Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Елді халық едім, енді елім қайда?

Иоллығ – Тегіннен

Ошақбай жар төсегінен шошып оянған, арқасынан құмырсқа жүгіріп өткендей болды, әлденеге сезік қылды. Ештеме естілмейтін секілді. Ашық түндіктен сирей бастаған жұлдыз шоғырын көрді, таң жақын болғаны. Ай батып үлгірген, әшейінде керегеге ілініп тұратын ақ сәулесі ызым-қайым жоғалған. Жаның сипалады, қолына Баршынның бұрымы ілесті, сұп-суық болып жастықтан асып жатыр екен. Әлгіде неден шошып оянғаның ойлады, есіне түспеді, "түс көрген болармын", деп ойлады, тысқа шығып тұлпарын қарағысы келді. Отырар шаһарынан ауылға әлгіде жетіп, суытып қойған; отқа таң ата жібермекші еді, шаһардан шыққалы бір тәулікке жуық cap желіспен жүріп алыс жайлаудағы аулына әзер ілікті. Әдетте жол жүріп шаршап келгенде алаңсыз ұзақ ұйықтайтын. Бүгін ала бөтен елегізулі, жаман түс көргендей шошымалы күйге түсті. Атын барлап қайтуға ерінді. Жылы төсекке қайыра қисайды, көрпесін жамылды. Бойы шымырлап марғау ұйқының құшағына ене берген.

Әуелі қаңсыған кернейдің ішінен жел өткендей азынаған дыбыс шықты. Тынысын тартып тыңдай қалды. Сәлден соң әлгі дыбыс сыбызғыдай созылып тебе құйқаны шымырлатты, бара-бара аса бір жат дауысқа ұласып кетті. Жаманшылық белгісіндей әнтек үн біраз сұңқылдап барып кілт үзілді. Ошақбай төсегінен атқып тұрды. Шырт ұйқыдағы Баршынды оятты.

— Бұл жайлауға қашан қонып едіңдер?

— Қашан қонғаны қалай?

— Бұл жайлауға қашан көшіп келіп едіңдер?!

— Бүгін де, түстен кейін. Батыр-ау, не болып қалды?

Өзің емес пе ең: "Ауылды жаңа жұртқа ауыстырыңдар", — деп жарлық жасаған.

— Мына дыбысты бұрын естіп пе едің?

— Батыр-ау, бұл не сұмдық?

Ошақбай етігін жүре киіп сыртқа сытылды. Торысы қазықты шырқ айналып тепсініп тұр екен. Белдеуге тік шаншып қойған найзасын іле кетті. Баршын садағы мен қорамсағын көтере шыққан екен, атының тартпасын тартып кері айналған батырдың қолына ұстатты. Шылауына жармасып жүр.

— Ауылды оятып, аттарды ерттетіп сақ отырғайсың. Мен қыр асып біліп қайтайын. Бақыл бол, Баршын! - деді де жас батыр тұлпарына мінді, тізгінді босатты. Қазық кеміріп тықыршып тұрған ат ытырыла жөнелді. Бет алды күннің шығысы, Қаратаудың Сүйіндік асуы еді. Соңында қоғадай жапырылып, бұрымына оратылып Баршын келіншек қала берді.

Ошақбайдың тынысы тарылды, жалға бетін басты; таң алдыңда алыс көкжиектен аппақ жұлдыз ақпаушы ма еді. Ақ көйлекті батыр сол жұлдызға ұқсады. Тұла бойы ерт тигендей қызынды. Құйма тұяқ тасыры мен азынаған жел қосылып құлағын тұндырды. Асуға шыға аттың шаты жыртылардай жазылды. Соңғы жұлдыздар сөніп маңай ағара бастаған.

Ошақбайдың көзіне қос ақ қасқыр шалынды, қырқаны құлдап бермен жосып келеді, бұл өңірде бұрын-сонды ақ қасқыр болмайтын. Әлгіде азынап ұлыған дәп осы мұндар мақұлықтар екенің білді. Тақап қалғанда көрді, екеуінің аузында екі бөлтірік бар, түн әлпетінде бөлтірігін тістеп ауа қашқан қасқырларды көргені осы.

