Семинардың бағдарламасы тақырыбы: «Педагог-психологтың ата-аналармен жұмысты тиімді ұйымдастыру бағытындағы іс-әрекеті»

Ата-ананың ажырасуының балаға әсері

Бәрімізге белгілідей, біраз уақыт әкесімен араласпаған ұл бала әрекеттің «әйелдік» типін қабылдайды, немесе барлық әйелдікке қарсы болып, анасы бойына дарытуға тырысқанның бәріне қарсы болады. Әкесіз өскен балалардың көбісі басқаларға қарағанда азырақ жетілген және аз мақсатқа ұмтылған болады, олар өздерін қауіпсіздікте сезінбейді, инициативалары аз және салмақты емес, оларда аяушылық сезімі қиын дамиды, әкелік міндеттерді оларға орындау да қиынырақ.

Мамандардың сөзіне сенсек, бүгінгі Қазақстанда төрт миллионнан аса отбасы бар. «Отбасы – шағын мемлекет…». Елімізде қаншама шағын мемлекет барын өзіңіз ойлап көріңіз енді. Сол «шағын мемлекеттердің» рухани-әлеуметтік жағдайының жай-күйін ой елегінен тағы бір өткізіп алыңыз. Бұлай деуіміздің себебі, отбасы мәселесін зерттеп жүрген кез келген сала ғалымдарының сөзіне құлақ ассаңыз, заманауи отбасының дағдарыста тұрғанын мәселе қылып көтереді. Және бұл Қазақстанға ғана тән құбылыс емес. Заманауи отбасының жай-күйі қазір көптеген елде талқыланып жатқаны біз айтпай-ақ белгілі. Бұл жағына тереңдемей-ақ қоялық. Отбасы құлдыраса не тұр, ең әуелі адам, қоғам аман болсын деуге де болар еді. Олай айтсақ, қатты қателесетін түріміз бар. Қоғамның бастауы – отбасы деген пікірмен келіспейтін жан жоқ шығар. Адамзаттың дамуында отбасының қомақты рөлін жоққа шығару тіптен ұят. Ол аз десеңіз, сіз бен біз өмір сүріп отырған қоғамның қалыптасуына үлкен серпін берген де осы отбасы екенін мамандардың өзі мойындайды. Міне, осы әлеуметтік институтты жоғалтар болсақ, не боларын болжаудың өзі қиын. Бұлай қауіп айтуымыздың себебі – отбасы әлеуметтік институт ретінде құлдырап, өз рөлінен алшақтап барады. Бұл да біздің сөз емес. Мамандардың ескертуі. Ең әуелі, отбасы институты деген не? Қарапайым ғана сөзбен түсіндірсек, Жер бетінде мемлекет, білім, армия, керек десеңіз, нарықтық қарым-қатынастар пайда болмай-тұрып-ақ, ең алғашқы болып құрылған, адамзаттық қоғамның қалыптасуына, дамуына үлкен ықпал еткен ежелгі әлеуметтік институт – отбасы деп аталады. Көңілімізге медеу болатыны – 2009 жылғы жалпыхалықтық санақ нәтижесіне сенсек, 1999 жылғымен салыстырғанда отбасылардың саны 13,8%-ға өскен екен. Өкініштісі, отбасындағы орташа адам саны 3,5 адамға қысқарған. ҚР Статистика агенттігінің ақпаратында «Екі адамнан тұратын отбасы – 30,1%, үш адамнан құралған отбасы – 26,7%, төрт адамнан құралған отбасы – 22,2%. Бес адамнан құралған отбасы бар болғаны – 11,7%, алты адамнан құралған отбасы – 5,6%, жеті адамнан құралған отбасы – 1,9%. 