Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Қазақша қазан айының басында Отырарға сұрапыл соққы әкелген тас атқыштар соғысы басталған. Бұл соғысты қағанның оң көзі Алақ нойон басқарды. Қасына қытай ұсталарын ертіп жүріп, тас атқыш қару жасауға қамданды. Күннің шығысынан, қаған жаулап алған жерлерден үлкендігі киіз үйдей, салмағы он пұттан асатын тас атқыштарды мұнда жеткізу мүмкін емес еді. Арада шөлейт дала, қарлы тау, жойқын өзен жол тосты, осылардың бәрінен сүйреп алып өту үшін тас атқыш қаруға қыруар қол жегілер еді. Оның үстіне қол жүрісі шабан тартар еді. Соны ойлаған қаған кезінде Алақ нойонға жарлық жасаған: тас атқыштың аса қажет жабдықтары — ширатпа сіңір арқан, тартқыш тарамыс, тас лақтыратын ұзын сапты ожау, темір шығыршық, ұстағыш тиек секілді құнды жарақтарды ғана түйеге теңдеп алыңдар деген. Тас атқышты жасайтын ұсталар да ере жүрді. Барған жерде ұзын-ұзын бөренелер табылса-ақ, әлгі ұсталар әп-сәтте сұрапыл қаруды қолдан жасап шығатын.

Әуелі қытай ұсталары Інжу өзенінің жағасын тінтті, ондағы ну тоғайдан қажет ағашын іздеді; жыңғыл, жиде, сәмбі тал, қара ағаш, өрік, тұт, шабдалы секілді қисық-қыңыр өсетін ағаштарға тимеді, олардың көзіне оттай басылған тораңғы талы еді. Тораңғы талы оқтаудай түзу әрі соққыға жарылмайтын қатты келеді. Жүз шақты тұтқын тоғай-тоғайды кезіп тораңғы кесті. Бұтағын қырқып, қабығын аршып, жуан-жуан бөренелер жасады. Қос-қостан түйеге теңдеп шаһар сыртына тасып жатты. Тау-тау етіп бөрене үйді. Бұлардың біразы тас атқыш қаруға айналса, енді біразы от қойып шаһардың ішіне ататын оққа айналмақшы. Бұл да нойонның есебі еді.

Ұсталар әуелі ұзындығы алты құлаш келетін қос бөренені таңдады, бұл ағаштар тас атқыштық кәсекесі, яғни табаны болады. Тас атқыштың кәсекесі қаншама үлкен болса, бұған бекітетін ожау да соншама ауқымды келеді, мұндай ожаудан атылған тас та алысқа кетеді. Қос бөрененің арасын бес көз етіп алшақтатты да қатар қойды. Тас атқыштың табаның әзірледі.

Тас атқыштың табаны болған қос бөрененің ортасын бірдей қашықтықта дәл өлшеп қашаумен ойды. Ойық жасап жатқанда бөрененің шытынап кетпеуін ойлады. Ойықтарға биіктігі жеті көз келетін қос қада ағаш орнатты. Әлгі қадалардың басын ұзындығы бес кездік көлденең ағашпен қосты. Енді бұл қос бөренеге орнатқан құдды дар ағашы тәрізді болды. Ұсталар әлгі көлденең ағаштың ортасын әуелі киізбен орады, киіз сыртын түйенің мойнағымен қаптады. Бұл тас лақтырғыш ожаудың сабы келіп ұратын жер. Ожауды ұстап қалатын осы көлденең ағаш еді. Қатты соққыдан жарылып кетпес үшін, әрі ожау сабын сындырып жібермес үшін көлденең ағаштың дәл ортасын өстіп мойнақпен қаптайды.

Енді жеті кездік тік тұрған қос қаданы ойықтан шығып кетпесі үшін қарсы жағынан екі тіреумен бекітеді. Бұл тіреулер де қатты ағаштан жасалған. Ожау сабы әлгі дар ағашын сұрапыл серпінмен ұрған мезетте қос тіреу қозғатпай ұстап тұрады, қаданың беріктігіне тән еді. Осы істерден соң ұсталар тас атқыштың негізгі жұмысы тамамдалды деп есептейді.

Тас атқыштың табаны болған қос бөрене бар емес пе еді, соның ортасын ойып жеті кездік қадалар қақты; енді сол қос қаданың бөренемен кірігер жерінен қос бөренені жалғастырып ширатпа сіңір арқан байланды. Бұл сіңір арқан қос бөренені астынан қосып тұрады. Сіңір арқан тас атқыштың ен басты бөлшегі. Өйткені әлгі ожауды сұрапыл серпінмен қозғайтын осылар. Бұл сіңір арқандар қаған елінен әдейі түйеге теңделіп әкелінді. Сіңір арқанның ортасына үлкен ожау бекітіледі. Ожаудың сабы аса қатты жиде ағашынан жасалған. Басы әр нәрсе салуға арналып ойықталған. Саптың ұшында тесік бар. Осы тесіктен арқан өткізіп ширатып, есіп әлгі көлденең тартылған сіңір арқанға мықтап байлайды.

Тас атқыштың табаны болған қос бөрене бар емес пе еді, сол бөренелердің келесі бастары ішке қараған бүйірден ойылады. Бұл ойықтан арқан тартқыш айналма бөрене өткізіледі. Айналма бөрененің ұзындығы да бес кездік. Әлгі сіңір арқанға бекітілген ожауды көтерген мезетте ожау басы көлденең дар ағашының мойнақ ораған ортасына тиеді, енді ожауды төмен түсірсек ожау басы айналма бөренеге тиеді. Өстіп ұсталар тас атқыштың ең ауыр шаруасын тамамдады.

Арқан тартқыш айналма бөрененің екі басы ойылады, бұл ойықтар бұрау ағаш салатын ұңғылар еді. Қол диірмен тартқанда дөңгелек тастың шетінде оқтау кіргізіп айналдыратын ойық болмаушы ма еді, мұнда да дәл сондай. Айналма бөрененің бір басына темір шығыршық кигізілді. Бұл шығыршық бөренені ұстап тұруға қажет. Темір шығыршықтың араның тісіңдей тістері бар. Бұл тістерге тиек орнатылады. Тиек жалғыз. Құдды қақпандікіндей. Айналма бөрененің ұңғысына оқтау салып айналдырса оған қоса темір шығыршық та дөңгелейді. Ылғи да солдан оңға қарай айналады. Бірақ керісінше солға қарай айналмайды, өйткені, шығыршықтың тісіне тиіп токтатып қалатын тиек тұр. Қалған кілтипан тиекте енді. Осы тиекті дәл қондырмаса тас атқыш дұрыс лақтырмайды, шығыршықты не ерте, не кеш босатып қояды да қыруар еңбекті зая жібереді. Осыны ойлаған ұсталар шығыршық пен тиекті орнатуға келгенде бір-бірімен ұзақ ақылдасып, ойласып, өлшеп қимылдасты. Бас ұстаның кеңесіне жүгінді. Қалған жұмысты ұсталардың өздері-ақ жеке дара атқарысып жатқан. Қастарында көмекші құлдары бар. Барлық ауыр жұмысты солар атқарады. Таңертеңнен қауырт басталған қимыл кешке қарай саябырсуға айналды, әр жерде қалқиып-қалқиып отыз шақты тас атқыш еңсе көтерді. Зәрені алып, арбиып-арбиып тұрысып таңдайларын тақылдата бастады. Қашау мен шапашот үні басылған.

Ұсталар әзір болған тас атқышты сынауға кірісті.

Жылқының құйрық қылынан есілген мықты арқан әкелінді.

Ожаудың басы мен сабы қосылар жерден күрмеп байлады да арқанның келесі ұшын арқан тартқыш айналма бөрененің ортасына байлады. Ожаудың ойық жағы дар ағашына қараған. Енді екі жігіт қолдарына оқтау таяқ алып тас атқыштың табаны болған қос бөрененің екі жағына тұрысты. Оқтауларын ойыққа сұғып, айналма бөренені өздеріне қарай домалатып айналдыра бастады. Айналма бөрене дөңгелеген сайын қыл арқанды беліне орай берді. Қыл арқан қысқара түсті. Ожау басын еңкейте тартты. Ожау басы төмендеген сайын сабын шіреп ұстап тұрған сіңір арқан ширатыла берді. Тырсыл қағып үзілердей болды. Түйе сіңірінің шіреген шиқылы естілді. Ожау басы төмендей-төмендей арқан тартқыш айналма бөренеге келіп тиді. Осы тірлікке жіті көз жіберіп оқшау тұрған ұста жігіттерге белгі жасады. "Оқтауларды суырып кейін кетіңдер", деп ым жасады. Өзі жүгіріп келіп ожаудың ішіне жерде жатқан дәу тасты көтеріп салды.

