Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді
жүктеу/скачать 369.83 Kb.
|
| БІРІНШІ САРЫН
ЕКІНШІ ЖЕЛІ Замана туды мәлімсіз мұңдар, Кіші жоқ енді үлкенді тыңдар, Кітап жазуға көрінген құмар. Бабылдың mac тақтасынан Отырар жерін бұл кезде аралап көрген кісінің көзіне әуелі тас төбеден төске шаншылған шағыр шапақты күн, дәл сол күннің астыңда өз көлеңкесін серік еткен жалғыз ілікті тораңғы талдары, сосын қу мекиен құба жон түсер еді; түсер еді де көрбілте сартозаң жолына салып алып алысқа-алысқа кетіп жатқан күрең сүрлеуге салар еді, бұл күрең сүрлеу Ұлы Жібек жолының сүлделенген сорабы-тын; сол сорабтың екі езуі толы тезек, түйенікі, пілдікі, сосын екі аяқтынікі, содан соң жолаушы көзін мұнарасы алқара аспанды тесіп жібере жаздап тұрған мешіттер, сарай күмбездері тартады, тартады да тап өзіне сәумеңдетеді, жолаушының жүйкесін жеген жайпақ төскей таусылмайды-ау, таусылмайды, айтылып бітпеген қыпшақ қиссасындай, артыңда "хош-хош" айтысып кері бүлкектер гөй-гөй кезіңді күтіп қала береді; көзіңе көк зеренде тұрған көлдей күлтеленіп сағым көрінеді. Жарасында жайсаң жұмақ, әдемі әуіз, үр қыздары, осылар елестеп есеңгіреп келе жатқаныңда әлгі мұнаралы мекен-жайды жоғалтып аласың; жүрегің тас төбеңе шығады, жоғалтқан жоқсың-ау, сылаң сағым ендігі мәурітте шөлге айналып мың құбылған пердесіне орап көрсетпей қойған сол жан сақтар салқар сарай табан астыңда тақау-ақ жатуы мүмкін, керісінше монтаны сығанның, алақаныңа қарап айтқан болжамындай көз қиырындағы бірдеме болар, табан астыңда Ұлы Жібек жолы жоқ, жетім сүрлеу ғана, тулақтай кеберсіген таңдайыңды жібітіп, жан шақырып тыныстауға бұрылып едің ғой, енді бар ойынды бұйдалап тартып келеді, "пәруардігар заман-ай, қысастанған кесапат тағдыр, жалғыз түйені жетелетіп, жортақы атты ырқылдатып қыласынды қылдың ғой", жолаушы өстіп жабығып келе жатқан; дәп сағымның етегіне оралып, құйынның қасында қап-қара болып күнге күйген диқан жүр, арық қазып жатыр екен; Уа, төбеңнен нан жауғыр Диқанбаба, осы өлкеде атыз-арықтан аяқ сүрінеді, бұл тағы не қылғаның?" деп жөн сұрайды бұл, Диқанбаба жаратпаған сыңай танытады; "қолына кетпен ұстаған диқанның өз арығы, өз атызы болғаны жөн, өзгенікіне сұғын салған дихан емес, сен сықылды саудагер ғана", дейді әлгі; жолаушы түсініп тұр, бұл өңірде диқан мен саудагер ит пен мысық секілді, бірін-бірі әмсе даттап балағаттап жүргені, бұлардың дауын Қан Базарда көрсең, ойпырмой, қауырсыны түскен әтештердей қалбалақтасады, бірінің-бірі көзін шұқып мінің бетіне басады: жолаушы саудагер емес-тұғын: Диқанбабаның ішірткідей сөзіне ішін тартып ызаланған жоқ; "Отырар шаһарын жер жұтып кеткен бе бұл?" дейді, диқанбаба қалың көзіне көлегейлеп тұрып-тұрып: "әне бір құба бел түйе өркеш сағымды көрдің бе, ие, тап сол сағымның