Әлгілер қарсы ұшырасқан аттылыны көргенде қалшиып, қатып тұра-тұра қалысты. Бауырын көтермеген күшіктерін жерге түсіріп алды. Арланы болар, жер бауырлап жатты. Азуды қандар қырғын шайқасты күтті. Көзінде қамсау от пен өшпенділік тұрды.

Ақ қасқырлар Қаратау үстінде жортпайтын, олардың мекені Ақырап үстіндегі салқар сахара еді, ол да бұлардың аршының созып адымын өлшер алтын мекені тұғын. Баялыш арасынан түлкі қағып жейтін, сексеуіл түбіне күшіктейтін. Күні қызарып төбеде ұзақ тұрып алатын бұйрат шағылдың үстінде армансыз бүлкектеуші еді. Онда табанға былпып тиер жантақ өсетін, ұршықтай үйіріліп шауып жүретін қайыны болатын; аспаннан аяғы салбырап түсті ме, не қара жерден қос құлағы тікірейіп тік өніп шықты ма, оншасын білмейді. Қос аяқты қаптады дерсің. Әлгілер зырқыратып имек таяқ алатын атты, азуын қаршылдатып тазы қосты, сосынғысы жаман түстей жан шошытар күндер болды. Ұяластарының көбі қос аяқтылардың беліне тері боп оралып кетті. Айға қарап ұлып қан құсты. Имек таяқ садақтың жебесі мен шыбық борбай тазылар ұяластарын опат қылды, өзін туған жерден бездірді. Безбүйрек етті. Қаратау үстіне осылайша ауып келген.

Ошақбай қапысыз ұқты, тұлпарын қиыс бұрды. Қасқырлардың бөлтірігін асап ауа қашуында, құлазып ұлуында жұмбақ сыр барын сезді. Бүйірлері қабысып, табандары қанаған, алтын мекенінен айрылған жетім хайуандарды аяды; жандарынан сырғып өте шықты. Асудан асып, қасқыр қашырғандай аламан апатты барлағысы келді. "Мақұлықтарды мұнша бездірген не хал" деп ойлады ішінен.

Қаратау қырына көтеріле берген. Күн сәулесі көзін ұрды. Сол сәуленің астынан қара құрым қаптаған қолды көрді. Жүрегі шым етті. Қол кері кетіп барады. Жанарын жас тұтты. Атын бұрып жартастың қалтарысына бұғынды. Алақаның көзіне көлегейледі, сол!.. Дәл сол сұмдық!.. Сұрапылдың әуелгі толқыны бұл!.. Жүрегі қатты дүрсілдеп кеп кеудесін тарылтты, қол бірте-бірте ақшыл тұманға араласып алыстап кетті, көз ұшында қайтқан судай етегін жиып, ақырында жоқ болды. Ошақбай әлгі көріністің алдамшы екенің білді. Жау қолы өзінен өрі кетіп бара жатқан жоқ, керісінше, дәл осы тұрған Сүйіндік асуын тұстап келеді. Әдетте таң алдыңда көрінген нәрсенің барлығы сағымға оранып алыстап бара жатқандай елес береді. Тіпті, алыстай-алыстай көзден ғайып болады. Енді күн арқан бойындай көтеріліп, жер бетінен таңғы бу тарағанда әлгі алыстап кеткен нәрсе иегіңнің астыңда тұрады. Жоқ қарап үйренген Ошақбай табиғаттың осы бір сылқым құпиясын қапысыз андаған.

Енді бір мезетте қайтқан судай қаптаған қол осы асуға жөңкіліп келіп бас ұрары хақ.

Таңғы ауаны атойлаған ащы айқай тіліп өтті. Селк етіп айқай шыққан жаққа қарады. Алысты барлаймын деп аяғының астыңдағыны көрмепті. Сұмдық аяғының астыңдағы қысаңда екен. Бірі аттылы, келесісі жаяу — екі жігіт соғысып жатыр. Жаяудың қолында ұзын найзасы бар, аттылыда айбалта, сілтеген сайын күнге шағылысып жалт-жұлт етеді. Жаяу жігітті шырамытатын секілді, өзін емес, қимылын, найза толғасын таныды. Ошақбай барлық қауіпті ұмытып тұлпарына қамшы басты. Асудың бұл тұсы тік шүңейт еді, жай аяңмен жүрмесе домалап кетуі кәдік. Ат еріксіз аршының тежеп, китіңдеп, сирағын санап басты. Дәл осы митыңмен қысаңға жеткенше жекпе-жектің немен тынары белгісіз. Жаяу жігіттің аты әріде жебеге ұшып теңкиіп қалыпты.

