САЛЧАК КОК-КАРАКОВИЧ САМБА-ЛЮНДУП

С.К-К. Самба-Люндуптуӊ допчу-намдарынга болгаш ооӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазыныӊ дугайында ажылдар шоолуг-ла шинчилеттинмээн, ынчангаш ону шинчилээри чугула.

Салчак Кѳк-Каракович Самба-Люндуп 1916 чылдыӊ декабрь 31-де Бай-Тайганыӊ Кѳѳп-Сѳѳкке мал, тараа ажылдыг бѳдүүн ѳг-бүлеге тѳрүттүнген. Ачазы ‒ Салчак Кѳк-Карак Тайгырович, авазы ‒ Салчак Серен Дамановна. Ада-иези ону бичиизинде чаптап, чассыдып Самба деп адап турганнар. Самба-Люндуптуӊ бичиизинден тура кады ѳскен дуӊмалары: Сазаӊмай, Тоня, Алексей, Бичии-Уруг.

Самба сес-тос хар чеде бээрге, Кѳп-Сѳѳк хүрээзиниӊ улуг лама башкыларыныӊ аразынга ѳѳредири-биле аппарып каан. Ону ажыл-амыдыралга, бижик-билигге ѳѳреткен баштайгы башкызы, эрги Кѳп-Сѳѳк хүрээзиниӊ ламазы – Күжүгет Сенээевич Дажы-Балбар. Самбаны ѳѳредип турган башкызы улуг назылааш чок апарган соонда, ол Кызылче дургуннап чорупкаш, улуштыр ону 12 харлыг турда Маслов деп эртемден Москваже эдертип алган. Ол бодунуӊ кызылы-биле эртем-билигни чедип алган.

Самба-Люндуп Москвага Чѳѳн чүктүӊ ажылчы чоннарыныӊ коммунистиг университедин дооскан. А.М. Горький аттыг литература институдунга ѳѳренип чораан - деп тыва литературанын антологиязында бижээн.

С. К-К. Самба-Люндуп «Аревэ шыны» солуннуӊ редакторунга, ТАР-ныӊ Биче Хурал Президиумунуӊ секретарынга, Тываныӊ Каттышкан парлалга чериниӊ эргелекчизинге, Тываныӊ ном үндүрер чериниӊ директорунга, «Шын» солуннуӊ редакциязынга ажылдап чораан.

С. К-К. Самба-Люндуптуӊ чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын Тѳрээн чурт бедии-биле үнелээш, аӊаа Тыва АССР-ниӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы деп хүндүлүг атты тывыскан.

1945 чылдан бээр ССРЭ-ниӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү чораан.

Салчак Самба-Люндуп шүлүкчү, очеркист, очулдурукчу бооп тыва литературуныӊ литератураныӊ тѳѳгүзүнде арткан. Ол чогаал ажылын 1937 чылда эгелээн. Чогаал ажылындан аӊгыда тыва школаларныӊ баштайгы ѳѳредилге номнарын чогаадырынга болгаш редакторлаарынга идепкейлиг киришкен. VII класстыӊ «Тѳрээн чогаал» номунуӊ автору.

Салчак Самба-Люндуп — ш ү л ү к ч ү. Ооӊ шүлүктери «Шын» солуннуӊ аӊгы-аӊгы номерлеринге удаа-дараа үнгүлеп турган. «Тѳрээн чуртум», «Колхозчу мен башкым кѳрдүм», «Тайбыӊ», «Колхоз оруун шилип алдым» (1952), «Селемем», «Картошканыӊ хомудалыӊ хомудалы» (1957), «Картошканыӊ хомудалы» (1957), «Чүрээм билди» (1961), «Болгария дугайында шүлүктер», «Ылгалдыын» (1963), «Өѳрбейн канчаар» (1964), «Чүрээм чылаан», «Кызыл тук» (1965), «Шооча быжыг» (1967), «Чаартыкчы дарга» (1968), «Частыӊ медээчизи» (1972) деп шүлүктери чырыкче үнген.

Самба-Люндуп — п уб л и ц и с т. «Аревэ шыны» болгаш «Шын» солуннарга хѳй чылдарда редакторлаан. Ооӊ бижээн очерктери: «Мастер» (1965), «Тѳлептиг оглу» (1970).

