Серік Мырзалы философия оқу құралы
I тарау. Мәдениет аясындағы философия және
жүктеу/скачать 3.76 Mb. Pdf көрінісі
|
| I тарау. Мәдениет аясындағы философия және
оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны § 1. Дүниеге көзқарас және оның тарихи формалары Адам басқа тіршіліктерге қарағанда ерекше пенде: ол өзін бүкіл дүниеден бөліп алып, оған қарсы қоя алады. Менің осы дүниедегі орным қандай? Мен бұл өмірге не істеу үшін келдім? Адамды Құдай, я болмаса «Ұлы мәртебелі Табиғат» неге жаратты? Бұл дүниені адам танып, түбіне жете алар ма екен? Мені айнала қоршаған табиғат неге шексіз, әртүрлі және сондай әсем? Ертең-ақ бұл әсем дүниені өлер шағымда қалайша қиып кетемін? Егер мен бұл дүниеге уақытша ғана келсем, онда бұл өмірдің мәні неде? Міне, осындай және мыңдаған басқа сұрақтар адамның ойына оқтын-оқтын келеді. Әрбір адам өзінің ой өрісі, өмірден алған тәжірибесі, жалпы мәдениетінің деңгейіне қарай бұл сауалдарға жауап беріп, дүниеге деген өзіне тән көзқарас қалыптастырады. Алайда дүниеге деген қайсыбір көзқарасты философияға жатқызуға болмайды, өйткені соңғыға тек қана дерексіз (abstractіo – латын сөзі, ой арқылы заттың, құбылыстың әртүрлі жақтарын бір- бірінен бөліп алып қарау, дерексіздендіру) ой өрісі дамуының негізінде дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады. Олай болса, философия – дүниеге деген дамыған көзқарас түрі. Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауым- дық қоғамның шеңберінде дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз (mіthos – грек сөзі, баян, аңыз, logos – грек сөзі, ілім деген мағына береді). Миф – табиғат, қоғам және адам жөніндегі алғашқы тұрпайы фан- тастикалық (phantasіa – грек сөзі, қиял, елес) түсініктер. Алғашқы қауымдық қоғамдағы әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әртүрлі күштеріне қарсы тұра алмауы, сонымен қатар өзінің өмірге деген қажеттіліктерін өтеу жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну құштарлығы – мифтердің дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады. Әрбір халық өзінің дүниеге келу жолында әртүрлі мифтерді ойлап шығарды. Дүниенің пайда болуы мен тәртібі, жақсылық пен жамандық, көркемдік пен түрсіздік, адам өмірінің мәні мен құндылығы т.с.с. сұрақтардың жауаптары халықтар аңыздарында әртүрлі дәрежеде берілген. Ол айнала қоршаған табиғаттың ерекшелігіне және соған сәйкес қалыптасқан халық тіліне байланысты болса керек. Бірақ тереңірек қарасақ, әртүрлі халықтардың дүниеге қойған сұрақтары, ізденістерінің бір-біріне ұқсас жақтарын да көруге болады. Олар: Дүние қалай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге 7 өледі? Адамдардың сөйлейтін тілдері неге әртүрлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бөлінген? т.с.с. Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені миф- терде табиғаттың құбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсін- діріледі. Мифтер – адамзаттың «балалық тарихындағы» туындылары. Сол кездегі адамдар мифтердегі айтылатын сиқырлы күштерге өзінің ықпалын тигізе алатынына кәміл сенді. Сөйтіп, олар айналадағы қоршаған ортаны, табиғаттың зор күштерін қиялдау жолымен түсінуге және игеруге тырысты. Жалпылай келе, әртүрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға бөлуге болады. Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космогониялық (cosmos – грек сөзі, әлем, genesіs – грек сөзі, дүниеге келу, пайда болу) аңыздар. Оларда көбінесе дүниенің алғашқы жағдайы хаос (chaos – грек сөзі, шексіз шашылған бытыраңқы дүние) арқылы көрсетіледі. Сиқырлы құдіретті күштің іс-әрекеті арқылы хаос жер мен көкке бөлініп, дүниеге тәртіп келіп, әртүрлі табиғаттың құбылыстары пайда болады. Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекше- ліктерін атап өтуге болады? Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың фор- масы ретінде өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, сая- сат, мораль сияқты құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті ғалымдар қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretіsmos – грек сөзі, қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағына береді). Екінші ерекшелігі – мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, айнала қоршаған ортаны антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін бүкіл табиғатқа таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам сияқты жаны, ойы, сезімі, құштарлығы бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін аспаннан жауған нөсердің мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны жөніндегі қияли ойлары. Үшіншіден, мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта, әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді. Әлемнің пайда болуы жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында антропоцентрлік көзқарас та кездеседі (antropоs – грек сөзі, адам, centrum – латын сөзі, орта, әртүрлі қатынастардың бір жүйеге қосылатын нүктесі). Бұл мифтер: «Дүниеден бұрын алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол өлген кезде оның денесінен дүние жара- тылады», – деген пікір айтады. Көне заманда Күн мен Ай, аспан мен жұлдыздар жөніндегі аңыздар адамдардың өмірінде кең орын алған. Күн сәулесінің жер бетіндегі 8 тіршіліктің өміріне тигізетін шешуші рөлі сол заманда-ақ анықталып, Күн Құдайы негізгі табынатын құдайлардың біріне айналған. Сонау көне заманда пайда болған дөңгелек Күнге ұқсатылып жасалған. Мысалы, біздің ертедегі бабаларымыз аспанға (тәңір, қытайша – тян) табынып: «Жер мен тіршілікті, адамды жаратқан – сол аспан Құдайы», – деп есептеген. Қоршаған ортадағы өзгерістер, қайталау үдерістері, жыл маусым- дарының, күн мен түннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан су, т.с.с құбылыстар көне мифтерде жұлдыздар мен планеталардың орна- ласуымен, солардың ықпалымен түсіндірілді. Аспандағы жұлдыздардан тұратын фигуралар жердегі ахуалды, болашақта болатын оқиғаларды анықтайды деп есептелді. Бүгінгі астрологиялық болжамдар сол көне замандағы пайда болған мифтерге сүйенеді. Көп халықтардың мифтерінде ерекше орынды Құдай-әйел алады (қазақтың Ұмайы, гректердің Деметрасы, т.с.с). Құдай-әйел – құнар- лылықтың, жер бетіндегі тіршіліктің әміршісі. Ол – аңшыларға сәттілік әкелетін, жер мен мал шаруашылығында мол өнім тудыртатын Құдай. Әлемдегі Құдайлар мен адамдардың қарым-қатынастарына арнал- ған мифтердің де орны бөлек. Ертедегі халықтардың мифтерінде әрбір табиғат құбылысын тудыратын өз Құдайлары болды. Мысалы, үнді халқы өз мифологиясында 3000-нан аса Құдай бейнесін жасады. Құдайлар грек мифологиясында да өте көп. Біріншіден, Құдайлар – мәңгілік жандар, ал адам болса дүниеге уақытша келеді. Себебі, Құдайлар алғашқы мәңгілік табиғат заттары- нан жаратылған, ал адам болса ол – бір мифтерде Құдайлардың саз- дан жаратқан пендесі, екіншілерде – Құдайдың сөзінен пайда болған. Бірақ, дегенмен қайсыбір миф адамға егер сол адам өзінің ізгі өмірімен, тазалығымен құдайлардың мейірімін туғызса, кішкентай да болса, мәңгілік өмір сүру мүмкіншілігін қалдырады. Екіншіден, аспандағы Құдайлардың өмірі жердегі адамдардың өміріне өте ұқсас. Құдайлар да адамдар сияқты күледі, жылайды, қуанады, өкінеді, ғашық болады, т.с.с. Оны біз мифтегі социоморфи- жүктеу/скачать 3.76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|