Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Таңғұт сұлуының қасынан шыққан әмірші ат басын шаһардың түстігіне бұрды. Мұнда жаңа салына бастаған Арыстанбаб ымыраты бар еді. Соны көрмекші, бас зергермен тілдеспекші. Ымыраттың еңсе көтере бастағаныңа жылдан асқан. Қоржын тектес қос қанаты, ортаңғы бөлмелері бітіп, енді күмбез керегесі қауланып жатыр. Қақпасы түстікке қарайды, құрылыстың арты толы әулиелер қорымы, айналдыра тұт ағашы егілген . Ымырат тұтасымен тастан қаланыпты; әуелі керуен тартып Қаратаудан тас жеткізу, келген тасты қашап, сындырып бір қалыпқа келтіру көп уақытты алады екен, әйтпесе, қыштан өрсе баяғыда бітетін еді. Бас зергер ұсталықты Самарқаннан үйреніп келген қыпшақ тумасы, жасы елуді алқымдаған көрікті жігіт еді, көрді де шаңға бөккен жалпақ алақаның шекпенінің өңіріне сүртіп, әміршіге келіп қол ұсынды.

Тең иық адамдарша тік тұрып сәлемдесті. Бұған Иланшы Қадырхан шамданған жоқ, қайта ұстаның тәкаппар қалпына таңырқай қарады. Зергер әміршінің тізгінің ұстады, қолтықтап аттан түсірді. Кызмет көрсетуге келген шәкірттерге тізгінді берді, әміршіні ымырақа бастады. Қаратас қалыпқа құйғандай қырланып жігі білінбей өріліпті. Қарап келе жатып: "қалауын тапса қож-қож тас та қыш секілді әрленіп кетеді екен-ау" деп ойлады әмірші. Осы ұстамен Ескі Дарбаза шаһарында, сосын Төбе Құдықта танысқаның еске алды... Ескі Дарбаза Отырардың түстігінде Бөген тауының етегінде орын тепкен қыпшақтар Помпейі. Жақындап барған кісінің көзіне әуелі табиғи жартастар шалынады. Жартас кілең боркемік ақ тастар ғана. Баяғы бір заманда еңселі тау болғанға ұқсайды. Жартас арасына енген сайын аса үлкен шүңейтке кезігесіз. Шүңейт кәдімгі шар аяқ секілді. Кенересі де, түбі де ақ қайрақ тас. Шүңейттің түстік бағытын ала ішкері озған кісі жартастан ойып жасалған тас үйлерге келеді. Үйлер аса көп. Көлемі де, пішіні де қазақтың киіз үйіне ұқсайды. Кенересі дөңгеленіп ойылған, жоғары биіктеген сайын күмбезденіп, керегесі қусырылып кетеді, Төбеде жарық, таза ауа еніп тұратын тесік бар. Зер салып қараған көзге қабырғадан әдемі өрнектер елес береді. Осы тас үйлердің баршасы Бас зергердің сызуымен жасалған деседі. Құрылыс белгілі бір жүйеге, өнер зері мен қол бедеріне бағынған. Дарбаза шаһарын тамашалап болған соң Иланшы Қадырхан Бас зергерді шарқ ұрып іздетеді. Қол бедеріне асық жанды Отырарға алып кетпекші болады. Ақыры Бас зергер жоғарғы жақтығы Төбе Құдық деген жерге кетіпті дегенді естиді. Төбе Құдық - айналасы ат шаптырым тақтайдай жазық үстірт. Үстірт төрінен тасты тесіп бұлақ ағады. Сол бұлақтың жағасында алыстан қараған Иланшы Қадырхан көзіне жайылып жүрген түйелер көрінді. Тақап келгенде шөгіп жатқан тас түйелер ұшырасты. Көлемі кәдімгі тірі түйеден үлкен. Тұтас тастан қашалып жасалған. Белшелер мүлде мәлімсіз аса берік ерітіндімен сыланған. Түсін бермей жылтырап тұр. Бұл сырды зергер мүсінді сақтау үшін емес, құйып келтіргендей мінсіз, әдемі болуы үшін пайдаланған. Күн батуға бет алған еді. Әлгі түйе көздеріне қызыл нұр кілкіп, дөңкиіп-дөңкиіп мылқау қалған. Мойындары әсем иірілген, жондары жылтырап, бұлшық еттері білеуленіп, тамырлары баттиып, көп қарай түссең тыныстайтындай болып көрінеді. Иланшы Қадырхан медреседе оқып жүргенде көне рум елінде мәрмәрдан мүсін шапқан ұсталар болады-мыс дегенді еститін. Солардың талантын марапаттасатын. Енді міне, қатты қара тастан-ақ жабайы қайламен түйе мүсіндеген ұстаға амалсыз бас иіп тұр. Мүсіннің аса үлкендігі, дәлдік пен тендік заңын зер сала сақтауы таң қалдырды. Мүсіндердің айналасына құмалақшалар шашылған.

Құмалақшаны да зергер тастан шауып жасапты. Тақтайдай биік үстірт, тесін тесіп аққан тас бұлақ, батар күнге мойындарын созып шөгіп-шөгіп қалған алып тас мүсіндер, торғайдай шашылған құмалақшалар тұтас қосылып Қазығұрттың қайталанбас суретіне ғажайып сәулет қосады екен. Бүгінгінің көзі көріп, көңілі сүйсінсін, келер ұрпақ ескерткіш тұтсын деп жасаған қиял жемісі еді бұл. Тастан қашалған түйенің үш бірдей мүсінің көріп қайран қалған Иланшы Қадырхан Бас зергерді құлай құрметтеген, шеберлігіне тәнті тұрған, содан Отырарға алып келген.