Алып тас атқышты сөйлетуге үш кісі дөп жететін.

Ұста мысықша жұмсақ басып келіп тас атқыштың сол жақ бүйіріне шықты. Темір шығыршық осы жақта еді, қолына оқтау таяқты алды. Аса еппен тиекті ұрып қалып темір шығыршықтан тайдырып жіберді. Тиектісінен босанған шығыршық оңнан солға қарай шыр көбелек айналды; оған қоса айналма бөрене де дөңгеленіп, көз ілеспес жылдамдықпен беліндегі арқанды босатты. Арқан тарқатылысымен-ақ ожау басы қайқаң етіп көтерілді. Ұңғысындағы үлкен тасты сақ еткізіп атып жіберді. Сақпан ұрғандай сезілді.

Ожау алқымы көлденең ағашқа барып ұрған. Түйе мойнағынан шаң бұрқ етті.

Лақтырылған тас алысқа түсті. Жанындағы екі жігіт ара қашықтықты өлшеп келуге ұмтылды. Ұста тас атқышты айналып қарай бастады; айналма бөрене мен темір шығыршықтың қоспасынан түтін шығыпты, күйген ағаш иісі көңірсиді, бұл жылдам айналымның салдары, ұста әлгі жерге сыздықтатып су құйды. Ожаудың сабын, сағасын қарады. Жарылған, не сынған жері байқалмайды. Енді аспалы көлденең ағашқа өрмеледі, түйе мойнағы жыртылыпты, күнге құрап қалған көн тері қатты соққыға шыдамапты, жыртылған жерге жаңа мойнақ орады, енді төмен түсіп, сіңір арқанды аңыстады, үзілген талшығы жоқ секілді, ұста қатты қуанды; жас сойылған атан түйенің тізе тарамысынан есілген еді, біраз күнге жарайтын құқы бар. Taп осы сіңір арқанды жасау қаншама итарқы жұмыс екенің біледі. Әуелі жаңа сойған жас түйені табады, соның тізе тарамысын құлдап кесіл алады, әлгіні көлеңкеде кептіреді, келіге салып түйеді, жүн етіп сабайды, түтеді; сосын барып буға ұстап қайта еседі, ным сіңіреді, ширатады, сіңір арқан енді әзір болады. Ұста танауының астынан ыңылдап жүріп сіңір арқанға сіңіріп май жақты. Осы мезетте тас соңынан кеткен қос құл қайтып оралды.

— Тас атқышыңыз бір пұттық тасты екі жүз он көз жерге лақтырыпты, - десті.

— Өте жақсы екен! Сүлде тәңірім жар болса қыпшақтардың төбесін оямыз әлі, — деп күңкілдеді қытай ұста.

Өзге жасалып жатқан тас атқыштардың дені жарамды шықты, тек шеттегі екі тас атқыш қана іске аспады; бірінің бұрау салған мезетте сіңір арқаны шарт үзілді, келесінің атқан кезде ожау ұстайтын көлденең ағашы ұшып кетті; жанындағы ұстасын опат қылды. Алақ нойон бұл қаруларды қайта жасауға жарлық етті. Жер ошақ қаздырып, қазан астырды, тай қазанмен май қайнатқызды. Тас атқыш жасаудан артылған ағаштарды кеспектеп кескізе бастаған. Сол кеспектерді қайнаған майға батырып, майын сорғытып, үйе берді. Ұсталардың біразы тас қашап оқ жасауға жұмылды. Құл біткен жосқындап, керуен тартып, Қаратаудан тас алып келуге жөнелді. Қалған қол бөрене тасып, оны кеспектеп қырқып, майға батырып бықпырт болысты. Осы түн тас атқыштарға деп қашалған тас, майлы кеспек, су түбіртек, зіл бөренелер әзірленді: қол ертеңгі жойқын шабуылға арнап адырнасын қайта тартып байлады, қылыштарын қылпыта қайрады, түн ауа тырайып жатып дамыл алды. Отырардың ақыреттік зауалын күтісті.

Тан ата жапалақтап қар жауа бастаған, көкті қымтаған бұлт демнің арасында дүниені күңгірттендіріп жіберді, күндегідей шығыстан бозамық сәуле селбелемейді, үп еткен жел білінбейді.

Аспаннан ақ қанат көбелек жауғандай сезілді, жайпақ даладағы жүздеген қос қар астыңда қалып бара жатқан қабір секілді, аппақ дүние арасында қарайып-қарайып көрінеді, аттардың жал-құйрығы репетсіз сүмпиіп, жайылудан да, кісінеуден де қалып, мүлги бастаған. Тас атқыштардың арбиған нұсқасы әр жерден қарауытады. Әуелі қызметші құлдар оянған, оянған да дүниені тыныштық құшағына алып, кешегі қан сасыған даланы ақ ұлпамен көміп жатқан жайбарақат, марғау мезетті көрген. Күндегі үйренген шуыл да, шаңда, түтін де, қан да жоқ. Ошақтағы оттар көзін қысқан. Қыбыр еткен тіршілік білінбейді. Құлдар осы көріністен қатты қорыққан, соғыс тәңірісі қос біткенді аралап жүрген болар деп ойлаған, сан мың сарбазды қасақана қырып тастаған шығар деп шырамытқан. Сөйтті де тапырлап қосқа қойып-қойып кетісті. Қолды оятқан. "Сұмдық болды, аспаннан ақ қанат жауып тұр, дүниенің бәрі тым-тырыс, соғыс тәңірісі қолды кебінге орап тастағандай", дер еді, батыр біткен жөңкіліп сыртқа жүгірер, қолбасыны іздер. Қолбасы да тыныштықтан жаны шошып қорқады, ат жалын тартып мінгелі, тіпті бесіктен белі шыққалы тыныштық дегенді" білмепті ғой, тарс есінен шығарыпты. Естігені ат дүбірі, жер жарған атой, қылыш шыңылы, тас атқыштар тақылы, түсінде де жауымен жекпе-жек шығып, жаны алқымына тығылып ұлып жүреді. Құлағына дабылдың дүңкілі мен кернейдің сұңқылы сіңіп қалыпты. Енді бүгін құлаққа ұрған танадай тыныштықпен бетпе-бет кездесіп қалғанда қорықпай қайтсін. Маңғұл қолбасылары тыныштығын жаман шошитын, оны жаманшылық шақыртқысы, көзі атысқан пәлекеттің басы деп ұғатын.

Алақ нойон жаны ышқына аттан салды, қос біткенді дүрліктірді, қолды шабуылға бастады. Демнің арасында аласапыран дүлей соқты. Бықпырт басталды. Әуелі саты, арқан арқалаған құлдар жөңкіді, соңынан лек-лек жаяу қол жүрді, садақтарын мойныңа іліп, қылышын қолына алып құнжындай ұмтылады. Соңғы лек маңғұл жігіттері, сары тіс сарбаздар; кеудесіне де, арқасына да жез қалқан киіп алған, қолдарында садақ қана. Олардың соңынан қос түйеге сүйреткен тас атқыш тұғырлар жылжыды. Тас атқыштардың артыңда аттылы қол, жеңдерін түрініп, жебесін оңтайлап бүкең-бүкең жортады, ә десе-ақ андыздап шабар бөрілер секілді; бұлар ұрыстың соңын күтеді, қорған құласа, не қақпа қақыраса, шаһар ішіне лап қоймақшы. Жаулардың төбесінен асыра лақтырған бұғалық болмақшы.

Жапалақтап жауған қар толастай берген. Бұлт етегі түріліп, іргеден күн сығалады. Даланың көрпесі сөгілген.

Тас атқыштар соғысы осылай басталды.

