Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Өмірде осы Отырардың көне арығы секілді, ернеуі езіліп, сайын шөп басып, сүлделене береді, бір замандарда жер бетінен мүлде ғайып болуы мүмкін ғой. Жаз құлпырып, енді оның қонысын күз алды, жапырақтарға дақ түсті, бұлт соңынан бұлт жөңкіді, көше бойындағы қолдың саласындай арықтарға неше мәрте су лықып толып, неше мәрте жылымдап қайтты. Ешкімнің көңілін алаңдатпайтын тәрізді. Кісі ғұмыры да ешкімге елеусіз, ешкімге бақи болмайтын, түс секілді-ау: балағын шөпке ілдіріп жүгіруге тоймайтын балалық шақ, сосын жасыл жапырақтай желкілдеп келетін жастық, алаңсыз аңқылдап соғатын Інжу бойының самалындай алғашқы махаббаттың тәтті күндері, бәрі-бәрі ауысып, бірін-бірі кимелей асықтырып, ығыстырып жатады. Бірақ мезгіл кісі жаныңа өз таңбасын басып, жүрекке дақ түсірмей қоймайды екен. Таңғұт сұлуының да бүгінде сырты бүтін, іші түтін. Күн көзіне ерте алақан жайып, ерте көктеп, ерте солып үлгірген шөптей нәрсіз халде еді. Әлгіде ғана Отырарды аралап қайтқан.

Махаббат құштарлық қана, кімде құштарлық мол болса соның махаббаты тегеурінді дейтін марқұм шешесі. Махаббат жалқынданбай-ақ сыйласып өтер сүреңсіз күндер дейтін әкесі. Өзі үшін сол махаббатың азап қана еді, жаның жеді, жастық шағын ызым-қайым етті, жүрегін жаралады. Енді міне Көкмардан мешітінің астыңдағы ғарда жападан-жалғыз жабығып отыр.

Әмірші ертерек келсе екен, ақтық рет, ақырғы рет ашыла сөйлесер еді, аһ ұрған көкірек дертін айтар еді. Тегінде таңғұт сұлуында ақырғы сөз деген болмапты ғой. Ылғи ойындағысын айта алмай келеді, не дегені, діттегені болмай шығады, батырды көрсе-ақ дүниені тарс ұмытады.

Кенет қыз есік жаныңда елеусіз келіп көлеңкеде қалшиып тұрған Иланшы Қадырханды көрді, көрді де селк ете қалды.

Манадан бергі жаның жеген сезімдер ыдырап жүре берді, орнынан қозғалған жоқ.

Көз жұмып құлай сүйген әміршісі қасына тақады. Сауытын шешпепті, балағына, шалғайына шаң жұққан. Алып денесі ауыр қозғалады.

— Жорықтан қашан оралдың? — деді қыз көзін төмен салып. Үні дірілдеп шықты. Бозғыл бетіне ду етіп қызыл шапақ жүгірді.

— Таң әлетінде.

— Қол дін аман ба?

— Үштен бірі ғана оралды.

Қыз тағы да тосылып қалды; бұрын болса мойныңа оралар еді, қытығы келгенше құшар еді, сосын сақылдап кеп күлер еді. Қазір өйте алмайды. Әмірші алдыңда күнә жасап алғандай сезінеді.

— Солар ма? — деп сұрады.

— Иә, солар, — деді Иланшы Қадырхан.

— Енді мені өлтіресің ғой, — деді қыз.

Бұрын болса тап осы сөзге Иланшы Қадырхан шарт сынар еді, қазір қолының дірілін басу үшін қанжарының сабын қысты. Сәкі үстіне барып жайғасты. Сусын сұрады. Қыз орнынан жеңіл көтеріліп келесі бөлмеден су әкеліп берді, құдықтікі екен, жұтқанда тісін сырқыратты.

Таңғұт сұлуы жерден жүзін көтерді, жанарына жас үйірілген. "Жылап түр жазған", деп ойлады батыр. "Жанымен жылап тұр".