түстігінде шілбиіп тұрған тораңғыны шаламысың, сол тораңғының көлеңкесі іспетті қарауытқан Күмбез Сарайдың мұнарасы, сол мұнараның астыңда құжынаған ел, деп алақаныңа салғандай етіп анықтап айтып береді, бұл жолаушы тағы бүлкектейді, жетегіндегі түйесі мұрындығын ауырсынып мыңқылдайды, мұрның тақауда тескен тайлақ еді, әрі-беріден соң тайраңдап желеді, желіп келе жатып арыққа сүрініп жұлыны үзіліп кете жаздайды, жолаушы саудагер болмаса да қара жерді жырымдаған диқан біткенді ішінен сыпыра боқтайды, боқтап келе жатып аузын баса қояды, күпірлік жасағаның қарашы, ораза ұстап ауыз бекіткелі бес-ақ тәулік өткен, өй, ығыр шығыңды шығарған қатын-баланың қамы-ай, ораза ұстап салқын сыз үйінің төрінде шалжайып жатпас па еді, қатының жұмсап рақатқа батпас па еді, қан шілденің ыстығында желігіп "күй айтысына" қатысамын деп шыға қалыпты, сынға түскен қарсыласын жеңіп аты дабырайса жақсы-ау, саусағы сүрініп жұртқа күлкі болып жүнжіп қайтатындар да болады, "ондайыңнан сақтай гөр, жаратқан! Арғы-бергі қос ішектің пірлері! Қайрауық атыммен айтыстан жеңілді дегенше жер жұтты десейші", өстіп күңіреніп келе жатып бөктеріндегі қоржынды сипалады, бір басында бұлтиып жатқан домбырасын бағдарлады, күн көзі тиіп қаңсытпасын деп шекпенінің шалғайымен қымтаңқырап қойды; аяғының астыңдағы жетім сүрлеу келесі бір сүрлеуге қосылды, көп ұзамай сартабан сорапқа айналды, тораңғының тұсынан өте бергенде сал бөксе керуен жолына қосылды, керуен жолының екі езуі толы өрік, құрма ағаштары, жемістері пісіп әлдеқашан төгіліп кетсе де танауды қытықтаған әдемі иісі шығады; күйші Қайрауық шайыр иісін құныға жұтады, соңында сүмеңдеген тайлақтың мұрыны дамылсыз шуылдайды; әлдене жолаушы көзін жылт етіп қарып өткені, бағдарлап қараса тал арасында кетпені жарқылдап дихан жүр. Тыраң-тыраң етіп жер шабады кеп, сонадайдан келіп сәлем береді: "Уа, Диқанбаба, Отырар шаһары қай тұста?" деп жөн сұрайды, анау кетпеніңе сүйеніп шөлмиіп тұрады, сосын басындағы тақиясын алып умаждап бетін сүртеді: "Отырар көшесі атыңның тұяғының астынан басталады, бұл Талды көше деп аталады, оңға таман қиыстасаң Қышқорғанға тірелесің, маңдай алдыңдағы саудагерлер мекені Алтынтөбе, қанаттары елді мекен Пышақшы көшесінің пұшпағы", деп бажайлап бара жатқан: сөз арасына "Қан Базары қайда?" сауал қыстырып жіберген, ананың ойы белгілі: "тіміскіп пайда іздеп жүрген саудагер екеніңді сезгем, қаңғыбас күшіктер-ай, жол сұрап тірлік істетпейді", деп кейіп тұр ішінен. "Қан Базар әне", деп шаңы шығып жатқан аламан айтақырды нұсқады да алақаныңа түкірді, қабырғасының сайы шығып жерді бұрқылдатып шаба жөнелді. Қайрауықтың қарап келе жатып көңілі сыздады, саусағы дірілдеп домбырасын сипады, қапа болды; жасы отызды алқымдапты, әлі бүйіріне май, қорасына мал біткен жоқ, елді еңіретіп