Самба-Люндуп — о ч у л д у р у к ч у. Ол А.С. Пушкинниӊ «Капитан уруу», Н.Гогольдуӊ «Ревизор», В.Катаевтиӊ «Полкунуӊ оглу» деп чогаалдарын тыва дылче очулдурган.

С. Самба-Люндуп 1959 чылда «Шын» солунга «Чогаал теориязынга билигни бедидер» деп статьяада, редакцияга келген шүлүктерни сайгарып, анализтеп турар. Бо ажылында Бай-Тайгадан С. Маӊнайныӊ «Улуг-Шуюм», Улуг-Хемден С. Чалзыптыӊ «Байлакшылдыг колхозувус», Чѳѳн-Хемчиктен Т. Таняныӊ «Чеди чылдыӊ планывыс» дээш оон-даа ѳскелерниӊ шүлүктерин сайгарган.

Салчак Кѳк-каракович Самба-Люндуп тыва культураныӊ болгаш эртемниӊ эге таваан салышкан. Ол бичиизинден тура Кѳп-Сѳѳк хүрээзинге хуурактап чорааш, Москвага барып эртем билигни чедип алган. Тыва сѳстүӊ база бир шылгараӊгай ѳгбези ‒ Салчак Кѳк-Каракович Самба-Люндуп. Ол тыва чоннуӊ чечен чогаалыныӊ ак ѳѳн ѳглешкен, онзагай салым-чаяанныг чогаалчыларныӊ баштайгы оруунга ооӊ буянныг улуг үлүг-хуузун киириштирген, ТАР-ныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ таваан салышкан.

Салчак Кѳк-Каракович Самба-Люндуптуӊ эвээш-биче-даа болза парлаттынган ажылдарын чырыкче үндүрүп, ооӊ ат-сывын ѳрү кѳдүрүп, сайгарар болзувусса эки деп бодаар-дыр бис. Бистиӊ улуг ѳгбевис, чогаалчывыс амгы үеде ат-сывы шоолуг-ла билдинмези хомуданчыг.

Келир үеде бистиӊ ажы-тѳлүвүс шаандагы улуг ѳгбелеривисти, чогаалчыларывысты эки билир болза эки деп бодаар мен. Ынчангаш мээӊ эвээш биче-даа болза, ооӊ дуӊмазы Хертек Бичии-Уруг Дамановнадан дыӊнап бижээн материалым ооӊ допчу намдарын болгаш ажыл-чорудулгазын улаштыр шинчилээринге дузалыг боор деп түӊнедим.

Ажыглаан литература даӊзызы:

1. 
   Тыва литератураныӊ антологиязы. ‒ Кызыл, 1984. ‒ Ар.17-19.
   
2. 
   Тыва литератураныӊ тѳѳгүзүнүӊ очерктери. ‒ Кызыл,1975. ‒ Ар.63-65.
   

Самба-Люндуптун дунмазы ‒ Хертек Бичии-Уруг Дамановна. Ол бистиӊ суурувустуӊ хүндүлуг хоочун чурттакчызы. 1923 чылдыӊ март 8-те тѳрүттунген.

2008 чылда мѳчээн.
М.Б. КЕНИН-ЛОПСАННЫН ШУЛУКТЕРИНДЕ ОВУР-ХЕВИРЛЕР
Ондар А.Ч., 5 курс ФФ

Научный руководитель – Очур Т.Х., к.ф.н., старший преподаватель кафедры тувинского фольклора и литературы

М.Б. Кенин-Лопсан 1925 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Чаш-Тал деп черге төрүттүнген.

Чогаал ажылынче 1940 чылдар эгезинде кирген. Баштайгы «Улуг орук» деп шүлүктер чыындызы 1956 чылда чырыкче үнген. Дараазында чылдарда «Октябрьның оглу-дур мен» (1959), «Бичии башкы» (1963) деп номнары үнгүлээн. «Шивит», «Үннер», «Истер» деп поэтиктиг номнарның, «Чүгүрүк Сарала», «Херээженниң салымы», «Тениң самы» деп романнарның база «Чылгычының өө» деп дөрт номнуң автору. Тыва этнография талазы-биле ханы шинчилелдерниң база «Тыва хамнар» деп улуг хемчээлдиг монографияның автору. Ооң чогаалдары орус, украин, латыш, болгар, итальян, моол, немец, англи дылдарда очулдуртунган.

Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы шинчилекчилерниң болгаш сонуургалдыг кижилерниң кичээнгейин шагдан бээр хаара тудуп келген. Аңаа тураскааткан ажылдарның иштинден Н.Антуфьеваның «»Монгуш Кенин-Лопсан – «Человек века», М.Байыр-оолдуң «Монгуш Кенин-Лопсан – делегей чергелиг эртемден, этнограф», О.Дмитриевтиң «Шаман, кочевник и поэзия», Д.Молдавскийниң «Добавив ещё один источник» дээш оон-даа өскелерни адап болур.

Тыва литературада, эртемде болгаш ниитилел амыдыралында бүгү талазындан ат-сураа билдинип, катаптаттынмас исти Монгуш Борахович Кенин-Лопсан артырган болуп турар. Ынчангаш М.Б. Кенин-Лопсанга хамаарыштыр хөй янзы угланыышкыннарга шинчилел ажылдарын чорудары чугула. Ооң тыва эртемге, литературага киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок байлак. Чогаалчы-эртемденге, ооң ажылдарынга тураскаатынган үнелелдер, сайгарылга, шинчилел ажылдары эвээш эвес парлаттынган-даа болза, ол бүгү ажыл М.Б. Кенин-Лопсанның чогаадыкчы ижиниң хензиг кезиин хаара туткан болуп турар. Чогаалчының чүгле намдарынга, ооң чаяаганы чогаалдарынга, азы ооң чогаалдарының кайы-бир жанрынга хамаарыштыр улуг хемчээлдиг шинчилел ажылын чорудуп болур. Ынчангаш ажылывыстың кол шинчилээр айтырыы кылдыр «М.Б. Кенин-Лопсанның шүлүктеринде овур-хевирлер» деп теманы шилип алган бис.

Кандыг-даа чогаалдың утказын номчукчуларга чедингир кылдыр дамчыдарда, кандыг-ла-бир чүүлдүң овур-хевирин дамчыштыр көргүзер. М.Б. Кенин-Лопсан шүлүктеринде янзы-бүрү овур-хевирлерни аажок чедимчелиг чуруп көргүскен бооп турар.

Овур-хевир – чечен чогаалдың иштинге бодап чогааткан чогаадыкчы болуушкуннуң көргүзүкчүзү-дүр. Ылаңгыя үргүлчү киржип турар арын, азы чогаалдың маадыры бооп турар.

М.Б. Кенин-Лопсан шүлүктеринде янзы-бүрү овур-хевирлерни ажыглаан. Ооң чижээнге кижиниң овур-хевирин, дириг амытаннарның овур-хевирин, бойдустуң янзы-бүрү хевирлериниң овур-хевирлерин дээш, дөгерезин адаар болза, шуут-ла төнчү чок. Ынчангаш бис ам авторнуң ажыглаан овур-хевирлерин кончуг кысказы-биле көрүп көрээлиңер.

Чогаал бижип чоруур чогаалчы кижилерниң кол-ла ажыглаар овур-хевирлериниң бирээзи – кижиниң овур-хевири-ле болгай. Чогаалга кижини чуруп көргүзүп тура, ону мөзүлүг, мөзү чок деп аңгылап көргүзер. М.Б. Кенин-Лопсан база ук овур-хевирни оюп эртпээн. Кижиниң овур-хевирин шүлүкчү бодунуң шүлүктеринде аңгы-аңгы хевирлерде ажыглаан. Тодаргайлаарга, аңчы кижиниң овур-хевири, ада кижиниң овур-хевири, ажылчын кижиниң овур-хевири, эртемден кижиниң овур-хевири, чорумал кижиниң овур-хевири, малчын кижиниң овур-хевири, дарга кижиниң овур-хевири, хам кижиниң овур-хевири дээш кайы-хөй бооп турар. Бо хамык овур-хевирлерге хамаарыштыр чүгле чаңгыс чижектен көрүптээлиңер.

Авторнуң «Ветеринарның чазыы» деп шүлүүнде көдээ черниң амыдыралынга хамаарыштыр эртем-билиг чедип алгаш, хоорай черде ажылдап чоруур кижилерниң эртеминге хамаарыштыр боттуг амыдыралда чүве билбезин, аңаа көөрде эртем-билии чок-даа болза, боттуг амыдыралда ажылды кылып чоруур кижи эки билир болур деп чүвени чедимчелиг көргүскен. Мында хоорайдан келген мал эмчизи кижиниң хой талазы-биле болгаш, черле ниити мал-маган талазы-биле билииниң кошкаан шүгүмчүлеп көргүскен. А лириктиг маадырның өмүнээзинден ол кижиге эки сүмени берип, ооң билбес чүвезин тайылбырлап берип турар кылдыр чуруп бижээн. Бо шүлүктен ап көөрге, лириктиг маадыр бодунуң кылып чоруур ажыл-ижин эки билир, ажылының түңнели дээш сагыш-човаңгыр кижи бооп турар.