Арыстанбаб ымыратының үлкен қақпасы, тепе-тең етіп екі бүйірге созып әкеткен арқалықтары еріксіз назар аударады. Бас қақпаның биіктігі тоғыз көз. Кенересі жұмырлана өріліпті. Бейне бір жуан есілген арқан секілді. Осы қақпаның маңдайшасы тағы үш көздей биіктетілген де күмбезденіп қосылған. Ымырат табалдырығынан аттаған жан бірден ең үлкен, ауданы он сегіз жарым құлаш келетін орталық бөлмеге енеді. Бөлменің екі бүйірінен қос есік кетеді. Бөлме күннің қай мезгілінде болса да жарық тартып тұрады. Күмбездің астын қуалап кететін кенереде дөңгелек терезелер бар. Қаланып болмаған бас күмбездің ауданы жиырма бес көзге тең болуы керек екен. Осыған сәйкес күллі құрылыстың ішкі бөлмелері бас күмбезге тепе-тең түсетіндей етіп өрілуі тиіс. Орталық бөлме дөңгелек салынған кең жай, ортада әдемі әуізге орын қалдырылған. Күмбез асты әшекей қаптағыштармен қапталады, ал қабырғалар көгілдір сырмен боялмақшы екен.

Осыншама алып құрылысты дәлме-дәл өлшеп салуға нендей сызықтар мен өлшемдерді қолданарын білгісі келді. Бас зергерге сауал қойды.

— Қыпшақ өлшемдері туралы кітап жазып жүрмін, — деп бастады сөзін Бас зергер. — Қай ұлттың болмасын өзіндік өлшем заңы бар. Қыпшақ өлшемдері де ешкімнен кем қалыспайды; қазір қырман зекетін, астық саудасын табақ, шараяқ, батпан, қап, қанар, құмыра деп өлшеп жүрміз. Бұл өлшемдердің ең кішкентайы көзе, пиялай, қадақ, мысқал болып келеді. Бұлардың бәрі кім көрінгеннің ойша ала салған өлшемі емес, жылдар бойғы қалыптасып, тәртіпке түскен өлшемдер. Мысалға қыпшақтың бір мысқалы, хорезм дирхемінің жеті бөлегі, яғни дирхемнің төрт жарымға бөлгенге тең алтын салмағы екені анық. Жер көлемін танап пен бап өлшемдері арқылы анықтаймыз. Енді ұзындықты: шынашақ ұшы, бармақ, елі, сүйем, тұтам, қарыс, қадам, табан, шынтақ, кез, құлаш деген белгілі атаулармен есептейміз. Ұзындықтың ең ұзағы фарсаң да, ең қысқасы шынашақ ұшы болады. Қазір осы құрылысқа қолданып жүрген өлшеміміз көз, шынтақ, қарыс, құлаш секілділері. Біздің бір көзіміз моғол елінің бір шынтағына парапар. Біздің бір қарысымыз хорезмнің бір наджабына тең болып келеді... — Бас зергер өлшем заңдары туралы көп тәптіштеді. Бұдан Иланшы Қадырханның ұққаны әлгі өлшемдер кездейсоқ келтіріле салмайды, ел мен елдің, салт пен дәстүрдің ара қатынасынан қорытылып шыққан, бір тоқтамға тоқайласып алынған. "Әйтпесе біреудің қарысы ұзын да келесінікі қысқа, осыдан қалай ортақ өлшем тудырмақшы?" деп ойлайтын. Көптен көкейінде жүрген осы сауалға енді жауап тапты.

Арыстанбаб ымыратын әлі тамашалап жүрген. Он қабырғадағы жарма қақпадан өтіп, кіші бөлмеге енді. Төрт қабырға да жарылған қызғалдақ қауызындай тепе-тең, жұмыр қабырғадан тұрады екен. Төрт қабырғадан да ішке қарай ойық етіп бір көздей тас өрілген. Тастар жалпағынан қаланған. Ұсталардың ымыраттың сәндігімен қатар беріктігін де ойлағаны еді. Ескерткіштің тағы бір ерекшелігі, күмбез астына бірде-бір тұғыр не тіреу қойылмаған. Ымыраттың төбесі қабырғаның ішкі жағынан қызғалдақ қауызындай екінші мәрте өріліп биіктетілген де күмбез қалпағымен жапсарласқан. Осыдан құрылыс қабырғасы екі қабат болып шыққан. Бас зергердің құрылыс есебіне жетік жан екеніңе енді көз жеткізді.

Иланшы Қадырхан мен Бас зергер зәулім ескерткішті көп аралады. Сыртқа шыққанда күн шақырайып тас төбеге жеткен еді. Керімсал соғып тұр. Шәкірт ұсталар үлкен орда ұнтақтап жатыр екен. Бұларды көріп ұрадан шыға бастады. Ac тегістейтін болат сүргінің ернеуіне келіп жайғасты. Бас зергер сусын алдырды. Көзе толы тары көженің суын әмірші ұзақ сімірді, салқын, дәмді сусын маңдайынан тер шығарды. Мұртын сүртіп тілге келді.

— Сойыстарың түгесілген жоқ па?

— Әзірге жетеді.

— Сұрайтын не мұғдарың бар?

Тағы бір керуен қоссаңыз. Бұрынғы үш керуен шалдығып шаһарға әзер жететін болып жүр, ит арқасы қия нан тас тасу оңай ма?