пәлен күй шығарды, текежәумітін тебініп кедейліктен құрық бойы ұзап шыға алмай жүр; несібесін осы жолы сынар! Осы оймен бұрқылдақты көпсіте кешіп Қан Базардың ішіне кірген, өйдәйт, мұндағы жұрттың беті жаман, бейне құмырсқаның илеуі дерсің, бірі сатып, бірі саудалап, бірі сатып алып өңеш созып жатқан дүниеауи пенделер. Қайрауық аузын ашып аңырып қалды, езіне тура салып бес-алты кісі жүгіріп келеді, "тал түсте тонамақ па, бәтшағарлар!" деп ойлауы мұң екен, әлгілер жетіп келіп шалғайына жармасқаны, бір қауға сақалдысы жіті қимылдап мұның қолындағы бұйда жіпті жұлып алды да, тайлақты тайраңдатып жетелей жөнелді, өзге кісілер "әттеген-ай" десіп бет-бетімен тарасып кетті, бұрын жеткен кісінің қолына жармаспайтын өздерінің серті білем. Қайрауық атын тебініп қалып тайлағының соңынан салған, борбайлатып жетіп келді; "уа, ақсақал, тал түсте тонамақпысың, бері әкел бұйданы", деп тақымдаса берген, қауға сақал барк ете қалды, "тонаушы емеспін, делдалмын , тайлағыңды артық бағасына сатып беремін", деп бажайлады, байырқалатты. Кан Базарда дүниеңді, малынды әп-сәтте сатып беретін алыпсатар делдалдар болады, олар тілімен ақша табады, аузымен орақ орады дегенді еститін, мына қауға сақал дәп сол қызыл көзің; мал базары айналасы ат шаптырым келетін әулінің сыртыңда екен, "сататын тайлағым жоқ", деп Қайрауық қайыра тіл қатқанша болмады! Әлгі далақбай қауға сақал тайлағын көп түйенің ішіне қосты да жіберді, мына шетке қыдиып шығып, аршамен тісін шұқып тура қалғанда Қайрауық қайран қалды; әлгіде ғана арбаңдап жүгіріп келіп кісінің шылауына жармасқан арсыз адамның орныңда білікті, білгір базаркеш қалған, мал саудалаған жұрттың төбесінен қарайды, мардымси тіл қатады, "пәлі, бүйтіп нан тапқаныңа болайын", деп ойлаған тайлақ иесі енді қауға сақалдың қалай саудаласарын білгісі келіп еріксіз тосылды. Тайлағын сатуға үнсіз бейіл берді, "айтыстан жеңіп сый-сияпатқа кенелсем жүк артып қайтармын", деп ши борбай немені жетелей шыққан, енді қарсы кездесіп қағып әкеткен делдалдан қаймығып-ақ тұр, түйе сатып алғыштар ағылып келе берді. — Жеті күн жортса да шалдықпайтын желмаяның тұқымы, садақ сирақ тайлақты төрт динарға сатамын, — деді қаба сақал делдал. Қайрауық ұяттан беті өртеніп, аяғының басына қараған. "Делдалдың саудалап тұрғаны тышқақ тайлақ, сұрағаны қос нардың ақшасы, беті бүлк ететін емес". Саудашы да көпті көрген сағыр екен, бітіспеді. — Жарты динардан артық берерім жоқ,— деп қасқайып қарап тұр. Қаныпезердің айтып тұрғаны тұсақ қойдың бағасы. Делдал да, саудашы да беріспей біраз тәжікелесті. Әрі-беріден соң шаңқылдасып боқтасып алды. Енді бір мезетте шүйіркелесіп сөйлесіп кетті. Жан беретін науқастай қалыпсыз дүбәра күйге түскен. Ақырында сыбырласты, жымыңдасты, қол соқты, нақа көп жыл көріспей жүріп жаңа