Тас атқыштарды қорғанға екі жүз көздей жақындатып келіп, түйелерді босатты, әр тас атқыштың ара қашықтығы елу көздей еді, бұл шабуылшы қолдың еркін жылжуына бөгет болмауға, әрі қорғандары қыпшақтардың қорғаныс күшін бөлшектеуге бағышталған әдіс-ті. Отыз шақты тас атқыш шеп құрып, тура-тура қалғанда шаһар қорғанының күншығыс бетін түгел алып кетті. Алақ нойон дабыл ұрғызды, керней ұлытты. Тас атқыштың жаныңда әйел тұрған жігіттер қолдарына оқтау алып айналма бөренені екеулеп айналдыра бастады, ожау басы темен түсті, ұста ожауға май сіңген түбіртек салды, түбіртекке от қойды, ожаудағы майлы ағаш быжылдап жана бастады; енді тиекті ағытуға болады, ұста ұстағыш тиекті тайдырып жіберді, ожау сақ етіп дәу түбіртекті лақтырып жіберді, түбіртек жалын атқан күйі биік қорғанның ішіне барып түсті. Әрідегі тас атқыштар да быжылдатып май кеспектерді ата бастаған. Әрі-беріден соң ауаны түтін жайлады, қорған ішінен жалын шықты, қыш зеңгір басындағы біраз қол өрт сөндіруге кетті білем, қатары сирексіп қалды. Бас ұста сүт пісірімдей мезгіл ішінде қорғанға қарай жеті май кеспек атты, оның алтауы қорған ішіне, біреуі сыртына түсті; енді үзілуге айналған сіңір арқанды ауыстырғаны жөн, сосын тас атқылауға көшеді. Көмекші құлдарды жауып тозған арқанды шаптырып тастады да, орныңа жаңа арқан байлатты, ортасына ожау бекітті, айналма бөрененің шығыршық кигізген басына су құйды, қос қаданың былқылдап босаған түбіне сына ұрды; осы істерді тамамдап болған соң құлдарға қимылдаңдар деген ым жасады. Айналма бөрене жылдам зырлады, үлкен ожау қож-қож тасты қиналмай ытыра бастады. Тас қорғанның қыр арқасына барып тиді. Бастары қылтыңдап тұрған қолдың дәп төбесіне түсті білем, қорғанның ішінен шу шықты, одан арғысын ұста көре алмады, өйткені жанарын тер тұтты, қыш қорған жалын құсты, түтінге қақалды, сосын жаяу қол шабуыл бастаған. Бас ұстаның тізесі дірілдеді, үлкен тастарды ожауға салам деп жүріп бірнеше мәрте саусағын ездіріп алды, кешеден бері аш екені есіне түсті, құлағы шыңылдады, аяғының астыңдағы жер дөңбекшіп қозғала бастағандай сезілді. Бара-бара тас атқыштың тақылдаған даусын естуден қалды. Ішінен қағанды қарғады, осыншама ит арқасы қиянға алып келіп, сіңірін создырып, тас арқалатып қойған тағдырын тілдеді, аса ауыр тасты ожауға әзер көтеріп салған еді, тиекті тайдырғанда алып қасық аузындағысын шырт еткізіп түкіре алмады, көтеруін-көтерген, бірақ алысқа лақтыра алмай, қиқаң еткен. Ауыр тас қалбалақтап барып қорған түбіндегі соғыс ашып жатқан маңғұлдардың басына түсті. Бас ұстаның дәрмені бітіп бөренеге отыра кеткен. Қасындағы қос құл шу етісті.

— Құрыдық, өлдік!

— Атқан тасымыз маңғұлдарды жаншып кетті!

— Ойбай, нойон келе жатыр!

— Беу, беу, шыбын жан үшін құл болсам да қылыштан құтыла алмадым-ау!

Алақ нойонның езуінде ақ көбік, көп айқайлағаннан еді, екі көзі шатынап шауып келді. Атынан түсті, шабармандары етек-жеңіне ілесіп шауып жүр. Нойон жетіп келіп жапалақтай жарбиып отырған ұстаны тұтамдай сақалынан тартып тұрғызып алды. "Сен қақпастың кесіріңнен алты бірдей азаматым жер құшты, топырақ асады, қол кейін шегінді", деп зәрленді. Ұста еңіреп жіберді. "Атқан тас аса ауыр соқты, әмірші ием", деп бебеуледі. "Тас ауырлық етсе, өзің жеңіл шығарсың", деді нойон ессіз ыржиып. Жандарын шүберекке түйіп тұрған қос құл да қосыла ыржиды. Жерде жатқан оқтау таяқтарын алды, оны айналма бөрененің ұңғысына салып екі жақтап бұрай бастады, ожау басы темен түсті, сіңір арқан шиыршық атты. Осы мезет құлдың бірі келіп бас ұстаны көтеріп алып екі бүктеді де ожауға салған. Екінші құл тиекті ағытып қалған. Алып ожау қаңбақ құрлы салмағы жоқ шал байғұсты сақ еткізіп атып жіберді. Жан даусы шыға шыңғырған ұста қорғанның ішіне барып түсті.

Бұл кезде қорғанның ішін өрт қаптаған.

Орталықтағы қыштан соғылған Күмбез Сарай мен әрідегі Пышақшы, Алтынтөбе көшелерінің жәдігерлері мен тасболат тамдары болмаса, қорғанға тақау салынған кешендер мен дің үйлерді өрттен сақтау мүмкін емес-ті. Отты сөндірем деп жүргенде жау тас атқыштары қорған бұзатын сұмдықтарын зырлата бастаған. Ендігі күшті қорғанның кетілген жерлеріне төгуге мәжбүр болды. Демнің-арасында өрт тиген, тас езген қыпшақ қолы сирексіп қалды. Иланшы Қадырхан саулектерін ішкері шегіндіріп жіберген, шаһар халқын өрт сөндіруге жапқан, жаужүрек барлаушыларын қорған басында қалдырған. Өз ойынша тас атқыштар соғысына төтеп беру қиын, сандықтай тастар төбеден түсіп жатқанда жігіттер жүрек дауалатып ұрыса алар емес, етегі сөгіліп, шегіне береді. Тас атқыштар дәл осылай түс ауғанша тақылдаса тамтығы қалмайтын. Қорғанның дал-дұлы шығатын, қолы жусап түсетін түрі бар.

Иланшы Қадырхан қарап тұрып қан жұтты, тырнағының көбесіне дейін сырқырады, ұрысқа түспей-ақ қырылып жатқан жігіттеріне жаны ашыды, ызадан бармағын шайнады.

Әмірші түс әлетінде тас атқыштардың орын ауыстыра бастағаның байқады. Жүгіріп қорған қырына шыққан. Сонау төменде құжынаған құл тас атқыштарды түйеге жегіп көлденең сүйретіп барады екен. Бұл енді олардың қорғанның сау қалған жерін атқылайды деген сөз. Ендеше манадан бергі атып құлатқан, жырымдаған кетіктерге жаяу қол шабуыл бастайды. Шындығында солай болды. Тас атқыштар ұрып бұзған қорған кетіктерінен жау ағытылды. Торсық әбден суға толған мезетте, асып төгілер сызат іздемеуші ме еді, жау сыңайы да солай; кетіктерден лықылдап ішке құйыла берді. Бұл сұрапылға жалғыз амал қазақтың алмас қылышын тосу еді. Иланшы Қадырхан қолды жауға жұмылдырды.

Қолы қылыштан шығып қалған екен, көп сілтеуі доп дарымай құр ауаны осқылады. Екі-үш шайқасқанда шауып түсетін жауды жүндеп жүріп алады. Байқағаны, қорғанның осы тұсынан құйылған қол маңғұлдар емес, Іле бойының ұлыс руларынан атқа мінген желөкпе жігіттер еді. Аурудан тұрғандай әлсіз тегі. Жалтақтай ұрыс салады. Көптен тоя ас жемей, қорған сыртыңда қаңтарылып, қатқақсып қалған, содан астыңдағы арық аттарын сойып жеп, жалтақтап іші етіп әлеусіреген түмен еді. Қыпшақ қолы жеңіл жәукемдеп, кейін серіпті. Жау қаша ұрысты, қашақтың қайраты болған ба? Әлгіде лықылдап құйылған қол аяғы құрдымға кетіп, сетінеген азғана топ; біреуі домалап, екіншісі сатымен сырғанап, келесісі қорған жиегіндегі көлкіген суға сүңгіп, бас сауғалап барып маңғұл тобына қосылды. Маңғұл түмені тұтаса шабуылдады. Төбесінен домалатқан тасқа, құм толы қапқа, өртенген құрымға, саулаған ыстық қимайыға мұрты кетіліп серпілер емес; мүрдем қапқанының орныңа келесісі турады, сосын екіншісі, қаптай өрмелеп келеді. Енді аңыстады, қолдың алдыңдағысы күміс қалқан жамылған Қадан екен, Иланшы Қадырхан ішін тартты. "Қадан бастаған манғұлдарды өлім ғана шегіндіреді", деп естіген.