Чогаалчы кижи бодунуң чогаалында овур-хевирлерни номчукчу кижиниң кичээнгейин хаара тудуп аптар шынарлыг, эки үнелелди алыр кылдыр бижиирде, уран-чечен аргаларны ажыглап, чечен-мерген, чедингир, билдингир, чараш, магаданчыг кылдыр бижээн болур. Бодунуң шүлүктеринде М.Б. Кенин-Лопсан дылдың уран чурумалдыг аргаларын овур-хевирлер илередирде болдунары-биле ажыглаан.

Авторнуң «Дагалыг кыс» деп шүлүүнде бизең тевер чуңма дег деп деңнелгени кыс кижиниң овур-хевирин илередирде ажыглаан. Бо деңнелгеде даглыг черниң кызын чуңмаларның кадыр хаяларга безин аңдарылбас-дүңдерилбезинге деңнеп турар. А ол-ла шүлүкте харап чыдар адан ышкаш деп деңнелгени хаяның овур-хевирин илередип көргүзерде ажыглаан бооп турар. Харап чыдар адан ышкаш дээрге, хаяның улуун, бедиин, ооң кырындан ол чоокку девискээр шупту көстүп турарын көргүскен.

Шүлүкчү бодунуң шүлүктеринде овур-хевирлерни чуруп көргүзүп тура, уран-чечен арга - диригжидилгени аажок чедимчелиг, хөйү-биле ажыглап турар.

Шүлүкчү «Дииңнээр өй келди» деп шүлүүнде Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей девискээринде турар Чиңгирлээн деп сынның овур-хевирин чуруп, одурту чорупкан дагларның командири кылдыр болгаш, бөрт кедип ап турар кылдыр диригжидип көргүскен.

Чогаалчының шүлүктерин сайгарып көөрге, өскелерден онзаланып көстүп келир база бир солун чүүлү – диригжидилге болгаш деңнелге аргаларын хары угда катай ажыглап турары бооп турар. Ол аргаларны бодунуң шүлүктеринде чедимчелиг ажыглап турарындан, ооң шүлүктериниң бижиттинген дылы уран-чечен, катап-катап номчуксанчыг, номчукчу кижиниң кичээнгейин бодунче хаара тудуптар шынарлыг. Авторнуң бо ийи арганы катай ажыглап турары, чүгле сөзүглелдиң бижиттинген дылын уран-чеченчидип турар эвес, шүлүкте көстүп келир кандыг-ла-бир чүүлдүң овур-хевирин илередип көргүзеринге улуг ужур-дузалыг болган.

Чогаалчының «Харылзаачы таңныылдар» деп шүлүүнде чагыларның овур-хевирин коргар чүрек чок дидим кылдыр диригжидип көргүзүп, шууштур-шууштур турарын чадаг шериг чыскаалып алган турарынга деңнеп көргүскен.

Ынчангаш, ниитизи-биле бо ажылды кылып келгенивис түңнелинде, М.Б. Кенин-Лопсанның шүлүктери овур-хевирлер талазы-биле аажок байлак, а автор оларны кайгамчык уран-чечен илередип көргүскен деп түңнелге келген бис.
СЕКЦИЯ «ФИЛОЛОГИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕКСТА»
КЫДАТ ТЫВАЛАРЫНЫҢ ЧУГААЗЫНЫҢ ОНЗАГАЙЫ
Сат А.О., 3 курс ФФ
Удуртукчу башкызы – Бавуу-Сюрюн М.В., к.ф.н., профессор кафедры тувинского и общего языкознания
Тыва диалектологияда чедиишкиннер бары маргылдаа чок. Ынчалза-даа ылаңгыя Тывадан дашкаар девискээрлерде чурттап турар тываларның дылындан Кыдат тываларының дылы шинчилеттинмээн хевээр артпышаан, ынчангаш ону шинчилээри чугула деп көрдүвүс.

Сорулгавыс: Кыдат тываларының чугаазының онзагайларын тодарадыры.