8 – 10 адамнан құралған отбасының мөлшері тіптен аз, бар болғаны – 0,2%» екені көрсетілген. Бүгінгі күннің ағымы қоғамдағы отбасының рөлiн өзгертіп қана қоймай, отбасының қызмет аясын, сипатын, мазмұнын да өзгеріске ұшыратқан. Қазір ата-аналардың қызмет аясы отбасылық шаруашылықты жүргiзумен ғана шектелiп отырған шаңырақтар кездеседі. Тәрбие негізінен балабақша, білім беру мекемелерінің шаруасы дейтіндер де бар. Ол аз десеңіз, БАҚ арқылы кең көлемде насихатталып жатқан шетелдiк мәдениеттiң әсерін қосып қойыңыз. Өмірдің шындығын ата-анасынан естіп, отбасынан көрмеген бала теледидарға сенбегенде қайтпек? Міне, осы себептерге байланысты отбасы деген ұғымның өзі «заманына орай» өзгеріске түскен, «түзету мен толықтырулар» енгізілген. Бір ғана мысал, осы күні ажырасу мен толық емес отбасы – қалыпты дүние есебінде қарастырыла береді. «Бұрынырақта…» деп алысқа көз жүгіртпей-ақ қоялық, біздің бала күнімізде ауылда бірлі-жарым ажырасу оқиғаларын көзбен көргеніміз рас, бірақ ол өте бір ұят нәрсе секілді болып көрінетін. «Ажырасу» деген сөз, сыбырлап қана айтылатын. Осы күні ше? «Бұлай жүре берсең, жынданып кетерсің» деп, қызымды үйге әкеліп алдым»… «Кім ажыраспай жатыр дейсің, ең әуелі жан амандығы керек»… «Ішіме сыйған балам, сыртыма да сыяды»… «Ары кетсе қызы қайтып келді дер», «Күйеуге тимей жүрген қыз көп, соның біреуін қайта ала саларсың»… Қазіргілер дауысын анық шығарып, нығырлап айтады. Дауысты қойшы, «ажырасу – ұят» деген сезімді айтсаңызшы. Жалғызілікті отбасы мүшесіне біздің қоғамның еті үйренген. Әкесіз өсуге бейімделген бала да бар. Әйел өзінің ұлын, не қызын жалғыз өзі дүниеге әкеліп (некесіз), асырап бағуы (ажырасу) ұят саналмайды. Қазақта «шеше көрген тон пішер» деген сөз бар. Мұндай тәрбие көрген қыз баланың болашақтағы әдеп-қылығының қандай болмағын айтып жату артықтық етер. Ал жалғызілікті әйелдің перзенті ұл бала болса ше? Күндердің күнінде ол бала ержетіп, шаңырақ көтергісі келмей ме? Ал қазақта – «келін қайын ененің топырағынан». Яғни, бала өз анасына ұқсас әйел алса, ол келін де жалғыз өмір сүргісі келмесіне кім кепіл? Әрине, сөзіміз шындыққа сәйкес келмеуі де мүмкін… Дініміз ажырасуға мүлдем болмайды демейді. Мұсылмандықта ерекше бір жағдайларда, тығырықтан шығар басқа жол қалмағанда ажырасуға рұқсат берілген. Үлкен себептердің кесірінен шаңырағын шайқалтып алған жүрегі жаралы жандардың жан жарасын тырнағымыз келмейді. Біздің тілге тиек етіп отырған себептеріміз басқа. Бүгінгі қоғамда әйелдердің өзімшілдігі байқалады. Себебі, заманауи әйел ер-азаматпен бір деңгейде жұмыс істеп, кіріс кіргізуге қабілетті. Бұл әйелді қаржылық, әлеуметтік тұрғыдан тәуелсіз ете түспек. Нарық заңы да – осы. Ер-азаматтардың да мәселесі оңып тұрғаны шамалы: «Қыз – табылады!»