Батырдың екі көзі шүңейттегі шайқаста еді.

Ат үстіндегінің қимылы қатты, айбалтасын оңды-солды еркін сілтеп жаяуды таптап кете жаздайды, бірақ қаруын дарыта алмайды. Найза жіберер емес. Алдың тосып кідірте береді. Найзагер жігіт шаршаған білем, найзасын тек қорғанысқа толғап жүргендей көрінді. Ошақбай жан даусы шыға айқайлады. "Найзаңды абайла! Найзаңды абайла. Шауып түсіреді!" Жігіт жалт қараған, Ошақбайды танымаса да, өзіне жанашыр келе жатқаның шырамытты. Шындап қимыл көрсете бастады.

Әлгі ойдан Ошақбайдың тамағына тас тығылған. Найзаны шабан түйреді дегенше балтаға шаптырғаны. Жігіт бойында өзге жарақ жоқ еді. Қорамсағы мен қалқаны саның бос соғып салпылдап жүр. Қыпшақ жігітіне жәрдем келе жатқаның сезген жау бұрынғыдан бетер құтырды. Найзаға тіктеп ат қойды. Не атты түйретіп, не жауын түсіріп тынбақ сыңаймен үңіле шапты. Найзагер көз ілеспес шапшаңдықпен найзасын көтеріп үлгерді, ат кеудесінен қаруын тайдырып әкетті, қарақұсынан төнген балтаны көрді, жалт бұрылды. Айбалта ауаны осты. Бүгіліп бара жатқан жауды бүйірден қатты нұқып қалды. Маңғұл батыры ат жалын құшты, анадай жерге барғанда тұлпарынан ауып түсті. Әлгідей қатты нұқудан бойын жинап тіктене берген қыпшақ жігітінің аяғы тайып кетті. Ауыр найзаны қолынан түсіріп алды. Маңғұлдың шаруасын тамамдадым деп ойласа керек, қимылы жай, осы мезетте аттан ауған маңғұл атқып тұра салып ұмтылды. Өңмеңдеп келеді. Жерден көтеріле берген найзаның ұшын шауып жіберді. Қыпшақ жігітінің қолында күр жартыкеш сап қана қалды. Енді жауының жолын сонымен бөгеді.

Ошақбайдың ері ат мойныңа лықсып шүңейт табаныңа енді жеткен. Садағын жұлып алып жебе салды, адырнаны салалап тарта бастады. Жүрісі жайсыз тұлпар көздетер емес. Анық көрді. Жау қолындағы айбалта екінші мәрте көтерілді, екінші мәрте темен түсті, қыпшақ жігітінің қолындағы ұзын таяқ қақ бөлінді, сұмдық-ай, жігіт жарақсыз қалды. Айбалта үшінші мәрте төмен түскенде қыпшақ жігітінің кеудесіне сіңді. Ошақбай одан әрі шыдамады, көре тұра бауырын өлімге қолымен қиғандай сезінді, садағын тартып жіберді. Жебесі лағып кетті. Жақсы көздемей асығыс атқан жебе өстеді.

Айқайлап ат қойған. Маңғұл жігіті қолындағы айбалтасын түсіріп алды. Теңселіп кетті. Қос қолдап бүйірін басты, жаныңа кеп ойқастаған Ошақбайды анықтап көре де алмады, гүрс құлады. Ішіне қан толып кеткенің білді. Бүйіріндегі жарадан ештеңе шықпапты.

Ошақбай тұлпарынан түсті, жетіп барып қыпшақ жігітінің бетіне үңілді. Таныды. Таразы шаһарының әзіз батыры Қыпшақбай екен.