— Қазір киініп шығайын,— деді. Төргі бөлмеге кетті. Сонда қыздың жасауы бар-тын. Қазір құлпырып киініп шығады, көз жауын алады, қалай ғана қолы барып өлтірер екен. Өзі өлтірмесе де опат болары анық. Таңғұттардың ата жауы маңғұлдар шаһар сыртын құрсаудай буып жатыр. Ішінде қаған шатырына қызмет қылып Юсуф Канка жүр екен. "Баяғы таңғұт сұлуын қолыма қайтарсын, орныңа қыпшақтың он тұтқының айырбас етемін", деп кісі салыпты. Бұл сөзді әлі айтқан жоқ. Сезімтал жан айтпаса да сезген секілді... Ішкі бөлмеден құлпырып шыға келді, шашында шолпы, басында биік сәукеле, аппақ жүзі бал-бұл жанып, астыңғы тоқ еріні шиедей шіреп пісіп тұр.

— Ел-жұртыңды сағындың ба? — деді. Бұлай демеуі керек еді. Жаның жеп, жүрегін осқан кешегі күндерді есіне салмауы керек еді. Аңғал басы асығыс кетті.

— Ұмытылар жара ма ол?— деді таңғұт сұлуы темен қарап, қарсы алдыңа келіп тізерлеп отырды. Үніңде салқын сыз тұрды. Иланшы Қадырхан оғаш айтқаның сезді.

— Юсуф Канка сені қайта сұрап жатыр, барар ма едің?— деді.

Иланшы Қадырхан тағы бүлдіргенің сезді. Әлгі айтқаны қызға естіртер сөз бе еді, әсіресе сезімтал сұлуға, өзін шын сүйген жанға?.. Осыны ойлағанда Иланшы Қадырхан сұмдық шошынды, таңғұт сұлуынан емес, өзінен. Өзінің сөз білмес, сезім түсінбес топас болып бара жатқаның аңғарды. Кісіге әдемі қылық, әсерлі әуез беретін нәрсе жаймашуақ күндер мен қыз махаббаты екен ғой. Сол жақсы күндерден де, қызулы махаббаттан да жұрдай болармын деп ойлап па еді. Таңғұт сұлуын ғана жоғалтады екен десе...

— Бұрындарда мұнша ұзақ кідірмейтін едің, пірім!— деді сұлу.

— Таңдайым кеуіп барады.

— Шарап әкелейін бе?

— Қымызды аңсадым.

Таңғұт сұлуы "неге?" деп сұрағысы келген. Бірақ осындай аласапыран шақта "білмегендей болып сауал қойғаным көңіліне тиер" деп ойлады. Тақастанып қалды. Жеңіл тұрып барып құмырамен су әкеліп берді. Батыр құмыраның ернеуінен жұтты.

Әңгіменің нәрі кеміп, әрі кетті. Екеуінің де жан дүниесі алай-түлей еді. Ақтарылып, ағытыла алмады. Енді тап осылай сүт пісірім мезгіл тілдессе күллі жақсы сезімнің опат боларын сезді. Иланшы Қадырхан енді таңғұт сұлуынан мүлде айрыларын білді. Екеуінің арасындағы асыл махаббат асыл ыдыстай еді, екеуі де аялап ұстаушы еді, енді сол бұйымды байқаусызда тас үстіне түсіріп алғандай болды. Быт-шыты шықты. Сынған дүниені дем арасында жинастырып желімдеп алмаса кеш болады. Енді қайтып құрастыруға дәрмені жетпейді. Сосын өмірлері өкініште кетеді. Сол сынықтар жүректі тырнап іште жата береді, тат басады, айықпас жарақат жасайды. Тірі болса ұмытылар-ау, оның орның басқа мақсат, бөгде махаббат басар-ау. Бірақ сол сынықтар көрге қосыла түсері хақ қой. Мұны Иланшы Қадырхан да, таңғұттың жас сұлуы да анық түсінді.

Адамның іші бір дүние, сырты бір дүние болатыны несі екен? Айбатымен елді ықтырған алып еркектің жаны неге соншама нәзік? Неге екеуі қосылып бейқарар өмір кеше алмады? Ханшадан қаймықты ма? Ел сөзінен қорықты ма?

— Ас алдырсам қайтеді?

— Зауқым шаппайды.

— Қатты шаршапсың ғой, жатып дамылдашы!

— Аз уақытқа ғана кіргенмін.

— Ұмытшы сол соғысты... соғысы құрысын... шаһары құрысын... керек десең қағаныңа өз аяғыммен-ақ барайын ұмытшы бәрін! — деп сұлу ышқынып жіберді. Қыстығып айтты. Кейде кісі ұйықтағанда жаман түс көріп, сөйлеп, шошып оянатын; қыздың мына күйі соны елестетті. Жаны қысылғаның байқады. Жас жуған жүзін батырдың жалпақ алақаныңа салды.