— Ертеңнен бастап сексен түйелік керуен қолыңа келеді.

— Алла разы болсын!

— Ымыратты қай мезгілге тамамдайсыңдар?

— Дәтке қуат берсе айдың алтыншы жаңасында соңғы тасты қоятын шығармыз.

Иланшы Қадырхан қабағын түйіп ойланып қалды, қолындағы көзені шәкірт ұстаға ұсынды. Бас зергер жұмысты осыншама созғанға әмірші ренжіген болар деп іштей қауіп ойлады. Өлшеуіш жіпті білегіне орай түсті. Ақ жарғақ мәсісінің басына қарады. Иланшы Қадырхан ымырат құрылысының ұзақ уақытқа созылғаныңа назаланған жоқ-ты, өзі де түсінеді, ымыраттың салынуы қаншама қиын өтсе, құрылыстың дәуірлеуі де соншама ұзақ болады. Асығыс салынған құрылыс тез тозады. Жо-жо. Әміршіні қинаған бұл ой емес-тін. Шекесінен өткен ыстықтан да шағырмақ әм санасын торлап, еңсесін езген іс бар еді.

Тап күні кеше Таразының Қыпшақбай деген найзагер жігіті келген. Келген бойда Күмбез Сарайға еніп әміршіге бас иген, аяғына жығылып арызын айтқан. Ағайынмен араздасып жетіпті. Испиджаб бегі Оғыл Барыс сүйегіне таңба салып, намысына тиіпті.

Қыпшақбайдың ет жақын бауыры Оғыл Барыстың қарындасына ғашық, болыпты. Ағасы қызды хорезмдік батыр Темірмәлікке атастырып, қалың малын алып қойған екен. Әні-міне ұзатамыз деп отырғанда таразылық жігіт қызға астыртын ұшырасады, өлердегі асық сөзін айтады. Жас қыз таразылық жігітті шын сүйеді екен. "Қолыңнан келсе құтқарып қал", — дейді. Намысына бекінген жігіт тәуекел деп ұлан-асыр той күні қызды жабықтан суырып алып атқа өңгеріп қашқан дейді. Бектің жігіттері сезіп қалып соңынан қуады. Қос ғашық қашып шыққанда алакеуім таң екен, күн екіндіге тақағанша қара көрсетпепті. Ақыры аттары барлығады, артынан салған жігіттер ат ауыстырып мініп қуа береді. Қос ғашық құтылмасын біледі. Сонда төрт аяғы төрт жаққа кетіп тұралап қалған атты құшып жылап тұрған жігітке қыз келіпті дейді. "Жастық желікпен емес, жаныңды ұғып қалап едім, қуғыншылар құтқарар емес. Боркемік болма, бойыңды қатайт! Етегімді тұңғыш көтер де, өзің құтыл", депті. Сонда шын асықтар ат көлеңкесінде албырт көңілдің мауқын басыпты... Арттан қуғыншы жетіп қызды колға түсіреді. Жігіт тауға шығып кетеді. Қуғыншылар ішінде Оғыл Барыстың өзі де бар-мыс. Қарындасына қыл бұрау салып азаптаған дейді. Мұны алыстан байқаған жігіт жазықсыз қызға жаны ашып қайыра келіп колға өзі түсіпті. Қазір қос мұңлықта Испиджаб зынданыңда тұтқында жатқан көрінеді.

Жалалы болған інісін іздеп келген Қыпшақбай сұмдықтың үстінен түседі.

Барша Испиджаб шаһары бүлінген дейді. Қалыңдығынан айырылған Темірмәлік бір түнде бектің тыныш шаһарына ат қойыпты, адамдарына тимеген, үйлерін өртемеген, сарбаздарын жауып жіберіп бай үйлерді тонатқан. Тонағанда: "бектің қарындасына берген қалың малдың есесі бұл" деп тайып тұрған. Істерін айтып істепті. Жаман мұқатып кетіпті.

Мал ашуы — жан ашуы деген емес пе. Әрі қарындасының қорлығына күйінген, әрі үйлердің тоналғаныңа опынған Оғыл Барыс нәр татпай бауырын сызға төсеп тәулік бойы жатыпты. Көңілін сұрай келген қарияларға тіл қатпапты. Жұрт батырдың жатысынан шошыпты. "Тоналған мүлікті ел болып жинап иелеріне қайтаралық", десіпті. Батыр ыңыраныпты да қойыпты. Таразыға елші аттандыралық, не бұзығын тыйып айыбын төлесін, не қызымызды алып қалың малын берсін", десіпті. Бек үнсіз жата беріпті. Қариялар Оғыл Барыстың бұл мінезінен түңіліп жайына кетеді. Күн өтеді, келесі түні жігіт еңсесін жиып орнынан көтеріледі. Көрген кісілер батырдың түрі жан шошырлық күйге түсіп қарайып кетіпті деседі. Жігіттерін шақырып алып жарлық жасайды. Зындандағы мұңлық жігітті алдыңа алдырады.

Таразылық жас жігітті тырдай жалаңаш етіп шешіндіреді де темір төске шалқасынан жатқызып таңып тастайды. Нөкері күллі сұмдықты көріп тұрады. Оғыл Барыс білегін сыбанып жіберіп қолына ұзын қос ши алады. Әлгі қос шидің басына макта орап тұтқын жігіттің үрпіне жүгіртеді.

Қыпшақбай інісінің осы азабының үстінен түскен.