Ел шетіне жау келгенде жұрттан бұрын өре тұра келіп атой шақырған, кеудесін бірінші болып жау айбалтасына тосқан қыршын батырды жоқтады. Сәурік түскен үйірдей пышырамай білек қосып бірлесіп шыққанда ғой, ел болып етек жиса ғой, бұлайша торғайдай тозбас еді, әр сайда мүрдем қаппас еді. Бас-аяғы бүтін болар еді. Қыпшақбай батыр Таразы шаһарынан бастап шегіне ұрыс салған, қолды түгел опат қылған, ақырында аттан да, қарудан да айырылған. Басын көтеріп отырып жаңа байқады, Қыпшақбайдың жан кешіп кеткен түрі сексеуілдің ошаққа түсіп жанбай қалған су томары секілді еді, жасына жетпей семіп, жас дәуреннің қызулы, қызықты күндерінен мақұрым қалып, баз кешкен бейбақ бұл. Он қолының бас бармағында тісінің ізі бар, өзі шайнаған. Өмірінің қыршын кетерін біліп бармағын тістеді ме, әлде туған жерін жау аяғы таптағанда түскен таңба ма, ол арасын білмеді. Жақсы замандастың опат болғаныңа қайғырып отыра беруге болмайды, желке тұстан жау келе жатыр.

Қыпшақбайдың ауыр денесін көтеріп апарып төбеге қойды. Еңістен селдің суы алып кетеді. Енді қақпа тастарды үйшіктеп үйіп бетін жапты. Сосын батыр сүлдесін ұзын-ұзын тастармен бастырып шықты. Оба үйді. Өстіп жүргенде күн арқан бойы көтеріліп қалған. Асыға қимылдады.

Атына мініп асуға қайыра тырмысты. Желкесін күн қыздыра түсті. Жалғыз аяқ жолды сораптап біресе оңға, біресе солға бұрылып, аттың сауырына шөмиіп, тырмысып келеді. Асуға өрмелеу аса қиын. Тас басып үйренген жылқы болмаса, өкпесі күйіп, тасырқап, тұралап қала береді. Бірнеше мәрте еңкейіп тұлпардың көзін сүртті. Бірнеше мәрте аттан түсіп, торыны жаяу жетеледі, тізгін алақаның кесті. Қатты алқынып, аузы кермек татыды. Көз алдыңдағы шоқалақ тастар жылжып бара жатқандай сезілді. Аяғы тайып шүңейтке құлай жаздады. Аты алып қалды, не қилы асуды өрлеп, киік отын теріп жеп, арқар құсап тауда өскен жануар қиынға талмай өрмеледі. Екі танауы желге толып желпілдеп кетті. Мана шүңейтке жылдам түскен батыр қайтар жолдың соншама қиын боларын ойламапты.

Самай тамыры лыпылдап соққан мезетте асудың қыр арқасына аяқ артты. Жел азынап тұр екен. Қалпағын ұшырып әкете жаздады. Бүгіліп барып бойын тіктеді. Атының кеңсірігін сипады, алғаш рет артына көз салған-ды.

Төменде қалған қисапсыз жыра, шатқал жымы көз тұндырды. Сол жыра, шатқал жыланша иретіліп қозғалатын секілді. Жанарын тұтқан терді сүртті. Асу астыңдағы қап-қара жым жау табаныңа түскен екен. Шүңейтке легліп құйылып жатқан қолдың түрі жаман. Қаратау шатқалын қарақұрым жау басыпты.

Тұлпарына мінді де шоқыта жөнелді. Қақпа тастардан ат аршыны жазыла қоймады. Ошақбай қамшы ұрды. Жануар ышқына жосып жөнеле берді, ауылға тез жетпесе болмайды, бейқам жатқан жұртты көтергені жөн, Отырарға шабарман жібергені жөн. Өзі Қыпшақбай құсап асу аузында ауыл жігіттерімен қала тұрады. Жау алдың тойтара тұрады. "Жау келді" деп жеткен шабарманға шаһардағылар қалай қарар екен, көз алдыңа елестетіп көрді: Дуан-арздың бас мүшесі Қараша колбасы: "маңғұлдар әуелі қыпшақтармен соғыссын, қай жеңгені біздікі", дейді. Испиджаб бегі Оғыл Барыс: "қонақасы беріп, шапан жауып сыйлайық, тас жүрек болмаса жылыр, жібір", дейді... әй, пәруардігар дүние-ай... Жалаңаш жауырыншы ше: "мұрнымызға жіп өткізіп жетелесін, бас білгі етсін, қыпшақ-қыпшақ дегенге дандайсып құдайды ұмытып барамыз", дейді. Ошақбайдың іші жиди өксіді, ат жалын қашырлатып шайнады. Көкірегін салқын жел қарыды.