кездескендей құшақтаса кетті. Қайрауықтың қолына жалғыз динар тиді, сөйткенше болмай, әлдебір күміс теңгелерді қаба сақал өз қалтасына жытырды, "бұл менің тіл ақым", деді. Саудашы тайлақты жетелеп жөніңе тайды, делдал тағы базар сыртына жол тосуға бүкеңдеп бара жатты. Тағы да тақымы дымданып төрт түлік айдап келген дала қыпшағының жағасынан алады, малын бұтарлап базарға салады, "қол ақы", "тіл ақы", "көз ақы" деген пәлелерін тізіп тұрып қалтасына тоғытады. Жалғыз динарды алақаныңа қысып аяндап шетте қаңтарулы қалған атына келді. Енді күй айтысы болатын жерді іздемекші. Атқа қонды. Базарды сырт айнала шоқытты, жүрегі дауамай, ығы-жығы жұрт илеуіне жолар емес, жаман шошыныпты, "делдалға ұшырассам жаяу қалармын", деп қауіп қылады. Өстіп келе жатқанда тоғай боп өскен шок талға маңдай тіреді. Шоқ талдың іші әуіз екен. Әуізден әрі балшық сәкілер, мәслихатқа жиналған жұрт отыратын алаңқай болып шықты. Ақ сәлделілер қаптай жайғасқан. Алаңқай төріндегі биік тақта өткір жанарлы, сүйір сақалды, алып денелі кісі отыр. Қайрауық атын қаңтарып алқа жұртқа тақай берген. "Жансызды жазалағалы жатыр" деді қатарындағы кісі. "Бұзықты жұрт көзінше жазалайтын дәстүр бар". Шағырмақ ақ сәлделілер ханның кеңесшілері болғаны ғой төрдегі алып денелі адамның аузын бағып үңіліп отыр, жел соқса жапырылар қоға секілді, қос қолын кеуделеріне айқастырып әрәдік бүгіле түседі. Қайрауықтың ханды көргені осы, тұлғасына сүйсініп, көз қарыған салтанатына қайран қалды. Хан сұқ саусағын көтерді, әріден, әуіз тасасынан екі жігіт денелі кісіні дедектетіп сүйреп келеді екен, дәп ортаға жете бергенде денелі кісі бұлқынып қалып жігіттерден босанды да етбеттей сұлады, хан аяғына бас ұрып жатыр. Отырар әміршісі қаныңа қарайған; Дешті-Қыпшақтың кіндігінде жүріп күндес қатыңдай күңкіл салған Бадриддиннің қылмысын айтып бетіне басты, жұрт жүзіне қарағысыз етіп жерледі. Қызылбастарға, әрісі Қараханид хандарына туған жерінің аруларын сатып, осал мезетін нұсқап, құпиясын сыбырлап жүрген бейауыз бейшараға қаһарын қатты төккен. Күн астыңда жусаған қойдай болып отырған кеңесші-ақылшыларына қолқа салды. "Жансызға лайық жаза ойлап табыңдар", деп табыстады. Етбетінен түсіп сары тозаңды иіскеп жатқан жалалыға көз қырын да салмады, тас тұғырға айналып, шаншылып отырып қалды. Оң қанаттан Барсакелмес деген аралды жайлаған жалбағай қария салауат сұрады. "Тентекті қараңғы жерге қамап, жайын балықтың етін жегізейік, ала сиырдың айраның ішкізейік, астына ақ киіз төсейік. Ақ пен балықты ай бойы қоса қабылдаған кісі алапес болып шыға келеді", деп мағлұмдады. Одан төменірек құйрық басқан көсе қолбасшы: "қопаға жіберейік, жолбарысқа жем болсын", деді. "Екі басты жыланға арбатайық, ісіп-кеуіп жатып жан кешсін", деді. "Бұтқа таңып қоялық та табаның жалаңаштап