Араша түсіп ұмтылған екен, бектің жігіттері жібермепті. Дулат батырық. Мұны естіген әмірші Испиджабқа жаушы жіберіп Оғыл Барысты Күмбез Сарайға шақыртқан. Бүгіндері келіп қалады. Батырларды беттестіріп, шайқалып кеткелі тұрған қос шаһар шаңырағын қорғаштап көрмекші... Жаңа әлгіде Бас зергермен қосылып зәулім ымыратты аралап шыққандағы қуанышын су сепкендей басқан, еңсесін езген осы жай еді.

Иланшы Қадырхан орнынан тұрып Бас зергермен қайыр-қош айтысты. Шәкірт ұста әкеліп көлденең тартқан атқа қонды. Тізгінді шірей тартып тұрып ер үстінде көтеріліп мауты шапанының шалғайын жиды. Ат басын бұрып ымыраттан айнала берді. Төтелеп Күмбез Сарайға тартты. Үлкен көшенің топырағы қопсып кетіпті. "Үстінен су жіберіп, сыпыртып алған жөн-ау" деп ойлады. Сәйгүлік "шашасынан шаң шықты. Оң самайын күн күйдіре түсті. Сарайға тақап келгенде байқады, жиде ағаштарының көлеңкесіне тартылған ұзын кермеде жылқы толған. Керсені күміспен күптелген моғол ері, үйрек бас қыпшақ ері, ақ қайын арғын ері аралас, сауырлары көбікке бөккен, саудырап арып қалған. Жүгіріп жеткен ат ұстар жігіттің қолына тізгінді тастады, аттан түсті, жіті адымдап сарайға беттеді. Мәрмәр басқышқа аяғы тигенде жүрегі қатты соғып қунап кетті. Жан дүниесін жігер биледі. Діттеген ойға шын бекінген жанның сыңайы еді бұл. Күтушілер қақпаны ашты. Бұл ортадағы Салтанат сарайына соқпай құпия есік арқылы түкпіргі бөлмеге өтті. Уәзір шал: "Сарайда Оғыл Барыс пен Қыпшақбай отыр, солардың батагөйлері келген", деді. Уәкіл үнді жігіті әміршінің жол киімін шешті,'Иығына әсем шапаның жапты. Сусын келтіруге пұрсат сұрады, әкелдірген жоқ. Салтанат сарайының төрдегі жарма есігі қақ айырылып ашылғанда тұнып отырған жұрт ду етіп орындарынан көтерілді. Әміршіні көріп жаппай иіліп сәлем берді. Иланшы Қадырхан биік таққа жайғасты. Қол қусырып тұрған жұрт жапырласып қайта отырысты. Жанарларын жерден алып төрді сүзді. Әміршіден салауат сұрасты, ағайындарша амандық білісті.

— Ағайындар, үлкен шаңыраққа кетісіп емес, келісіп келгеніңді тілемеп пе едім! Бұл дауласатын емес, бәтуаласатын жер емес пе? Қилы заманды қолдарыңнан жасап жетіпсіңдер, кәне не дейсіңдер?!

Иланшы Қадырханның бұл сөзі аса ызғарлы шықты. Екі жақта жанарларына қан толып отырған қос батыр үнсіз қалды. Оң қанаттан ақсақалды батагөй шал қамшысын алдыңа тастады. Әмірші сөйлеуге пұрсат етті. Шал Оғыл Барыстың даугері болып шықты.

— Хан нем, жүгінсек, тентекті тыйып, айыпкерді жығып бер деп жүгінеміз. Болған жайды біліп отырсыз. Оғыл Барыс бұзылған қарындасының жоғын жоқтамайды, айыпкерді жазалап кегін қайырды; енді сұрайтыны кек құны емес, айып құны; елді бүлдірген бұзықтан айыбын алып беріңіз!

Сол қанаттағы жалпақ бас көсе таразылық сөз алды.

— Бөле тартар ештеме жоқ; жазаға жаза!.. ер жігітімізді қорлап жазалаған екен, енді жазғырары кәне, өздері айыпкер. Күйлеген сайқалды қолымызға берсін, біз де күнтимесіне көсеу қыздырып басып кегімізді қайтарамыз.

Сол қанаттағылар қатты даурығысты.

— Айып туралы сосын сөйлесеміз!

— Жазаға - жаза, кекке кек!

— Басы тегін жігітіміз жоқ!

Иланшы Қадырхан алақаның қатты соғып қалғаның өзі де сезбеді, шын ашуланды, тақ шытынардай болып сықырлады. Даурықпа саппа басылды. Әміршінің қаһарына ілігіп қалармыз десіп батагөйлер ауыз жапты.

— Даугерлердің өзін тыңдайық! - деді саңқ етіп. Оғыл Барыс еңсесін көтерді.

— Хан ием, ошақтағы шоққа қолымды бірінші тыққан - өзім. Жат елдің табасына қалған да өзім. Айып сұрасам да, кек қайырсам да менікі әділ. Екі шаһардың түндігі желпілдеп бүлініп кеткелі тұр. Мен бүгін өз намысымды өз құйрығымның астына басқан жылаулымын. Жылаулыны табаламас болар. Ашындырмай, айыпкерді жығып, айыбын төлетіңіз. Сонда ғана ел бетіне тура қарай аламын, сонда ғана жатқа таба, досқа күлкі болмаймын, - деді.

Қыпшақбай батыр сөйлеуге пұрсат алды.