— Аз уақытқа ғана кіргенмін.

— Пірім, өзіңіз құпия қып айтқан жер асты жолымен шаһардан шығып кетейікші. Қызылқұмның арасына кіріп, құдық қазып, қос тігіп тіршілік етеміз. Аң ауласақ та өлмейміз. Еркін өмір сүреміз!

— Қорқыныштың да, ерліктің де не екенің ұмытамыз ғой!

— Иә, пірім! Махаббаттан өзгені ұмытамыз!

— Иттей жұлқысқан қолбасысы, бетінің арын белге түйген елшісі, қан ішкен қағаны, шулаған шаһары адыра қалсын ә!

— Дүниеде екеуміз ғана боламыз, пірім!

Сұлудың үні еріксіз ащы шықты. Иланшы Қадырхан май қосып еріткен қорғасындай лықылдап ұйып бара жатқан денесін қайта жинап алды. Салқын су сұрады.

— Өйте алмаймын.

— Көзімізді шел қаптай, көкірегімізді шемен басқаны ма, біткені ме бәрінің?!

— Қайта сол шемен мен шелден енді арылдық па десек...

Иланшы Қадырхан бұл сөзін де андаусыз айтты. Бекер өйдеді, кеш түсінді. Тамағына келіп тас түйін тығылды, тынысы тарылды. Қанжарының сабын қатты қысты. Осы мезет таңғұт сұлуы тағы еңіреп жылағасы келген. Жаутаңдап батырға қарады. Бауырына кіре түсті. "Құдайым-ай, бәрінің осымен біткені ме? Бәрін құштарлыққа жорығаны ма екен?"

— Бұрынғының бәрі құр әурешілік қана ма?

— Өй демеші, - деді Иланшы Қадырхан. — Өй демеші. Сені менен тірі тұрғанда ешкім ала алмайды. Бірақ сенімен енді шын асық болып ұшыраспаймын. Ел еңсесін басқан қатерлі шақта қатайғанымыз жөн.

— Пірім, мен махаббатсыз жалғыз күн де тұра алмаймын.

— Ол не дегенің!

— Не елім, не махаббат дегенім!

— Қатерлі күндер туғанда ғарға кіріп қызықтап жата алмаймын.

— Ендеше қасында болайын, қолына қос, жарақ бер.

— Болмайды, тұқымыңа қарсы жебе тартар жайың жоқ.

— О, пірім, не өлім, не махаббат қана! Қапаста жатып өмір сүргенше, қылышқа түсіп опат болғаным артық.

— Олай деуге хұқың жоқ! — деді Иланшы Қадырхан. Сұлуды қапсыра құшып ернінен сүйді. Бұлқынып еді, босатпады. Қыз денесі әлден уақытта қауырсындай қалқып батырдың қолында қанды. Иланшы Қадырхан сұлуды сәкіге жатқызды. Көз алды қызылды-жасылды сәулеге толды, басы айналғаны бұл, құлай құшып, қыз екеуі бір денеге айналып жүре берді. Батыр осындайда қызды сүюден қанбайтын, жан дүниесі тегіс балқыды; денесі сал боп дірілдеген күйі ұзақ жатып қалған; әлден уақытта шекелей тұрып, орнынан көтерілді, кетуге айналды. Таңғұт сұлуы сәкіден сырғып түсіп батырдың аяғынан құшты, бар денесімен оратылды. Иланшы Қадырхан кідіре алмады, ғарға сүт пісірімдей ғана уақытқа кірген еді, өз мөлшерлеуінше едәуір мезгіл өтті, қыз құшағынан әзер босап, сыртқа сытылды.

Осы кездесуден бір жеті өткенде Иланшы Қадырхан Көкмардандағы ғарға қайта келген, сұмдықтың үстінен түсті. таңғұт сұлуы өз бұрымына буынып жан кешіпті. Сұлу өз-өзінен қылқынды ма, әлде бөгде қаскөйдің қолынан опат болды ма, онысын біле алмады. Көзінің үстіндегі иненің жасуындай жіңішке қас қарауытып үлкейе түскен, астынғы еріні сол албыраған күйі қалыпты.