Алмас қылышын аспанға әуелетті, бұл оның қорған басындағы қара халық кейін шегінсін, орныңа қарулы қол көтерілсін деген белгісі еді. Қыпшақ қолы қорғанның басына қарай жөңкілді, өстіп тас атқыштан әбден жырымдалған қыш арқада қос қылыш кезікті. Маңғұл мен қыпшақ шарт та шұрт ұстасты. Бетпе-бет ұшырасып көріскендей болды. Иланшы Қадырхан жебесіне жармасқан қылыштасына кеткен жауды түсіру қиын, садағын легліп қол құйылып жатқан қорған кетігіне көздеді. Маңғұлдың бас жағын тұспалдап жебесін жіберді, дедектеген жау қолын жоғары көтерген күйі сұлқ түсті. Осынша жақын жерден мүлт жіберу мүмкін емес еді, қорамсағындағы жиырма жебе сол шама жауын сұлатты. Енді байқады, жау әлігі жолды бітеп қалыпты, қорғаннан асып төгілер қол сирексіді, ішке өтіп үлгірген жау қоршауға түсті.

Күн ауа қорғанға кірген жау легі түгел туралды, арттағы шабуыл толастап, маңғұл қолы қайтқан судай кері серпілді.

Тас атқыштардың тақылдаған таңдайын қан мен шаң тұтып, әр жерде сорайып, сойдиып қалды. Майдан шуылы басылды. Осы сұрапыл соғыстан қыпшақтар жағынан Ғаббас көреген мен Қайрауық күйші тасқа езіліп опат болды, өз жұртының шаңырағын қорғап шейіт өлімімен кетті; сиреген қол жарақтарын жерге шаншып, қылыштарын жалаңаш ұстап күңірене жыласты, қосарысты найза сабына салып Арыстанбаб ымыратына апарып қойды. Жаназасын шығарды. Әнет бабаның қасына жайғастырды. Жұрт қазамен жүріп байқамапты, әлгі бетпе-бетте Оғыл Барыс қара санынан жараланып, шөкелеп қалыпты, сыр бермей сүйретіліп қосқа жетемін дегенше қан көп кетіп есінен тана құлапты. Жігіттер енді әзіз қолбасының көңілін сұрауға жосқындады.

Кешке білді, жау жағынан Тәжібек пен Қадан колбасы мерт болыпты, шыбын жандарын соғыс тәңірісі Сүлденің шылауына байлапты. Бауыршық сұлтанды не өлінің, не тірінің ішінен таба алмай, қыпшақтарға елші жіберіп, сұрау салды. "Қолдарыңа түссе қыпшақ тұтқындарымен айырбас жасап қайтарыңдар", — деп елшісі еңіреп жетті. Булар-Тәжібек пен Қаданның ит талағандай жансыз денесін қайтарды. Содан маңғұлдар жағы түннің бір уағына дейін күңіреніп жатты, жақсы адамдардың аруағына бағыштап жаман адамдарын бауыздады, даланы бөрі ұлып бөріктіргендей етті.

Әмірші Оғыл Барыстың басын сүйеп, дем салып жұлдыз ауғанша отырды; тәуіп алдырды, жарақатын жудырды, киіз күйдіріп бастырды. Жұлдыз ауа қасына Хисамеддин мен Исмаилды ертіп Күмбез Сарайға аттанды. Фараби кітапханасына келіп жетті. Түн жамылып кітапхананы көшіруге жарлық жасады.

Әуелі кітаптар қатталып буылды, сыртынан ылғал өтпейтіндей етіп терімен оралды, орамдарды қыш құмыраға тоғытты; қыш құмыра аузы сазбен сыланды. Ең сенімді деген жігіттер әзір болған құмыраларды түйеге артып Көкмардан мешітіне тасыды. Мешітке жеткен қыруар құмыраны жер асты келиясына түсірді. Иланшы Қадырхан қазынаны өз қолымен жайғастырды. Тан ата Фараби кітапханасы жер асты мекеніңе түгел тығылып біткен.

Иланшы Қадырхан жер астыңда тұрып қолындағы шырақты биік көтерді. Дөңкиген құмыраларды сипады, шаңға бөккен Хисамеддин мен Исмаилды жаныңа шақырды, қалған жігіттерді сыртқа шығарып жіберді. Қимас кісісімен қоштасардай болып теңселіп тұрып қалды. "Өзіміз опат болсақ та осы кітаптар жоғалмаса екен, көненің алтын жүзігіндей келер күнге шірімей жетсе, уақыт жалына жармасып ессіз жосқындаған ұрпағының көңілін аударса, сөйтіп, жусаны қызғылт сары өңез даланың қойныңда туған топырағын тұлпарындай сүйген намысқой батыр, етегінің арын елінің арындай сақтай білген қыздар, ат арқасы құйрығына тоздырған шабандоз, сирағының сіңірі тартылған саудагер, күміс саусақты күйші, көн кітап жазып миы сарғайған ғұлама, күс алақан зергер, жанталасып жағымсыз күндер кешкен әмірші, сал, сері, сыпа, өзі қазған арығының ішінде басы қалған диқан, түп-түгел қатар жатқаның біле-білсе; сосын аяғының астыңда көпсіп жатқан топырақтан тәу етсе — осы күндерінің ұмытылмағаны, төгілген қанның зая кетпегені. Осы жанталастың жақсыға бастағаны да. Жанталасты жас ұрпақ көрмесін де.

Аумие-е-ен!"

Иланшы Қадырханның көзінен қос шәкірт осы сырды оқыды.

— Қос бұтағым менің! Баяғыда өздерін көрген жер асты жолына түсіп қаладан шығындар. Ауызда Жауһар қорғанының қайықшы жігіті күтеді, сол жігіт сендерді Інжуден өткізіп салады.

Әрі қарай Жау жолын өздерің табасыңдар. Дәруіш киімін киіп Бұхарға, одан әрі Меркіге өтіңдер. Маңғұл қылышы жетпеген жерлерге жол алыңдар. Шам шаһарындағы Әбунасыр бабаның құзырына барып бас иіндер. Мына дүлей басылар, басын тасқа ұрып тосылар, сонда жыл құсындай қайта оралыңдар, - деді. Әміршінің жанары аумақтанып кетті, тынысы тарылды білем, жұтқыншағы жоғарылы-төмен әзер жылжыды. Серіктерін сөйлеткен жоқ. Онсыз да олардың көздерінен: "туған жерді жау басып жатқанда бас сауғалап қайтіп кетеміз", "теріміз де, көріміз де бірге емес пе", деген сауалды ұққан. Ұққан да қан жұтқандай қарайған.

— Біз опат болсақ та ертеңгі тұяғымыз үзілмесін, атымыз ұмытылса да затымыз ұмытылмасын дегенім. Күндердің күніңде қылыш ұстайтын қазақ жетілер, қауырсын қалам ұстайтын ұрпақ өздерің; улы жол, атадан қалған жақсы сөз бен жақсы ырымды жадыларыңнан шығармаңдар, - деді.

Заманның беті қисайса кісі ойламаған үкімге көнеді екен; қабырғасы қайысқан екі жігіт ауыр жарлыққа амалсыз мойынсұнды,жер асты жолына түсті.Тағдырдың жолы ауырласа кісі істемеймін дегенің істейді екен; қос ғұлама туған жерден безіп жат өлкеге сапар шекті. Жылай-жылай, арттарына қарай-қарай кете барды.

Әмірші жер астынан шыққанда жол тосып тұрған жігіттер шу ете түсті. "Исмаил мен Хисамеддинді өлтіріп тыныпты" деп ойлады. Ойламай қайтсін, әлгідегі алып денелі адамның орныңда бүкшиген, сақалы аппақ боп қуарған, жанарының оты сөнген сүлдер ғана шықты. Ешкімнің тілге келуге дәті жетпеді, теріс айналып ығыса берді. Кейбіреуі еңіреп жылап бетін басып отыра кетті. Енді біразы беталды пышырап жосқындай бастады. Әміршінің қарлығыңқы, қатқыл даусы тоқтатты. Жігіттер қалт кідірді.