сиырға жалатайық күлкіден ішегі түйіліп өлсін" десті. Қызылқұмнан келген кәрия сөз алған. "Қансыған шыңыраудың түбіне тырп еткізбей байлап қоямыз, шекесіне әр кезде бір мәрте су тамызамыз, үш тәулік бойы бір жеріне су тамызсақ есірік болып шыға келеді", деді. Әмірші сұқ саусағын жоғары көтерді, бұл оның соңғы жазаға тоқтағаны. Пәлендей көп күш жұмсамайды, жаның ауыртып қинамайды, байлап қойып, шекесіне тырсылдатып су тамыза береді; "қияли болып кетсін бәтшағар!" Қолын сілкіді, жаңағы екі жігіт етбеттеп жатқан жалалыны қолтықтан алып сүйрете жөнелді, анау қол ілігер қармау іздеп тырбаңдап жанталасып барады, байбаламға басқан. Алыстай бере үні өшті. Қайрауық әлдебір жан ауруын бастан кешіргендей күйзеліп кете берген. "Қазір осы аланда өнер жарысы басталады", деген жаршы даусын естіді, кілт кідірді, кері қайырылғанда көрді, әрідегі әмірші түсін жылытып жарлық жасапты; ауқымды алаңның ортасына су себіліп, кілем төселіп, үстіне ұзын жолақ көрпешелер салына бастапты. Әлгіде ғана ала көз ажал кезген келеңсіз ортаны енді домбыра думанының дүрмегі ажарлаған. Күтуші жігіттердің бота тірсегі майысып жеміс салған үлкен табақтарды көтеріп келеді, соңдарында құмыра ұстаған сұлулар, ақсақал-қарасақал атаулының алдыңа барып иіліп қолға су құяды, сусын ұсынады. Олардың ибалы кызметі мен әдемі әлпеттері еркектердің ажарын ашты, жүздеріне қан жүгіртті. Қайрауық қайырылып кеп қоржынынан домбырасын алды, атына шідер салды; қайта айналып келгенде манағы салтанатты алаңға сіңе алмады, құжынаған жұрт қақпақылдап жіберер болмады, жаршының саңқылдаған даусынан домбыра жарысының басталып кеткенің аңыстаған. Шанағы қазандай үлкен, иіні келте сарғыш домбырасын қысымдай ұстап ілгері өтті, кеудесі қысылып, шалғайының әлдеқайда кейінде қалғаның байқады, қолымен тарта бергенде дыр етіп жыртылып кетті. Шалғайы жыртық, қайрақ тастай қатыңқы жігітті жуан орта көзіне де ілмеді. Әй, менсінетін емес, мойның ұмсынып құлағын салған, түрікпен күйінің мақамымен боздаған домбыра үнің естіді; әлгі үн күзгі бозаның уытына ұқсайды, тұла бойды ду-ду қыздырып жөнелген, бебеу басылып: "бес күйшімді жеңсең бас бәйгі өзіңдікі, жігітім", деген әмірші даусы шықты. Даурықпалар күйшінің атын дабырайтып қошеметтеп жөнелді. Дуылдақ ортаны: "әміршінің әйгілі бес күйшісі келеді" деген сыпсың хабар жайлады, сол сол-ақ екен, жұрт жарылып жол ашты, қаздай тізіліп, білектері сыбанулы, белдері буулы бес жігіт өтіп келе жатқан; қайсысының кәрі, қайсысының жас екенің ажырату қиын; кілең сақал қойған, мардымси маңғазданған, әулетті кісілер; алқа ортаға жетті де әуелі әміршіге, сосын халыққа бұрылып иіліп тағзым етті; "түрікпеннің жының қағып алады енді", "пысы басып барады", "саусақтары қамшының сабындай екен", деген сөздер құлақ тұндырады. Әлгілер жағалай