— Хан ием, менің жаныма бататыны жалғыз інімді қалындықтың бодауына келген құлдай-ақ сұраусыз, бәтуасыз білгенің істеп жазалағаны. Артынан іздеп келер жұрты жоқтай еркінсігені. Еліміздің аруағын басқа тепкені. Біле білген батыр болса әуелі айыпқа жігіттің жұртын жығар еді, сұраусыз жандай сүйегіне таңба салмас еді. Енді Оғыл Барыстың ісінен бәтуа, сөзінен дуа кетті. Білмей істеді. Білмей істегенге айыпкер жоқ, айыпты өзі, — деді.

Зердеге салып қараса екі жақтыкі де жөн секілді, Оғыл Барысты жығып бергелі тұрған нәрсе оның асығыс, ойланбай істеген ісі де, Қыпшақбайды мойынсындырар нәрсе бір елдің салтанаты мен думаның іріткен інісінің тентектігі. Безбендеп келсе бірінен-бірі асары жоқ, бірін-бірі басары жоқ пәтуасыз пәлекет, сұрқылтай заманның сұңқылы. Тыныштықтың жол тосар басы.

Сарай ішін бірауық меңіреу тыныштық басты. Отырғандардың көбі Қаратау қойнауындағы әйгілі Қатынқамал үңгірін көргені бар. Табаныңа мүк өсіп, төбесінен су тамшылап, ауасы ыза тартып тұратын жер асты мекен-жайға түскен кісі ең әуелі құлаққа ұрған тыныштықты сезінуші еді. Содан соң бойын үрей жайлайтын. Тап қазір де сарай ішін үнсіз үрей кезді. Күллісінің тілін тұсап, құлағын тұндырып тастаған секілді. Әміршінің даусы шықты. — Екі жақтың да жоқтап келгені ер намысы, ел намысы екенің білемін. Қос батырдың алдыңа атадан қалған салтты тартамын, сол салтты орындаңдар да, соңдарыңнан желпілдеп келген батагөй даугерлерді тыйындар, бәтуаға келіндер, бітісіңдер.

Аз кідіріп сөзін әрі жалғады.

— Ертең осы сарайға жалалы жігіт пен қызды алдырамын.

Сосын қос батырды Күмбез Сарай алдыңдағы ашық алаңға шығарып қолдарына садақ беремін, қорамсағына сыңар жебе саламын. Оғыл Барыс басына қарындасының сәукелесін киеді, Қыпшақбай басына інісінің қоқайма қалпағын киеді. Сосын сексен қадам жерден бір-біріне қарсы қарап тұрып атысады, атысқанда қарсыластың өзін емес бас киімін түсіргені жөн.

Ішек түскен жігіт бірінші болып жебе тартады. Сондағы қойылар шарт мынау: тигізе алмаса — өз обалы өзіне, қарсыласының құқын орындауға мойынсұнады. Бас киімді атып түсірсе жалалы жігіт пен қыз соныкі, құны сұраусыз, не істеймін десе де өзі біледі. Ал қарсы қарап тұрған батырдың бас киімін емес, мүлт кетіп өзін атып мерт етсе; ердің құны екі жүз жылқы, айып өтеуі және жүз жылқы, опат болған батыр жағына үш жүз жылқы өткізеді. Сонымен ел арасы бітіседі.

Әмірші шартын мағлұмдады. Жініккен топ су сепкендей басылды. Екі жақ та ауыр сынға түскелі тұр, осы жолда батырының не мерт боларын, не құн алып қайтарын анық сезгендей. Батагөй даугер шалдар кесіп-пішіп ештеме айта алмады, сөз аңысын итке тастаған сүйектей қып батырлардың еріне ысырды. Ата салтынан шығарым жоқ, - деді Оғыл Барыс.

— Атысуға мен әзірмін, — деді Қыпшақбай.

Осы сөзбен алқа жұрт алақан жайып бата жасады, уәдені бұзбайтын болып серттесті, ертеңгі болар қанды шайқасты күтісті.

Иланшы Қадырхан Испиджаб шаһарына шабарман жіберіп жалалы болып тұтқында жатқан жігітпен қызды ордаға алдырды. Балаханалы қос үлек Отырарға ертеңіне сәске түсте жеткен. Үлектің алды-арты қос-қостан сарбаз, ешкімді жақындатпай, еш жерге кідірмей суыт жүріп сарайға бір-ақ маңдай тіреген. Жалалы жолаушыларды қарсы алуға ешкімнің дәті шыдамады. Әміршінің тапсыруымен Мақсұт шығып түйелерді шөгерді, балахананың шымылдығын ашты, жігіттерге жарлық жасап шаруаға жекті. Қыз түйеден өзі түсті, бетін ешкімге көрсетпеді, басына қара жамылып алыпты, қызметші жігітке жай ілесіп сарайға беттеді. Жүрісі салғырт, самарқау. Жалғыз-ақ қос етек жібек көйлектің дірілінен сұлудың мықынды екенің аңғарысты. Келесі балаханадағы жігіт талықсып жатыр екен, қызметшілер ақ киіз әкелді, соған көтеріп салды. Шет-шетінен қаумалай ұстап ішке әкетті. Мақсұт әміршіден мәулет сұрап шаһар шетіндегі ханша сарайына шапты. Ханша мекеніңде тәуіп шал бар еді, соны әкелмекші, таразылық жас жігітті көрсетпекші.