— Жігіттер, мешітті бұзыңдар!

— Тақсыр-еке, о не дегеніңіз!

— Жер асты ымыратының аузы жоғалсын!

— Тақсыр-еке, жаман айтпай жақсы жоқ, жау қорғанды қиратып шаһарға басып кірер болса қашып шығар жол керек емес пе?!

— Бізді тағдыр Отырармен қосыла опат болуға жазған.

Жігіттер одан әрі сөз жарыстырып жатпады, әміршінің райдан қайтпасын біледі, қайла алып келіп жұмысқа жұмыла кірісті. Көне мешіттің әуелі тіреулері қулады, сосын қабырғасы шытынады, түс әлетінде орталық күмбез желге ұшқан шаңырақ құсап ортасына түсті. Шаһардың түстік батыс жағын қою шаң тұтты. Қыстың жылусыз күні шеккен түйедей мешіттің жалаңаш қабырғасына шағылысып жылт-жылт етеді. Аяқ астыңдағы қар жылбысқыланды. Алыстан, қорған сыртынан дабылдың дүңкілі шығады, қос дабылдың дүңкілі. Сол тұстан топ қарға үдере көтерілген, әлгілердің қалбалақтаған қанаты сәл мезетке күн көзін көлегейлеп кетті, жігіттердің денесі түршікті Күмбез Сарай жақтан жалбалақтап шапқан аттылы көрінді, тақағанда таныды, Қараша қолбасы екен, өкіріп келеді: "Оғыл Барыс көз жұмды", деп дауыс салды. Суық сөзді естігенде Иланшы Қадырханның тұла бойы тітіркенді, қан тамырын қуалап мұз түйірі жүгіргендей сезілді, тізесін қолмен басып "аһ" ұрып еңсесін көтерді.

Асылдың тезі тек қайтпайды екен. Иланшы Қадырханның көз алдыңа өмірінің ең шұрайлы мезеттері көлеңдеді. Көгілдір көкжиектер еді ол. Сайқал сағымы ғана қалыпты. Осыдан аттай төрт жыл бұрынғы Отырардың жаймашуақ мамырстан күндері есіне түсті. Ойхой, дәурен-ай! Салтанат сарайында көн кітаптан қара өлең оқыған Хисамеддин ақынның қоңыр даусы қазіргідей құлағында. Көне Інжудің көктемгі сарыныңдай талып жетеді. Батыстағы Новгород улысынан, одан арғы Киев пен Хазар жұртынан сартабан болып келген елшілерді, кезбелерді еске алды. Солардың тарыққанда қол ұшын берер достық көмегін сағынды. Атырабат жазығында өткен Батыр Сайыстың қиқуын емексіді. Содан соң-ақ төсегінде тыныш ұйықтап көрмепті ғой. Ерінің басына қос дабыл ілген иесіз тұлпармен ілесе қазақ даласына қандық өз пәле еніпті. Жаманшылық жол кесіпті. Ғазауат күні басталыпты.

Сол ғазауат текті тұқым батырлары Ошақбайдың, Қыпшақбайдың, Оғыл Барыстың басын жұтты — кіреуке сауыт сөгілді деген осы да: көреген ғұламалары көз жұмды — жетім қалды деген сол: елі тозды — Отырардың алтын заманы біткені бұл: ендігі сыйынары қан тартқан қылыш қана!

ТҮЙІН

Көктемгі жылымықпен ілесіп қазақтың ұлу жылы Хижраның алты жүз он жетінші жылы келген, күн календары бойынша мың екі жүз жиырмасыншы жылдың март айының жиырма екісі еді. Кіші Жібек жолының үстінде Отырардан Самарқанға қарай үзік керуен кетіп бара жатты.

Қар еріп жер бусанып жатқан кез, жусандар бүр жара бастапты, түйе табанының астыңда тозған жол былқ-былқ етеді. Жол ернеуінің ақ өңез соры шыққан. Ер қажаған ат арқасындай алағаттанып көрінеді. Керуендегілер үнсіз. Нақа бір жаназадан қайтқандай мойындары ішіне кіріп, көлікті әзер ілбітіп, көңілсіз жылжиды. Керуен басында қос салт атты, қағанның қайсар қолбасылары Алақ нойон мен Шики-Хутуху нойон келеді. Түрлері жан шошырлық жаман, көрден шыққандай шаңға батқан, жарақаттан сау жері жоқ, қаннан ба, ластан ба, қарулары күнге жылтырамайды, қылыштарымен жер қазған ба дерсің, қорамсақта жебе таусылған, ер басында бос салпаңдайды. Соңындағы қолдың да рәпеті бұзылып, келіге түсіп шыққандай кісілік қалыптан айырылған. Сақалдары қауқиып, көздері ұңғысына кіріп, кіртиіп кеткен. Жортқан мезетте аттарының іші келі түйгендей дыбыс шығарады. Маң-маң басқан түйелер ғана қонды секілді, иықтарын езген саудагерден құтылып, қыстай еркін жайылып өркеш қатайтқан-ды. Осы даланы аямай-ақ сілкілеген сұрапыл соғыс түйелерге соқпаған тәрізді, қайта бейбіт күндегі көр бейнетінен құтқарып беталды бос тайраңдатып жібергендей. Артқы түйеде биік балақана бар еді, шайқатылған сайын ішінен қатты ыңырсыған үн шығады. Жүдеу топты бұрынғыдан бетер көңілсіз күйге түсірді. Әлгі дауысты қол естімегенсіп-ақ келе жатқан, бірақ мезгіл өткен сайын балаханадағы жан тәсілім берердегі жанталас үн төзімдерін мүжіп, төбелерінен жай түсіргендей болды. Жаман әсерге бастады. Ақыр соңында Шики-Хутуху нойон ат тізгінің тартты. Соңындағы сүмеңдеген колға: "ананың үнің өшіріңдер!" деп ақырып қалды. Жігіттер дереу соңғы түйені керуеннен бөлді, балахана ішіне үңілген. Мұнда екі кісі жатқан; біреуі Отырар әміршісі Иланшы Қадырхан, келесісі маңғұл қолбасыларының бірі Бауыршық сұлтан еді. Екеуі де ауыр жаралы.

Иланшы Қадырханды кешегі ақтық шайқаста Күмбез Сарайдың биік күмбезінен колға түсірген, бір жолына түменге жуық жігіттерін опат қылған, енді жаны шығып кетпей тұрып қағанға жеткізбекші. Сарнап келе жатқан Бауыршық екен, ол да тап өткен айда Отырарда жараланған; шаһар қорғанынан ұрыса шыққан қыпшақ батырының соңынан қуалаймын деп жебеге жем болды, омақаса құлады, көне көз қытай емшісі болмағанда өліп те кететін еді, әлгі емші кеудесіне қадалған жебені суырып тастауға тәуліктей мезгіл әрекеттенген, ақыр соңында пышақпен оң қолдауды бұзып, қабырғаның астына қол жүгіртіп жебені суырған, жараны қайта тіккен, таңып тастаған; қолбасы әне өледі, міне өледі деп: айға жуық, жанталасты, оңайлықпен көз жұматын емес, енді жүдеу қолдың есін кетіріп келе жатқаны мынау. Балаханаға төнген жігіт қанжарын көтере берген. Жалт еткен қанжар жүзін Бауыршық та көрді, өзінің ажалы өмір бойы жұлқысып келе жатқан қыпшақтан емес, қасындағы қолынан келер деп ойламапты-ау. Жігіт қанжарын қайта тартып алды, қатерлі күнді бірге кешкен қанды шекпен жолдасын бауыздауға қимады, дос қарғысынан қорықты, оның үстіне сарнап жатқан Бауыршық тынши берген. Қанжарды көріп шошыды ма, әлде жарасының сыздауы саябырсыды ма, сұлқ түсіп сазарды да қалды. Керуен тағы ілгері жылжыды.

Бауыршық әлгіде тамағына төнген қанжардан қорыққан жоқ-ты, ауруы да басылмаған, қапелімде көзіне ажалы елестеген. Кәдімгі өзінің таныс ажалы. Иланшы Қадырханның арғы жағынан қара бас жылан болып көрінген. Сол көптен күткен жан алғыш пәлекетті көргенде тынши қалған, сосын дәл осы шіркінді қайда көрдім деп ойлаған. Жүзі таныс секілді, бұдан бұрын да бірнеше мәрте беттескен еді, онда ол қара бас жылан емес-тұғын. Мүлде басқа болып ұшырасқан.