отырысты да түрікпен күйшісін айтысқа шақырды. Жол бойынша әуелгі мәулетті қонақ алды, қос иінің салып жіберіп, басымен тізесін ұра жаздап, екі бүктеліп бүлкілдеді дерсің; кеудесінің астыңда әлдебір тоты құс құлпырып сайрап жатқандай болды; толғап-толғап тоқтағанда, тыңдаушы жұрт сілтідей тына қалған; бес күйші түнеріп аяқтарының ұшына қараған; жұртқа қылған қысастығы көрінеді, төмендеу отырған жалпақ күйші әлгі түрікпен күйін дәл айнытпай шерте жөнелді, ол да қадау домбыраны тоты құстай сайратты, сұңқылдатып өлтірді. Ұзақ күйдің ырғағын жалғыз мәрте салғанда-ақ қағып алып, қайта тартып беруге сұңғыла сақ құлақтық, алғыр зейін қажетті; ондай қасиетсіз күй айтысына қатыса алмайсың. Әлгі зарлауық сарын басылды, күйдің қарымтасы қайтты. Енді жалпақ жігіт айтысқа арнап төл күйін тартып жібергелі қомдана берген еді, жуан төрдегі егде күйші: "жә, салдырамамен басымды ауыртпа!" деп тежеп тастады, білегін түріп, екі иінің бүлкілдетіп өзі шертіп жөнелді. Түрікпен жігіті жол аңдыған баукеспедей әрбір үнді қалт жібермей зердесіне тоқи бастады, күй лықылдап құйыла берді, бұл бәрінен өзгеше; өңкеңдей желген желмая ма, қисса оқыған жырау ма, әлдебір ғаламат сарын, тыңдаушы жұрт жағасын ұстаған: "бақсының арқасын қоздыратын мақам мынау", "жолдан тайдыратын пәлекет сарын", "ұзақ сұңқылды қалайша қайталайды енді", десіп сыбырласа бастаған; енді аңыстады, күн ауып бесін уағы болып қалыпты, қариялар жағы сетінеп жатыр, әмірші әлі тапжылмай тыңдап отырған. Егде күйші шертпесін тамамдады, түрікпен жігіті сол сарынды бұзбай шұбыртып тартып жөнелді, төрдегі Иланшы Қадырхан қабағын шытынды: жат жерлік жігіт үстіңгі ішекті әредік бос қосып отыр, егде күйшідей дәмді дыбысты теріп тартпайды, ақыры саусағы қарысып жол ортадан үзіп тынды. Сарапшылар бәйгіні Күмбез Сарайдың бес күйшісіне берді, түрікпен жігіті суға сүңгітіп алған суырдай болып, боршасы шығып, домбырасын егде күйшіге қалдырып шетке ығысты. Күмбез Сарайдың күміс саусақ күйшілеріне қарсы айтысқа шығуға ешкімнің батылы бармады, қайта-қайта қарқылдаған жаршының даусы қарлықты: осы мезет жетім көңіл боп тұрған Қайрауықтың делебесі қозды, әлдебір желік кимелетіп әкетті, ортаға шыққан; жұрт қыран-топан болысты, жігіттің жыртық шалғайына, сұрықсыз нұсқасына, шанағы дәу, сабы келте домбырасына күлген. Әмірші: "айтысты әрі жалғай беріңдер", деп орнынан көтерілді, ортаға келіп тізесі дірілдеп жайғасып жатқан жігітті қомсынды, "осыдан дәмді күй шыға қоймас", деп ойлаған. Қан Базардың әуізді алаңынан алыстап Күмбез Сарайға беттеген, жарым жолда ойы бұзылды білем, қиыс кетті. Соңыңда сенімді нөкері Мақсұт еріп келеді. Көшені көтей өтіп мәсісін ақ ұлпа шаңға бөктіріп шаһардың күнгей шетіне шықты. Мұнда шок жиде тоғайы бар. Сол тоғайдың ішінде жорық шатыры