Ажылдың объектизи: Кыдат тываларының диалект чугаазы.

Ажылдың шинчилээр материалы: 2010 чылдың чайынында башкылар экспедициязының түңнелинде чыгдынган материалдар. Мооң мурнунда парлаттынган М.Монгуштуң номундан алган материалдар.

Кыдатта бөлүк тывалар Хом, Ханас, Ак-Хава деп суурларда чурттап турар. Бир бөлүк бөлүк тывалар Алтай, Бурчин хоорайларда база Көк-Дугай, Чингиль, Буурул-Дугай суурларда база чурттап турар. Амгы үеде Кыдатта тываларның саны 2500 хире кижи бар деп турар [Бавуу-Сюрюн 2011]. Кыдатта тываларнын эртемде билдингир аттары: «көк-мончактар» азы «мончактар», «урянхайлар». А тывалар боттарын «тыва» бис дээр. Оларны бир-ле дугаар «мончактар» деп казахтар адап эгелээн деп даап бодаашкынны М.Монгуш бодунуң номунга бижээн [Монгуш 2002 17].

Ниитизи-биле үстүнде киирген материалдардан алгаш көөрге, көрүп турарывыс диалектиниң чамдык онзагай чүүлдери моол, казах база орус дылдарның салдары-биле тывылган. Ынчангаш Кыдат тываларының чугаазы дылдың шупту адырларында диалектизмнер бары-биле ылгалдыг.

Бистиң ажылывыста немец болгаш тыва – ийи аңгы дылдыг, ийи аңгы черлерде чурттап турар, ийи аңгы культураның төлээлекчилериниң күш-ажыл дугайында үлегер домактарында антонимнерниң ужур-дузазын деңнеп көөр сорулганы салып, ук ажылды чоруткан бис.

Чоннуң аас чогаалында-даа, хүн бүрүде чугаазында-даа бар быжыг сөс каттыжыышкыннарын өөренир эртемни паремиология дээр. Дылда бар быжыг сөс каттыжыышкыннарының аразынче үлегер домактар база кирип турар. Үлегер домактарның тургузуунда тускай харылзааларның дузазы-биле тургустунган турум чоруур, эжеш компонентилер бар. Ук компонентилер үлегер домактың семантиктиг дөзүн, кандыг бир медээни ойзу адап кижиге чедирип турар. Ук компонентилерни паремийлиг биномнар деп адаар бис.

Тыва үлегер домактарның тургузуунга хамаарышкан эртем ажылдары эрткен вектиң бежен чылдарында Ленинград күрүне университединиң сургуулу турган А. Төгүй-оолдуң «Пословицы и поговорки тувинцев» (1949-1950) деп курс ажылындан эгелээн.

Тыва үлегер домактар база ийи эжеш одуруглардан тургустунган. Ооң бирги одуруу төрээн черин, ооң бойдүзүн азы чоннуң төөгүден кылып келген ажыл-агыйының аайы-биле азыраан малының дугайында чугаалап турар, ийиги одуруу кижиге, ооң аажы-чаңынга хамаарышкан болур. Чижээ:

Тыва: Аътты баглап өөредир,

Нем: Die Alten zum Rat, die Jungen zum Tat. – Старые к совету, юные к делу.

Ук үлегер домактар ийи аңгы чоннуң-даа болза чаңгыс утканы илередип, бот-боттарын солуп-даа болур. Мындыг таварылгада оларны эквивалентилер деп адаар.

Тыва үлегер домактарның шүлүк тургузуглуг аяанныг болдурарынга синтаксистиг параллелизм улуг рольду ойнап турар. Бердинген чижекте чоошкулаштырар параллелизм ажыглаттынган. Тыва үлегер домактарда медээ ойзу адап, поэтиктиг хевирге чагыртып чоруур.

Немец чоннуң үлегер домактарының даштыкы хевиринде тыва дылда дег шүлүк хевири чок. Олар чаңгыс одуругдан тургустунган болгаш иштики рифмага чагыртып, медээни дорт чиге адап чедирип турар, чижээ:

Ohne Fleiss, kein Preis. - без прилежания нет награды. Ажыл чокта шаңнал турбас [9:12].

Тув: Эки кылган ажыл,

Элеп читпес алдар. – Хорошая работа – немеркнущая слава [16;66]. Ук чижектерде биномнар дес-дараалашкак харылзаа-биле тутчуп турар.