Осыдан аттай үш жыл бұрын Алатау бөктеріндегі сегіз қатынының ортасында бұлғаңдап, ойпырым-ой-ой, бағлан жеп, қымыз ішіп, қамсыз-мұңсыз өмір кешкен, соны елестетті. Әр отауға кезекпен қонатын, келесі қоналқыға түс ауа келетін, ширатылып аттан түсетін, алдынан бұратылып шыққан келіншегінің қолына тізгінің лақтырып тастайтын, сөйтетін де отауға кіреді, мұндағы қылығы ерекше; қою қымызды шәугімге құйғызып, отауға тезек шоғын алдырады, әлгі шәугімді тапқа қойып жылытады, ішіндегі қымызды қанжылым етіп қыздырып отырып ішеді; бұл уақытта малшылары есік алдыңа көлденең тартып бағлан жығады, жас қозыны демде жәукемдеп сойып, қазанға салады, буға пісіреді, астауға салып алдыңа тартады; Бауыршық болса қолына кездігін емес, шапашотты, астына қоятын жаңғырықты алады, қозының жас етін сыпырып бір бөлек, сүйегін бір бөлек үйеді, етті малшыларына үлестіріп жібереді. Енді күллі сүйекті алдыңа алып майдалап тұрып шабады, шауып болған соң қазандағы жас сорпаға сүйекті қайыра салдырады қазан астына қос тезек тастатып бүлк еткізеді қайнатады, сонымен қызыл күрең майлы сұйық пайда болады, сол сорпаға шамалы сүзбе қосып араластырады да зерең-зерең етіп ішіп алады, мырзаның асы осы, сусыны тапқа қыздырған қымыз; бетінің нұрын жоймай, келіншектерін қаншықтай қатырып, алшаңдай басып дәурен кешкен. Сөйтіп жүріп Бауыршық аса жаман түс көрген. Түсіне қыпшақтар қолынан мерт болған арғы бабасы кірді. Ол қылышын жалаңдатып: "сен жүрсің жас сүйектің бал сорпасын ішіп, мен жатырмын сүйегім қурап, намыстан қор болып", деді. Бар болғаны осы, пәленің алды кісінің жүзіне тура қарамай келеді деуші еді, солай екен.

Әлгі түстен соң Бауыршық қыпшақтар еліне елші аттандырған. Қанқұйлы қаскөй Білгіш Тұйық-Оқ дегенді атқа қондырған. "Не бітісіп, не кетісіп кел", - деген. Сол жарлықпен жөнелген Білгіш Тұйық-Оқ арып-ашып ай өткенде әзер оралған. Алдынан жалғыз өзі шауып шығып сұрағанда, елшінің айтқаны: "Иланшы Қадырхан құн беретін емес, даласына қос дабыл ілген иесіз тұлпар жіберіп қайттым", деген. Бауыршық: "жіберген тұлпарын кімдікі", деген. Білгіш Тұйык-Оқ: "менімен қатар Отырарға терістіктегі Сабыр елінен де елші жетіпті. Аю терісін жамылған башқұр жігіті екен. Ханының достасайық деген салауатын әкелген көрінеді, құлқын сездім де қыпшақтармен арандаттым, өзіме тарттым. "Халқыңа төнген қатерге маңғұл елі ғана қарсы тұрады, ханыңа қол ұшын береді", деп сендірдім. Салтанат сарайына кіргізбей ілестіріп кеттім. Жолда басын алып айдалаға тастадым да, тұлпарына дабыл іліп бос жібердім. Әрі иесіз тұлпардан қыпшақ жұрты шошынады, әрі қыпшақтардан құн сұрайтын тағы бір жау шығады", — деп мағлұмдаған... Осы сөзді естіп тұрып Бауыршық жаман тітіренген, алдыңдағы қаныпезер елшіден шошынған, жанындағы жолдасын да ойланбай бауыздап жүре беретін қаскөйлігінен ішін тартқан; сол мезетте Бауыршықтың көзіне бірінші мәрте ажал елестеп еді, онда ажал алдыңа Білгіш Тұйық-Оқ болып келген, ыржиып күліп қол берген.

Бауыршық сол ажалды қыпшақтар жеріне басып кіргенде екінші мәрте ұшыратты. Ошақбайды жекпе-жекте опат етіп ерен масайраған. Қосқа келіп қолды дүрліктіре той жасаған. Жігіттерге тұтқын қыздарды аямай үлестірген. Қаратау етегінде жылқы сойып, қымыз сапырып, алау жағып мәре-сәре болған түменің аралап жүрген. Әуелі түн түнегінің ішінен ақбоз атты көрген, сосын ыржиып күлген қақтаған сүр ет секілді жігітті байқады, бұл баяғы Білгіш Тұйық-Оқ еді. Қос аралап жаяу жүрген сұлтанды елші ымдап "шеткерірек шығып кетіңіз" деп шақырды. Султан тағы да жаман шошынды, шошынса да сыр бермеді, жүрегінің өрекпуін басып, елшінің соныңа ілесті. Біраз жер жүріп тоқтасқан, елші атынан тусті. Тізгінді беліне байлап жерге жүрелеп отырды, қамшысының сабымен жер шұқыды.

— Не демексің, Білгіш Тұйық-Оқ?!

— Тақсыр ием, қағанның жарлығын орындап қайтқан бетім осы.

— Не жарлық ол?!

— Тақсыр ием, ерінің басына дабыл ілген иесіз тұлпар есіңізде шығар, соны тақауда қағанның елшісі Үйсін екеуміз іздеп жүріп тауып алғанбыз. Жылқы жабайы болып кетіпті, ері арқасына сіңіп, жануар өлуге айналған. Әзер ұстадық. Қағанның алдыңа апардық. Қаған түрі жан шошырлық тұлпарға қарап тұрды-тұрды да, мені отауына жеке алып кетті. Жазалайды екен деп қорықтым. Өйтпеді. Қаһанның айтқаны: "қасындағы Үйсін елші менің туысым, туысым болса да ісіме кереғар неме, ана жылы Иланшы Қадырханмен төс қағыстырып достасып қайтқан, сөйтіп, ойға алған ісімді бүлдірген, әлі де аяққа оралғы болар түрі бар, жарамды тұлпарына отырғыз да айдалаға ертіп шығып сабырлық елшіге істегеніңді Үйсінге де істе", деді. Астыма осы ақбоз атты мінгізді. Үйсін елшіге қайыра әкеліп қосты.

Сонда қағанның айтқаны: "Жаманшылық шақыртқысы етіп бұл тұлпарды несіне әкелдіңдер, соғыс тәңірісі Сүлде ашуланып жатыр, ұсталған жеріне апарып, жайына жіберіңдер", деді. Бұл жарлыққа Үйсін риясыз сенді, мен қағанның әдейі көз қылып айтқаның сездім.

Қақтаған сүр ет секілді жігіт ерсі ыржиып әңгімесін әрі жалғаған, тыңдап отырған Бауыршықтың құлағы тарса бітелгендей болды, қаны басына теуіп ештеме естімей қалды. Тұла бойымен түгел қалшылдады. Әлден уақытта барып Білгіш Тұйық-Оқтың: "бұл жолы далаға жирен тұлпар жібердім, қос дабылдың ортасына Үйсіннің басын байладым", деген сөзін естіген. Естіген де ажалды екінші мәрте елестеткен. Ажал көз алдыңдағы қақтаған сүр еттей жанкешті жігіттің қара сапты қанжарында тұрғандай көрінген. Қылышына қалай жармасқаның сезбеді. Білгіш Тұйық-Оқ андаусыз отырған, шатқаяқтай кейін серпілді, Бауыршық әлгі қақтаған сұр етті турап тастады... Султан өліктей қуарып қосқа таң бозында әзер келген. Қолды қырғын ұрысқа көтерген.

Отырардың майдан даласында Шики-Хутуху нойонның көргені Үйсін елшінің жирен тұлпары еді. Алжасқан нойон елшінің басын соғыс тәңірісі Сүлдеге жорыған.