тігулі-тін, әміршінің көңілін құбылтып, ойын бұзып, дедектетіп тартып әкетіп бара жатқан пәле бар, ол маңғұл елшілері сыйға беріп кеткен таңғұт қызы еді. Сарайынан бөлек ұстап, ханшаға көрсетпей құпия сақтап келген. Бүгін оңашада бақұлдасып тілдесіп көрмек. Мақсұтты сыртқа қалдырып өзі шатырға енді. Әуелгіде үй ішінен ештеме көре алмады, қызды қашып кетті ме деп ойлап, кілт бұрылған, селк ете қалды, тұтқын қар босағаға жабысып тұр екен. Сұлудың қолынан ұстады, жүзіне нұр жүгіртіп жымиған болды, қыз дір-дір етеді, ортаға жетектеп келіп тұла бойын тінте қарады; үстінде желең жібек шапан, ішінде лыпасы жоқ, маңғұлдардың тұтқын әйелдерді осылай ұстайтының біледі. Жанары үлкен, тұңғиық, ішіне түссең тереңіне тартып әкетер иірім секілді, кірпігін әлсін-әлі қағып сол тереңді көлегейлей береді, үркектеп тұр. Иланшы Қадырхан еш зұлымдық жасамайтының ыммен ұғындырып көрді, қыз түсінбеді білем, басын шайқайды, бұл: "еліңді сағындың ба?" деді, "босатып қоя берейін бе?" деді, басын шайқады, енді аңғарды, алдыңдағы нәзік жанның көңілді қыжылдатып қызықтырар жері айқын жанары да, ұзын кірпігі де емес, жұқа жібек шапан астыңдағы жалаңаш тәні емес, қызарып, көпсіп тұрған астыңғы еріні екен. Қыпшақ сұлуларының еріні жұқа келеді, әміршінің мынадай қаны шыға қызарған ток ерінді көргені осы. Шыдай алмай қызды қапсыра құшты, қос қолын жоғарылатып келіп сұлудың басынан ұстады; бейне сындырып алмауға тырысқан асыл құмырадай қос қолдай қысып, әлгі әдемі ерінді сүйіп алды. Бір мезетте ту сыртынан тысыр естілді, асыл құмыра қолынан түсіп кетті. Мақсұт екен; "Хан ием, сыртта бес күйшіңіз келіп тұр", деп хабарлады. Әмірші шатырдан шыққанда күннің қызарған шапағы бетіне шашылды. Екіндіге еңкейіп қалыпты. Енді аз уақытта батып кетуге бет алған. Әріде бес көлеңке тұр, көлеңке емес-ау, соған ұқсап сорайған күйшілері екенің білді. Рухтары түсіп, мойындары ішіне кіріп кетіпті, домбырадан айырылған. Тақап келіп мән-жайды сұрады. Егде күйші егіле жауап қатты. — Қайрауық деген күйшінің соңғы сарының сала алмай қор болдық, тақсыр! — Қайрауығы несі? ' — Әлгі жыртық шапан, шақша бас, дәу домбыралы жігіт ше... — Пәлекетті шаршата алмай сілеміз қатты. — Жаны жоқ жын ба деп қалдық, тақсыр. — Алты саусақты екен, тақсыр! — Күйді башпайымен тартқанда салымыз суға кетті, тақсыр! Күйшілердің ендігі сөзіне құлақ салған жоқ, дереу тұлпарын алдырды, жарағын асынды, атқа қонды. Соңында Мақсұт шауып отырып манағы күй айтысы өткен әуізді алаңға жеткен. Жұрт тарап кетіпті. Әмірші қатты қапаланған, денесін шаң басып, жосқындай жортып Қан Базарды сүзді, манағы көзіне соншама қораш көрінген жас күйшіні іздеді, жұрттан айыра алмаса да, Күмбез Сарайдың саңлақ күйшілерінен жеңіп алған бес домбырасы-ақ анадайдан мен мұндалап еді, ұшты-күйлі жоқ, жер жұтып