Таң құлан иектене Күмбез Сарай алдыңдағы ашық алаңға кешегі батагөй, даугер шалдар, шабарман әм атойшы жігіттер жинала бастады. Бәрінің де жүзі келіге салып түйіп-түйіп алған тары қауызындай, әлем-жәлем сұспен қарайды. Түнімен ұйқысыз өткізген көздері домбығып кетіпті. Екі жар болып үйіріліп тұр. Жарақ асынған батырлар да көрінді, жұрт солай қарай ойысты. Хал сұрасып сәлемдесіп жатыр. Батырлар тілден қалып тұңғиық күйге түскен. Келді де ұрысқа әзірлене бастады. Әуелі бойындағы қорамсақ, қылыш секілді жарақтарын шешті, сосын кіреукелерін ағытты, қызметші жігіттер сауытты сыпыруға көмектесті. Енді жалаңбас, желең көйлек, жеңіл дамбалмен ғана қалды. Бұрынғы айбар-рухын жалғыз-ақ аяқтағы ақ езу саптама етік айғақтап тұрды.

Қақпа ашылып арғы жағынан әміршінің өзі көрінді. Қолында қызыл тобылғыдан иіп, екі ұшына мүйіз орнатқан үлкен садақ білегінде салпылдаған дәу қорамсақ; қорамсақ істеген ісі де, Қыпшақбайды мойынсұндырар нәрсе бір елдің салтанаты мен думаның іріткен інісінің тентектігі. Безбендеп келсе бірінен-бірі асары жоқ, бірін-бірі басары жоқ пәтуасыз пәлекет, сұрқылтай заманның сұңқылы. Тыныштықтың жол тосар басы.

Сарай ішін бірауық меңіреу тыныштық басты. Отырғандардың көбі Қаратау қойнауындағы әйгілі Қатынқамал үңгірін көргені бар. Табаныңа мүк өсіп, төбесінен су тамшылап, ауасы ыза тартып тұратын жер асты мекен-жайға түскен кісі ең әуелі құлаққа ұрған тыныштықты сезінуші еді. Содан соң бойын үрей жайлайтын. Тап қазір де сарай ішін үнсіз үрей кезді. Күллісінің тілін тұсап, құлағын тұндырып тастаған секілді. Әміршінің даусы шықты. — Екі жақтың да жоқтап келгені ер намысы, ел намысы екенің білемін. Қос батырдың алдыңа атадан қалған салтты тартамын, сол салтты орындаңдар да, соңдарыңнан желпілдеп келген батагөй даугерлерді тыйындар, бәтуаға келіңдер, бітісіңдер.

Аз кідіріп сөзін әрі жалғады.

— Ертең осы сарайға жалалы жігіт пен қызды алдырамын.

Сосын қос батырды Күмбез Сарай алдыңдағы ашық алаңға шығарып қолдарына садақ беремін, қорамсағына сыңар жебе саламын. Оғыл Барыс басына қарындасының сәукелесін киеді, Қыпшақбай басына інісінің қоқайма қалпағын киеді. Сосын сексен қадам жерден бір-біріне қарсы қарап тұрып атысады, атысқанда қарсыластың өзін емес бас киімін түсіргені жөн.

Ішек түскен жігіт бірінші болып жебе тартады. Сондағы қойылар шарт мынау: тигізе алмаса — өз обалы өзіне, қарсыласының құқын орындауға мойынсұнады. Бас киімді атып түсірсе жалалы жігіт пен қыз соныкі, құны сұраусыз, не істеймін десе де өзі біледі. Ал қарсы қарап тұрған батырдың бас киімін емес, мүлт кетіп езін атып мерт етсе; ердің құны екі жүз жылқы, айып өтеуі және жүз жылқы, опат болған батыр жағына үш жүз жылқы өткізеді. Сонымен ел арасы бітіседі.

Әмірші шартын мағлұмдады. Жініккен топ су сепкендей басылды. Екі жақ та ауыр сынға түскелі тұр, осы жолда батырының не мерт боларын, не күн алып қайтарын анық сезгендей. Батагөй даугер шалдар кесіп-пішіп ештеме айта алмады, сөз аңысын итке тастаған сүйектей қып батырлардың еріне ысырды. Ата салтынан шығарым жоқ, - деді Оғыл Барыс.

— Атысуға мен әзірмін, — деді Қыпшақбай.

Осы сөзбен алқа жұрт алақан жайып бата жасады, уәдені бұзбайтын болып серттесті, ертеңгі болар қанды шайқасты күтісті.

Иланшы Қадырхан Испиджаб шаһарына шабарман жіберіп жалалы болып тұтқында жатқан жігітпен қызды ордаға алдырды. Балаханалы қос үлек Отырарға ертеңіне сәске түсте жеткен. Үлектің алды-арты қос-қостан сарбаз, ешкімді жақындатпай, еш жерге кідірмей суыт жүріп сарайға бір-ақ, маңдай тіреген. Жалалы жолаушыларды қарсы алуға ешкімнің дәті шыдамады. Әміршінің тапсыруымен Мақсұт шығып түйелерді шөгерді, балахананың шымылдығын ашты, жігіттерге жарлық жасап шаруаға жекті. Қыз түйеден өзі түсті, бетін ешкімге көрсетеді, басына қара жамылып алыпты, қызметші жігітке жай ілесіп сарайға беттеді. Жүрісі салғырт, самарқау. Жалғыз-ақ қос етек жібек көйлектің дірілінен сұлудың мықынды екенің аңғарысты. Келесі балаханадағы жігіт талықсып жатыр екен, қызметшілер ақ киіз әкелді, соған көтеріп салды. Шет-шетінен қаумалай ұстап ішке әкетті. Мақсұт әміршіден мәулет сұрап шаһар шетіндегі ханша сарайына шапты. Ханша мекеніңде тәуіп шал бар еді, соны әкелмекші, таразылық жас жігітті көрсетпекші.