Ук ажылывыста үлегер домактарда антонимнерни лексиктиг, грамматиктиг болгаш контекстуалдыг деп үш бөлүктерге чарган бис.

Лексиктиг антонимнерниң ажыглалы:

1. 
   тув: Кежээниң мурнунда – хүндү,
   

Трудолюбивому – почет,

Ленивому – насмешки [16:26].

Нем: Fleiss bringt Brot, Faulheit Not. – Прилежание приносит хлеб, а лень нужду. [9:15].

Лексиктиг антонимнер: кежээ – чалгаа; хүндү – кочу – насмешки; Fleiss – прилежность (кызымак), Faulheit – лень (чалгаа). Үлегер домактарда антонимнер удурланышкак харылзаа-биле холбашкан.

Грамматиктиг антонимнерниң ажыглалы.

Немец дылда грамматиктиг антонимнер тыва дылга көөрде хөй кезиинде префикстер болгаш эвилелдериниң дузазы-биле илереттинип турар. Бо байдалды бистиң деңнеп турарывыс ийи дылдарывыс тывылган угунуң-даа аайы-биле, сөс тургузар аргазының-даа аайы-биле төрел эвес, дөмей эвес ийи аңгы дылдар болуп турарында. Тыва дыл түрк дылдарның өг-бүлезинче кирип, агглютинатифтиг дылдарга хамааржып турар, а немец дыл индо-европей дылдарның өг-бүлезиниң герман-роман дылдарже кирип, флективтиг дылдарга хамааржып турар.

Нем: Besser geleiert als gefeiert – Лучше играть на шарманке (шарманизировать), чем ничем не заниматься (не работать) Чүнү-даа кылбазының орнунга, шармангага-даа ойнааны дээре [9:6].

Тув: Олутта олча чок,

Чыдында чыргал чок – от сиденья пользы нет, от лежанья счастья нет [16:35].

Ук чижектерниң даштыкы хевири шуут дөмей эвес-даа бол, олар утка талазы-биле чоок. Грамматиктиг антонимнер: geleiert – играть на шарманке (шарманкага ойнаары) gefeiert – не работать, бездействовать (ажыл кылбас, кылдыныг чок). Немец дылдың үлегер домактарында кол ажыглаттынып турар кылыг сөзүнүң үе хевири – презенс индикатив азы орус дылда «вневременное» настоящее время (Das Präsens Indikativ). Ук чижекте антонимнер кылдыныгларны удурланыштырып турар. Тыва үлегер домакта компонентилер черегелешкек контекстуалдыг синонимнерниң дузазы-биле тургустунган.

Wer … , (der) … - кто …, тот…; (кым…, ол …);

Wem …, dem … - кому …, тот… (кымга…, ол…);

Wo …, da … - где …, там… (кайда …, ында…);

Wie …, so … - как…, так… (канчаар…, ынчаар)

Кандыг-бир чүүлдү бирээзинге деңнеп тургаш ажыглаар эвилел wie – как (ол ышкаш) дузазы-биле тургустунар.

Wie деп эвилелди дең чүүлдерни деңнеп тургаш ажыглаар, чижээ: Wie die Mache, so die Sache – какова работа, такова и вещь. Ср: каков мастер, такова и работа.

Тыва: Аъттың чаажы ээзинде,

Мягкость кожи зависит от выделки,

Справность коня – от хозяина [16;10].

Контекстуалдыг антонимнерниң ажыглалы:

Нем: Geld verloren – nichts verloren. Mut verloren – alles verloren – деньги потеряешь ничего не теряешь. Мужество потеряешь – все теряешь [9:17]. Ашка чидиргеш чүнү-даа чидирбес сен. Эр-сорууң чидирп алыр болзуңза, шуптузун чидиргениң ол.

Тыва: Аныяңдан адың камна – Береги честь с молоду [16:11].

Концептуалдуг антонимнер: Geld – деньги (ашка) Mut – мужество (эр-сорук); аныяк, чалыы үези (-дан Т.п.), адың (-ың хамаарылга хевири; честь, мужество).

Ук чижектерде чүве аттары, чүгле бо бердинген чижектерде антонимнер болуп чоруурлар.

Тыва болгаш немец дылдарның үлегер домактарында антонимнерниң ажыглалы нептереңгей болуушкун болуп, үлегер домактарның утка, шынарынга допчу, тода хевир киирип турарлар.