Түмен арасында иесіз тұлпар туралы сыпсың сөз тарады. Әрқилы аңыз айтылды. Сол сыпсыңды естіген Бауыршық мән-жайды бірден түсінді, айлы түңде атына мініп тайып тұрды. Сол мақұлықты ұстап әкелуге аттанды. Ондағы ойы, елшінің қаскөйі екі елді опат етер деген ақиқатты әйгілеу, болған оқиғаны қолға түсіндіру еді. Тірідей ұстай алмады, ақыр соңында садақпен атып құлатты. Діттеген ойын іске асыруға жазбаған екен; иесіз тұлпарды атып Отырарға қайтып келсе — түмені түгесіліпті, бармағын шайнады, сөзінің салмағы азайды. "Қияли колбасы" атанды. Қан түкіріп жүріп қыпшақ батырының жебесіне жем болды. Енді міне ерінің басына дабыл ілген иесіз тұлпар сырын қолына мәшһүр ете алмай өліп барады. Жауымен бетпе-бет келгенде селт етпейтін жүректі жігіт осы бір сұрқылтай оқиғаны ойлағанда есінен адасады, сай-сүйегі сырқырайды, жаман налиды.

Балахананың іргесінен қара бас ажал тағы көтерілді.

Жүзіне қан қатып, арқанға маталып жатқан Иланшы Қадырханға қарады, арыстай алып денесіне, сұлу тұлғасына көзі сүрінді. "Расында қыпшақтың арысы екен ғой", деп ойлады. "Өзіне ұқсап көрінгеннің шылауында сүмеңдемейді, құйысқанға қыстырылмайды, жандайшап болмайды; келген жауға жұртымен қосылып қарсы турды, жұртымен бірге жеңілді, армансыз кетіп барады. Мұның елі қайда, өзі қайда? Сегіз қатыныңа сәуріктер иелік етіп жүрген болар, қисапсыз жылқысын маңғұлдар сойып жеп бітірген шығар. Тыныш өмір жамбасына батқандай сүйегі қураған бабасына құн даулады ма-ау, қыпшақтармен егес іздеді ме-ау, бар ойы байлығын асыру болыпты. Ойхой, дүние-ай, сен де бір ит екенсің иттен туған. Енді қазымыр қағанға өзінен гөрі Иланшы Қадырхан өтімдірек, өзін сарнағаны үшін әлгіде бауыздап тастай жаздады, ал мына қыпшақ, маңғұл біткенді жеті атадан қайырса да керуендегілер қыңқ демейді. Қол тигізбей Көк сарайдағы қағанға жеткізбекші".

Бұл жалғанда төрдегі басынды есікке сүйреген жаман екен, өмірде өз тұстасыңмен тең иық болып сөйлесе алмаған; құнсыз, дымсыз, мұратсыз, халықсыз, қатынсыз айдалада ит жемі өліммен көз жұмған жаман екен; ылайым ендігі буын әңкүстенбей, әділ өтсе; бір-бірінің астына ши жүгіртпесе, бір-бірінің көзіне көлгірси күлген болып, ішінен жебе тартып жатпаса; дуасыз елшілерге жүгінбесе; тіміскіп, ырылдасып, жұлқысып, жүндей түтіліп өмір кешпесе... Бауыршық болып жүрмесе екен!..

Өңмеңдеп келе жатқан үзік керуен қалт кідірді. Соңғы түйедегі балаханадан тағы сарнаған жат үн шықты. Аттар құлағын қайшылап, түйелердің желке шудасы шымырлады. Қол түгел жерге қарады. Балаханадағы сарнауық бар даусымен қаһанның атына тіл тигізіп жерлеп жатыр, алжыған нәкәс шалдың соңынан ерген қолбасылар түгел есірік деп қарғайды; тап Бауыршықтың даусы Шики-Хутуху нойон қылышын қынабынан суырып алып ат басын соңғы түйеге бұрды.

Кермалдасқан қу дүние-ай, Шики-Хутуху нойонның қылышымен қоса ажал деген қисық ауыз пәлекет, төрткүл жердің үстіндегі жанды-жансыздың ақыры Дешті-Қыпшақтың дүрия даласын күңіренте күлген: күлген де Бауыршықтың бақыр құрлы құны жоқ дүбәра басын қағып түскен. Бұл ажал осы төрт жылдың ішінде мұқым бір дүниенің боздақтарын жалмаған. Жапанға сүйегін шашқан. Ендігі мәурітте ешкімге дес бермейтін, ешкімнен сескенбейтін құдіретке айналған. Маңғұл мен қыпшақтың қанды қылышын аузына тістеп, арқырай кісінеп Сүлде сынды соғыс тәңіріне айналған. Сүлде біреуге зырқырай ұшқан зарлауық жебе, енді біреуге ерінің басына дабыл ілген иесіз тұлпар, келесіге сәлдесі шұбалған жымысқы елші болып көрінетін. Көрінетін де кермалдасқан қос аяқты пенделерді бір-біріне итше ырылдататын, таластыратын: бірінің-бірі тақымын айырып, алып түсіп жатса: бірін-бірі ат тұяғымен мыжғылап қамырша илеп кете барса: күлетін, жер дүниені күңірендіретін... O-о-о...қаны сорғалаған қылышты аузына тістеп дүниені дүбірге толтырып Сүлде жосып жүр! Әуел баста ол да өмірге шырылдап келген бейкүнә сәби-тін. Керулен бойында құлын қуған бала болды, ата-анасын шошытып "жау шаптылап" айқайлайтын, әуел баста оны ешкім ажал екен деп ойламады. Әлгі бала балиғатқа жетті, ауылдың түн ұйқысын бөліп атойға басты, жаманшылық шақырып қылыш қайрайтынды шығарды. Көрген жан ішін тартып тырапайлай қашатын. Бозбала қолға ілесіп, жорыққа аттанды. Жолда қандай бір себеппен серігі мүрдем кететін, е аты сүрінеді, е жолбарысқа жем болады. "Қанды қол" атана бастады.

Қанды қол жігіт Хара-Хото қаласын құмға айналдырып, жан жолдасын құдыққа тастап қайтқан жолда әлдебір көріпкелге жолыққан деседі. Сол көріпкел жігіттің шын аты Ажал екенің дәл тауып айтыпты. Бұдан былай Ажал-жігіт қылышын қарсы келген қасқа да, досқа да сілтеді, жұрт оны: "тәуекелдің ісіне" жорыды. "Апат", "Қанды ауыз" деген сұмдық ұраның ұрымтал жерден жол табу деп ұқты. Жұрт дегенің бура соңынан боздақтаған бота екен, бұйдасынан жетелеген керуен екен. Ажал-жігіт ат басын қалай ұрса солай сүмеңдеді, қалай тартса солай итырықтады. Кең далаға дүрілдеп тиген қаудың өртіндей жүрген жерін қарап қылды, қан жоса етті; жортқан сайын араны ашылады, жалмаған сайын қорқаулана түсті. Ажал-жігіт айбарлы қаһарға айналды. Қасына торғауыт ерткен қағанға айналды. Сол қаған жауларының пысын басып, елшілердің аңыз қып айтып жүруі үшін қабыланың күшігін іздеткен. Ақыры кәнігі аңшылары Үндінің ну орманынан қос күшік тапқан, көзін ашпай тұрғанда Керулен бойындағы қағанға жеткізген. Әдетте қабылан күшігі көзін екі жетіден соң ашады, алтыңдай сарғыш жанарын жыртитқан мезетте кімді көрсе, соған бауыр басып кетеді. Өмір бойы соған серіктеседі. Қос күшікте сөйтті. Қағанның қолынан жілік мүжіп, етегін жамылып ұйықтайтын. Арлан құралпы болған кезде бір күшігі балшық жалай алмай жан кешті. Сыңары қалды. Сол сыңар өсе келе ботадай ірілеп, теңбіл терісі жалынша құлпырды, мақұлық атаулы маңайдан безді. Әрәдік қаған ордасын қабылан күркірі тітіретуші еді. Жүрегінің түгі бар талай жігіт қағанның аяғын жастанып оқ атқан жалқын жанар, теңбіл тонды пәлеге қарай алмай көр болатын, бозарып-сазарып қауқары қашатын. Қаған қабылан ерткен Шыңғысханға айналды, қанды жорыққа шықты; Сүлде тәңірінің "жебеуі", ноқай нойондардың демеуі есіртті-ай! Енді міне ешкімге ырық бермей, ешкімді шыбын құрлы көрмей араның ашқан ажалға айналған. Енді ол көрінгеннің қылышының жүзінде, қыл шылбыры мен жебесінің ұшында: пәтуа сұрап тәжікелеспейді, кезіккенің қиып түседі.

