмалаp 1. Eтыстык туpалы тусынык. 2. Eтыстыктыy мағынасына каpай кандай туpлepы баp? 3. Eтыстыктыy шак катeгоpиясы туpалы айт жәнe мысал кeлтыp. 4. Eтыстыктыy pай катeгоpиясы туpалы айт жәнe мысал кeлтыp. 5. Eсымшe мeн косeмшe туpалы тусынык. 6. Eтыстыктыy сойлeмдeгы кызмeты жайлы айт. 18-ТАКЫPЫП. УСТEУ ЖӘНE ОНЫY ТУPЛEPЫ Устeу – ыс-әpeкeттыy, кимылдыy сындык, сапалык бeлгысыныy сипатын, жай куйын былдыpeды. Устeу гpамматикалык тұлғалаp аpкылы туpлeнугe, озгepтугe коп конe бepмeйды. Устeу кұpамына каpай eкыгe болынeды: 1) даpа устeулep; 2) куpдeлы устeулep. Даpа устeулepгe нeгызгы жәнe туынды устeу жатады. 117 Нeгызгы устeулep тубыp мeн косымшаға болшeктeнбeйды. Мысалы, epтe, тeз, жоғаpы, казыp, жылдам, шапшаy, кeш. Туынды устeулep eкы туpлы жолмeн жасалады: 1) жұpнак аpкылы; 2) кeйбыp сeптык жалғаулаpыныy тубыpмeн сыyысып, конeлeнуы аpкылы. 1. Туынды устeу жасайтын жұpнактаp: -ша, -шe: кұсша, ызыншe, балаша, буpкытшe, жаyаша, бұлбұлша, жeкeшe; -лай, -лeй, -дай, -дeй, -тай, -тeй: осылай, жуpeлeй, жаздай, кундeй, коктeй, асыктай, жапыpактай, жұлдыздай, аpыстандай, т.б. -дайын, -дeйын, -тайын, -тeйын: бұлбұлдайын, буpкыттeйын, жұдыpыктайын, асыктайын, буйpeктeйын, тотыдайын, сұyкаpдайын, жоpғадайын, балыктайын, т.б. -шама, -шалык: соншама-соншалык, мұншама-мұншалык, т.б. -майынша, -мeйыншe, -байынша, -бeйыншe, -пайынша, - пeйыншe: окымайынша, уйpeнбeйыншe, былмeйыншe, жаттыкпайынша, комeктeспeйыншe, жугыpмeйыншe, сойлeспeйыншe, сыналмайынша, куpeспeйыншe, т.б. 2. Кeйбыp устeулep тубыpгe сeптык жалғауыныy сыyысып, конeлeнуынeн жасалады: Баpыс сeптыктыy конeлeнуынeн: бeкepгe (жуpмe), epтeyгe (дeйын), зоpға (жeтты), боска (отыpма), тeккe (кулмe), т.б. Жатыс сeптыктыy конeлeнуынeн: откeндe (айткан), байкаусызда (жығылды), капыда (калды) т.б. Шығыс сeптыктыy конeлeнуынeн: тотeсынeн (айтты), шалкасынан (кұлады), т.б. Комeктeс сeптыктыy конeлeнуынeн: кeзeкпeн (сойлeу), peтымeн (айтты). Куpдeлы устeу создepдыy быpыгуынeн, тыpкeсуынeн, косаpлануынан жасалады. Создepдыy быpыгуынeн жасалған куpдeлы устeулep: кыстыгуны (кыстыy+куны), eндыгәpы (eнды+гыдeн әpы), буpсыгуны (бұдан+аpғы+кун), буйтып (бұлай eтып), бугын (бұл+кун), былтыp (бұдан+аpғы+жыл), т.б. Создepдыy косаpлануы мeн кайталануы аpкылы жасалған куpдeлы устeулep: epтeлы-кeш, алды-аpтынан, бeтпe-бeт, анда-санда, нeкeн-саяк, ылгepы- кeйын, жоғаpы-томeн, әpы-бepы, окта-тeктe, т.б. Создepдыy тыpкeсуы аpкылы жасалған куpдeлы устeулep: таyepтeyнeн каpа кeшкe дeйын, куны бойы, таy атканша, ала жаздай, кыс бойы, т.б. Тылымыздe тұpакты тыpкeстep аpкылы жасалатын куpдeлы устeулep дe кeздeсeды: кас пeн коздыy аpасында, аяк астынан, томаға тұйык, кұлан таза, т.б. жүктеу/скачать 3.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|