кеткендей. Әмірші жан-жақтағы тоғыз торап керуен жолдарына шолғыншы шаптырған. Өстіп жүргенде күн батып, қас қарайған. Әлден уақытта Темірқазық жұлдызы астымен кететін кіші жолдан шолғыншысы оралды, "алты саусақты күйші жалбағай жетім керуеннің соңынан ілесіп барады", деп келді. Иланшы Қадырхан солай шапқан. Базарға айдап әкелген қоралы қойын, үйір-үйір жылқысын сатып; сатқанда да делдалдың қолына түсіп түтіліп шыққан қыр байы еді бұл; ақшасына астық, мата, тұз, жеміс, өрік, мейіз сатып алып, аз ғана түйесіне теңдеп қаладан шыққаны сол еді. "Мені де ілестіре кет", деп алты бірдей домбыра өңгерген жігіт ұшырасты. Қыр байы әуелде ерткісі келмей көп қиқақтаған. Ұры болар деп сенбеген. Жігіттің жылы шырайына, жөндем сөзіне қарап іші жылыды, "жүрсе жүре қойсын, алты домбыра арқалағаныңа қарағанда ауысып кеткен пақыр болар", деп ішінен аяған. Енді ғана шаһардан ұзап шыққаны сол еді, соңынан сатырлата шапқан ат дүбірін естіді. Қыр байы жаман шошынды. Түйелердің артыңда ілбіп еріп келе жатқан жігітке жетіп келді, төбесінен қамшы үйірді. "Өй, алты домбыраңның ішін, соңымыздан салып келе жатқан қарақшылар сенің жемтіктесің болар, айт қане?!" "Пірәдар-ау, мен жалғыз аттылы кедеймін". "Өй, арам қатқыр, қаланың делдалына бір мәрте жем болып едім, енді жол тосқан ұрысына жем қылмақпысың!" деп Қайрауықты жәукемдей жөнелген. Арт жақтан аңырата салған алып түлғалы айбарлы адам бұлардың алдың орағытты. Керуен бір уыс болып үйіріле қалды. "Қайрауық қайсың?" деп ақырды қуғыншы кісі. Қайрауық атын тебініп, алты домбырасын саудыратып алға озды. Бай жігіттің тұқым-тұяғын қоймай қарғап жатыр. Қуғыншы кісі атынан түсті. Қайрауық та атынан түспек болып, аяғымен үзеңгіні іздеп тырбаңдап жатқан, әлгі кісі адымдап келіп жас жігітті ер үстінен іліп алып бауырына басты. Қатты құшып бірауық тұрып қалды. — Қушық кеудеңе сиғызып жүрген қасиетіңнен айналдым, — деді тебірене күбірлеп. Әлден уақытта қос жігіттің құшағы ажырады. Иланшы Қадырхан осы суыт жүрісін уажымдады. — Қайрауық інім, астыңдағы жаман текежәумітті ана Қақсауыққа қалдыр, қазір келіп жететін атқосшының жетегіндегі тұлпарға мін, алты домбыраны алып Отырарға жүр, бұдан былай Отырардың саңлақ күйшісі атанасың! — деді. Кейіндеп қалған атшабар, атқосшылар жетті. Әміршіге жапырлап тағзым етіп, Қайрауықтың алдыңа аяғын санап басқан сәйгүлік тосты. Қайрауық ет қызумен билеп тұрған тұлпарға қонды. Шоғыр топ тасырлатып кейін жосыды. Енді біруақта күміс саусақты күйшінің соңында жазылып бітпес әңгімесі бар кең дала, керулі түн пердесі, перизат қылықты самал жел, үрпиісіп үріккен керуен жетімсіреп қала берді, Дешті-Қыпшақ жұртының және бір жарық жұлдызы ағып барып Отырар шаңырағынан мекен тапты. жүктеу/скачать 369.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|