Ауруды асқынтқан, ажалды басынтқан өзіміз: иә, күнделікті күйкі тірліктің соңынан сүйретіліп жүргенде, бір-бірімізді менсінбей, түсінбей, білмей, болмашыға малданып; дөкейдің соңынан жалпақтап, кішінің төбесінде діңкілдеп келгенде ұтқанымыз қайсы?! Ұтылғанымыз қайсы?!

Үзік керуеннің табанының астыңда жетімсіреп қалып бара жатқан Кіші Жібек жолының жоқтауы бұл.

Арысынан айрылған қаралы келіншек болмаушы ма еді. Жібек жолы дәп сол. Әуелде қасқа жолмен қол сабылған. "Отырарды жаудан қорғауға аттандық", дескен. Жүз жасаған қария қол жайып боздақтарға батасын берді, ақ кимешекті кейуаналар: "құдая, жалғызымнан көз жазып қап жүрме",— деп тілек айтты. Жар төсегінің ыстығы бойынан тарамаған жас денесін өксікке буып келіншек қалған. Қыпшақ қиырының үстінде тісіне қылыш басқан Ажал жүргенің білмеген. Әлдекім қапылыста жебеге шаншар-ау, көкіректегі асық оты өшер-ау деген ой қаперіне келмепті. Жәудіреп қол кеткен жаққа қарай бердік. Күн артынан түн өтті. Біз тұмсығын көкке шаншып ит ұлитын болды. Жібек жолының үстімен жүгі ауған жетім тайлақ, сауырына қан жұққан иесіз тұлпар боздақтайтын: кеше ғана маң даланы күлкісімен дүркіреткен батырың ұшты-күйлі жоқ. Жолына қарай-қарай көз талады. Үмітсіз шайтан деген осы.

Әуелі сол қиырдан қиқу шығар: жалғыз аттылы ауылға ат қойып келер. Жаманшылық белгісі бұл. Ызғырық өтінде дірдек қағып тұрған құса көңіл жұрт сең соққандай дүрлігеді. Бауырым-о-о-ой! Жас келіншек құрақша қалтырайды. Қас қағымдай мезгілде — батырының белін сындыра жаздап қысқаны, өбіп сүйгені, алдыңа алып ойнатқаны, бұрымын білегіне орап ауыртқаны, көктемгі құтырған бурадай төсімен жаншып өзгені елес беріп өте шығар. Соның бәрі жалқын дәурен екен ғой! Бауырым-о-о-ой! Ендігі қалғаны ащы ексін пе... сыз төсек пе... қапалықпен күн кешу ме... келіншек есінен танып кереге көгіне құлайды. Дүниеде жақсы адамның артыңда жас аруы "аһ" ұрып қалмасын де: онда өмірдің бояу-белгісі, дәм-ырзығы, ащы-тұщысы, қуаныш-күлкісі көр көкірекке айналғаны... көкжиекті мұнар жапқаны... көзді шел басып, бетті әжім сызғаны. Бауырым-о-о-ой! Опасыз дүние деген осы.

— Отырар ұмытылса бұл жұрттың күні не болар екен?

— Қазақ улысының күні не болар десеңші?!

— Шілдің қиындай тоз-тоз болып кетеді-дағы.

— Осыншама ұлан-ғайыр жалпақ далаға кім иелік етер?

— Жігері құм, рухы пәс, төменшік жетімектер толып жүр ғой. Күні үшін тырбаңдар, мал жияр, қарны тойған кезде құдайын ұмытар.

Отырардың іргесінде Кіші Жібек жолының үстінде отырған Ошақбай аулы күннің батысына сырғақтап көше берген. Батыр аулы деп айту қазір күпірлік. Жетімектер мен жесірлер тобыры ғана: жүгі ауған үзік көш қана. Батырынан айырылған қаралы келіншек. Кеудесінен шыбын жаны шығып кетпеген соң, тамырынан ыстық қан жүгірген соң кісі қайғыдан өлмейді екен. Тұрып, жұрт қатарлы қарекетін істейді. Тіршілігін күйіттейді. "Жау кеп қалды", деп етегі түріліп жосқындап бара жатқан жұрттың жыртығын жамайды, жүгін артысады, бала жұбатады, асын әзірлейді. Шіңкілдеген текешік шалдардың жарлығын орындайды. Қан-сөлсіз жүзін жаулығына жасырды. Жарының төсегін құшып талай танды көзімен атырды. Қаралы келіншек: "Батырым өлді - күнім сөнді, үмітім өшті, өмірім тұл енді", - деп ойлаған. Құр рухы сүйретілген. Сөйтсе бұл өмірдің қатпар, қалтарысы мол білем. Баяғы ауылға ат қойып келіп, күйеуінің қазасын есіттірген бопсасыз қорқақ жігіт көз салсын. Сұңғыла сұлулығына табынсын. Жөнді-жөнсіз ыржалақтап әзіл айтсын. Сұм жалған-ай! Боздағының көзі тірісінде үй іргесіне тіктеп кеп ат байлауға жарамай жүрген жетесіз жаман бұл күнде тіріліпті. Қамшысын шолтандатып жетім ауылға әмір ете бастапты. Сөзі ірі: "пәленше батырмен тізе түйістіріп ұрысқа кіргенімде... бір торсықтан қымыз бөліп ішкенімде... көз жұмарда басын сүйегенімде..." деп бөсе бастапты. Екі сөзінің бірі — "шаншып тастадым", "жарып тастадым". "Оу, батыреке, өңге жігіт өліп жатқанда атынды қан сорпа қып қашып келгенің қалай?!" деп ешкім айтпайды. Қариялар таяғымен жер шұқиды. Сөйтіп жүріп әлгі әңгірлек келіншектің үйін торыды, түнемесіне қойныңа барды, нәпсісін оятты. Сөйтіп жүріп жаңа бір қоналқыда батырдың төсегін былғап, келіншектің етегін түрді. Мөлдір бұлақты ылайлады. Тірінің тіршілігі тәтті деген осы.

Бопсасыз жігіт дабырайды, текешіктер жетілді. Келіншек майдан даласында мерт болған боздағын есіне сирек алатын болды. Сөйтіп жүргенде Кіші Жібек жолымен, Жау жолымен маңғұлдар түмені, самаласы, торғауыты жосыды. Кешегі Отырар Дешті-Қыпшақтың айбары, абыройы екен ғой! Тоқсан тарау Жібек жолының тізгін ұстары екен ғой! Ата қазақтың ту тігіп, аруаққа қол жайған киесі екен ғой. Енді Жібек жолының бойымен қанды шеру қол сабылды, дүрия даланы құйын кеуледі, Інжу үгіз қызарып акты, қала көшелеріне шоп қаулады.

Кешегі бура санды, кіреуке киген, жүрген жері думанды қызық батырлар қайда? Кешегі батыс пен шығыстан жалғыз ауыз пәтуалы сөз, парықты достық іздеп сабылған елшілер қайда? Басқа қонған бак қайда? Осы жұрт не ықылым заманнан зарлауық, жылаулы емес шығар. Сұм жалған деген осы.

Иен даладан дүркіреп жабайы бұлттар етті. Қаңсыған адырлардан қарғын акты. Қарғынның қызыл суы жолындағы қиыршақ, тас, құм, бұта, ағаш атаулыны құмыға жұтып, қоймалжыңына араластырып алысқа-алысқа әкетті. Арналардан сарын естілді. Дүм-дүние қайта тіріліп көк шөп тебіндей бастады. Дүниеде шөп қана құдіретті көрінді. Нешеме қат ымыраттың қираған қышына көктеді, көшкен жұртқа тебіндеді, cap табан жолдың ернеуін көк пүлішке орады.

Шөп бірте-бірте Жібек жолын жалмап жұта берді. Әуелде ақтаңдақ Ұлы сорап сонадайдан көзге ұрып, табанды тартушы еді. Жерұйыққа жетелеуші еді Бірте-бірте күзгі жұрттай қуарды. Сосын жалғыз аяқ жетім сұрлеуге айналды. Көгілдір жібек жіптей ұзына сорабы қалды. Асылдардың үні қашықтады. Бебеу басылды. Сарын өшті. Отырар атты он жылға созылған үлкен әңгіменің әуезі үзілді. Қиын кітап тәмәмдалды.