… Міне, осындай өзімшілдік меңдеген қоғамда ер мен әйелдің бір-бірін түсініп, бір-бірінің ығына жығылып, айтқанына көнуі, бір-бірінің сөзіне құлақ асуы, отбасы мүшелерінің ортақ шаңырақ астында бірігуі жылы қарым-қатынас орнатуы – күрделі мәселеге айналып кеткендей. Нарықтық қатынастар да баланы өмірге әкеле бергенше, мансап қуу керек екенін айтады. Ал демографтар ата-ана дәнекері – бала саны азайғанын мәселе қылып көтеруде. Егер осы бір мәселенің шешімін қазірден таппасақ, болашақ қазақ үшін отбасы – өз құндылығын жоғалтып қана қоймай, ұлттық көбеміздің сөгілуіне де түрткі болары сөзсіз. Оның үстіне, адамның жан басына шаққанда ажырасу көрсеткіші ең жоғарғы үш ел байырғы посткеңестік мемлекеттер: Ресей, Белорусия, Украина екенін естен шығармаған жөн. Иә, тегі өзге болса да, дәл осы мемлекеттермен біз бір идеология аясында өмір кешкенбіз. Жетпіс жыл бойы болашақты бірге жоспарлағанбыз. Мұны да естен шығармаған абзал. Өткен ғасырдың 50 жылдары Қазақстанда некеге тұрған 100 жұптың біреуі ғана ажырасқан екен. Одан бері неке бұзу әдеті көбеймесе, кемімегені белгілі: 1960 жылдары 30 отбасының – біреуі; 1970 жылдары әрбір алты отбасының бірі; 1980 төрт отбасының бірі; ал 1990 жылдары үш отбасының бірі ажырасып тынғанын мамандар дерек қылады. Неге ажырасады? Себеп көп. Әлеуметтік, экономикалық, пікір алуандығы… «Үй-жоқ, күй жоқ, тұрақты кіріс көзі жоқ, сосын ажырасып кеттім» дейтін себеп айтатындар көп. Бірақ ажырасқаннан қалтасына алтын-күміс сауылдап құйылып жатқанын тағы байқамадық. Яғни,біздіңше, әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлығы неке бұзу фактісінің айқын бір себебі емес. Тіпті, аузынан ақ май ақтарылып жатқан Батыс елдерін мысалға алайықшы. Қайта «тамағы тоқтық, көйлегі көктік» – ажырасудың басты көрсеткіші ме деген ойға қаласың. Қандай себеп айтсақ та, бүгінгі жастар ажырасудан үрікпейтінін атап көрсеткіміз келеді. Ажырасқан деген сөз қазір қорлық емес. Жәй, «көлігін сатып жіберіп, басқа көлік алғалы жүр екен» деген сияқты. (Мұншама сұрықсыз салыстырма жасағанымыз үшін, отбасын үлкен құндылық ретінде бағалайтындардан кешірім сұраймыз). Жастар отбасын жоғалтып алудан қорықпайды, себебі отбасын қайта-қайта құра беруге болады ғой. Өзімшілдіктің бастауы осы. Рухани кедейленген, өзімшілдігі асқынған адам ғұмыр бойы өзін бір ғана адамға байлап қойғысы жоқ, оған ғұмыр бойы адал болып өтті дегенге қазір ешкім сенбейді. Ажырасудың бір себебі – маскүнемдік пен нашақорлық деседі. Статистикалық мәліметтерге жүгінсек, отбасының шырқы дәл осы себеппен көбірек бұзылатын көрінеді. Әлеуметтік жағдайдың нашарлығы (баспананың болмауы) – 41%, жас жұбайлардың отбасылық өмірге әлі де болса дайын болмауы – 31%, тұрмыстық жағдайының төмендігі – 29%, туыстар арасындағы түсініспеушілік – 18%, нәрестенің болмауы – 10%… Әйтеуір, ажырасудың себебі көп, ажыраспаудың себебі жоқ. Түсіну, сыйластық, жақсы көру – бүгінгі қоғам үшін алыстап бара жатқандай көрінеді.