Таң құланиектене Күмбез Сарай алдыңдағы ашық алаңға кешегі батагөй, даугер шалдар, шабарман әм атойшы жігіттер жинала бастады. Бәрінің де жүзі келіге салып түйіп-түйіп алған тары қауызындай, әлем-жәлем сұспен қарайды. Түнімен ұйқысыз өткізген көздері домбығып кетіпті. Екі жар болып үйіріліп тұр. Жарақ асынған батырлар да көрінді, жұрт солай қарай ойысты. Хал сұрасып сәлемдесіп жатыр. Батырлар тілден қалып тұңғиық күйге түскен. Келді де ұрысқа әзірлене бастады. Әуелі бойындағы қорамсақ, қылыш секілді жарақтарын шешті, сосын кіреукелерін ағытты, қызметші жігіттер сауытты сыпыруға көмектесті. Енді жалаңбас, желең көйлек, жеңіл дамбалмен ғана қалды. Бұрынғы айбар-рухын жалғыз-ақ аяқтағы ақ езу саптама етік айғақтап тұрды.

Қақпа ашылып арғы жағынан әміршінің өзі көрінді. Қолында қызыл тобылғыдан иіп, екі ұшына мүйіз орнатқан үлкен садақ білегінде салпылдаған дәу қорамсақ; қорамсақ ішінде құс қауырсының бекіткен қос жебенің кіресі қылтияды. Жақындап келіп батырлардың жүзіне қарады; аз-кем аңысты андады: "құрым қап кигізіңдер", деп жарлық жасады. Соңында шұбап келе жатқан қызметшілері әзірлеп алған құрым қапты батырларға берді, бұл жебенің кеудеден еркін өтіп кетпеуіне септік. Сауытты шешіп, құрым кигізудің мәнісі - сауыт киіп атысу екінің бірінің қолынан келер іс, батылдығына сын түспейді, ал жеңіл құрым киген, жігіттің жүрек жұтқаны болмаса көпшілігі өзіне кез келген жылан бас жебеден талығары хақ. Біле тұра әдейі істеді. Батылдығын сынайды. Жігіттер кеудесіне жеңіл құрым қапты киді.

Алқа топ кейін серпіліп кетті. Әмірші орнынан тапжылмады, әлі де бірдеңені күтетін секілді. Сарайдан Мақсұт көрінді, қолында ораулы заты бар, ортаға келіп шүберекті шешкенде көрді, қос ғашықтың бас киімдері екен, Қыпшақбай інісінің ақ жиек киіз қалпағын, Оғыл Барыс қарындасының үкі сәукелесін киді. Сосын барып әміршінің алдыңа барып иіліп, өздерінің әзір екенің білдірді.

Иланшы Қадырхан жанындағы Мақсұттың қорамсағына қол салды, ішінен бір жебені суырып алды да, ортасынан қақ бөлді, "жебенің үш жағын алғаның әуелі атасың", деді. Сосын айналып кетті, екі таяқшаның сыны құшын бірдей етіп теңестірді де, келесі жағын жеңіне сүңгітіп жіберді. Жігіттерге бұрылды. Жебенің қос сынық ұшы тұтамынан қылтиып қана шығып тұрды. Әуелі Қыпшақбай ұмтылған. Суырып алды. Қолында жебенің тұқыл түбі тұрды. Жігіттің «жүзі біртүрлі бұзылып, күреңітіп кетті.

Иланшы Қадырхан әуелгі жебе мен садақты Оғыл Барысқа ұсынды. Мақсұт сексен қадам жер өлшеді. Батырлар сызықтың басына кетті. Сексен қадамдық қашықтық тобылғы, сапты, қайыс кірелі қыпшақ садағы үшін онша алыс жер " емес, дәл осындай жерден жауын оңай түсіре беретін. Бірақ бұл жолғы сын мүлде өзгеше, мүлт жібермей бас киімге ғана тигізуі керек. Сексен қадам жерге жетті де, Оғыл Барыс кілт бұрылған. Қыпшақбай межеге бұрын жетіп қасқайып қарап тұр екен.

Оғыл Барыс жерге еңкейіп алақаның топыраққа көсіді. Қонышына қақты. Жебе тартып жүргендегі тәсілін ойланды. Қазақ салтыңда садақ тартқыштар "көз мерген", "қол мерген" болып екіге бөлінетін. Көз мергендер жебенің ұшын межеге анық көздеп алмайынша атпайтын, ал қол мергеннің бар — кереметі тұспалында болатын, садақ ұстаған сол қолы мең адырна тартар оң қолы бір деңгейден табылса-ақ жебені жібере беретін, өстіп-ақ мүлт жібермейтін. Қол мергендер көздеп емес, кезеп ататын. Оғыл Барыс қол мерген еді. Соңысынан секем алды.

Құлашын барынша керіп, белін жазып көз ұшындағы қалпақты іздеген. Көзбен емес, жебенің ұшымен іздеді. Көңілі тағы секем алды, садақты темен түсірді. Бұрын кезеп қана атып жүрген жанға сықсия көздеу аса қиын екен. Алыстағы алақандай қалпақты кездеп әуре болмайды. Маңдайынан тер шыққаның сезді, самайы шыбын қонғандай жыбыршыды. Құлашын екінші мәрте керді, екінші мәрте жебенің ұшымен жауын іздеді. Жебенің жылан басы жігіттің кеудесінен сырғып көтеріліп бара жатты, тамағына жетті, күреңіткен жүзіне жетті, сумаң қағып маңдайға ерледі, жалғыз елідей және көтерілген. Оғыл Барыс тартып жіберді.

Көзін жұмып қайта ашқанда көрді, ақ жиек киіз қалпақ жерде домалап жатыр екен.

Артыңда демін ішіне тартып тұрған дандамайы жамырап кетті. Батырдың аруағына сыйынып шуылдасты, мергендігін марапаттады. Жүгіріп жетіп қолынан садағын алыпты, сәлделерінің ұшымен терін сүртіп, қолынан тәу етіп болып жатыр.

Иланшы Қадырхан садақ пен жебені Қыпшақбайға берді.

Қыпшақбай көз мерген де, қол мерген де емес-ті, жақсы найзагер, жауырыны жерге тимес палуан болатын. Садақты құлашын кере тартқанда көз алдыңда ештеме көрінбей кетті. Әміршінің: "Дат!" деген даусы шықты. "Батыр, көзіңе қан толып тұр, әзірше атпа", деді. Қыпшақбай садағын темен түсірді, жылан бас жебені кіре қайыстан шығарып алды. Жүрегінің дүрсілін басты. Әлгіде ғана қолды болып бас билігі бөгдеге кетіп бара жатқан інісін ойлаған, ғашықтыққа бола опат болған жас қыршынды жоқтаған, тәуекел деп кек алып тынбақшы еді. Әмірші садақ тартуға мәулет берді. Құлашын қатты керіп, жерден қайыра көкпар алғандай белін жазып көтеріле түсті. Жебенің ұшы тобылғы сапқа тиді. Көз алдыңда ат үстінде жантая жатып найза салғаны елес берді, аяғының астыңдағы жер кейін лықсып бара жатқандай сезілді. Тағы да сексен қадам жердегі қасқайып тұрған қас батыр бұлдырап қана көрінді. Басынан үкілі сәукелесін іздеген. "Дат! деген дауыс тағы шықты. Селк етіп жебені жіберіп қоя жаздады. Қарсыласының шашбауын көтергендер шуласа жөнелді.

— Қыпшақбайдың қолын қан тартып тұр!

— Батырымызды опат қылмақшы!

— Ойы бұзық, қаны қас!

Қыпшақбай терең-терең тыныстады. Сәл бүгіле түсіп құлағының шыңылын басты. Алақаны тершіді, жебені тісіне басып тұрып, құрымға қолын үйкеп-үйкеп сүртті. Ұзын жарақты адырна қайысқа қайыра салып жатып қарсыласына көз жіберген. Оғыл Барыстың тізесі дір ете қалды. Анық ажал елестеп кеткен. Өз кеудесіне ол екі мәрте оқ жылан болып атылуға шақ қалған. Екі мәртесінде де әміршінің "дат!" деген даусы құтқарды. Енді үшіншіде ешкімнің "дат!" демесін сезген, сезген де өзіне кезелген жылан бас жебеден жаман шошыған. Дулат батыры енді ештемеге қарамай тартып жіберерін білген.

Садақ сабы сынардай боп бүгілді, адырна қайыс тырсыл қақты. Құлашқа жуық ұзын жебе жігіт құшағына солайымен жұтылды. Қыпшақбайдың көз ұшында қарсыласының түгі шыққан жүзі, сосын ажал елесі толған әлеміш жанары көрінді. Садақ сабы жоғарылай берді. Жігіттің қою қасынан елі асқанда жебесі қорғасын байлағандай зіл тартып көтерілмей қойды. Жылан бас жебені қалың қастың арасынан алып кете алмасын енді сезді. Ешкім де айқайлаған жоқ, ешкім ара түспеді. Қыпшақбай садақ керген құлашын төмен түсіріп жіберді.

Оғыл Барысты мерт қылып опа таппасын түсінді. Ата салтынан аттап өтіп әділ айқасты қандағысы келмеді. Қарсыласының өмірін қимады, өз намысын қиды. Ата салтын адалдап жеңілді.

Осы мезетте Оғыл Барыс кең адымдап келіп Қыпшақбайды құшақтай алды. Кек буған қос арыс төс қағыстырып тұрып қалды.

Иланшы Қадырхан да тақап келген. Ерлік пен ездікті, таразылар сынының дәл осылай аяқталарын болжамаған. Намыс желігі жүйкесін меңдепті. Жаңа әлгідегі тәнің құяңдай буып тұрған жаман ойлар ыдырап жүре берді. Былайғы жұрт та тілге келді. Екі жік арасындағы мұз құрсау сөгілді. Сең жүргендей сезілді. Жандайшап топ жайдары күйге түсіп, жамырасып, араласып кетті. Шұрқырасып керісіп жатыр.

Әмірші сайыс бәтуасын білдірді.

— Қос батыр, енді баяғыдай туыс болдың! Ата салты көңілді жарастырды, жарақатты — бітістірді. Ендігі сөзді сендерден естиміз.

Оғыл Барыс күркірей күлді.

— Аласым жоқ, кегім қайтты. Мергендігім Қыпшақбайдың жолына пида. Жастық желік тайғақ жолға түсірген екі баланың билігін батырға бердім. Өзі шешсін, өзі түйіндесін!

Мына сөзге Қыпшақбай морт сынардай иланды.

— Қилы заман қысаңынан із таптық. Жебемізді кезейтін бір-біріміздің кеудеміз емес, кермалдасып келер жау болсыншы,— деді.

Таразы мен Испиджаб шаһарының қос батырын қолпаштаған жұрт ат байлаған кермеге беттеді, әміршімен төс қағыстырып қайыр-қош айтысты; бұдан былай жақсы күндерде, қуанышты бәтуамен ғана табысайық деп тарасып бара жатты.