Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Хижраның алты жүз он бесінші жылы, жаңаша, күн календары бойынша мың екі жүз он сегізінші жылы, қазақша Барыс жылының көкек айы еді. Отырар әміршісі Иланшы Қадырхан Хорезмнен, шахтардың шахы Мұхаммедтен жеткен жарлықты орындауға кірісті; жарлықта күннің шығысынан, қаған ордасынан Омар қожаның бастауымен келген төрт жүз елу жансыз саудагер, кірекеш, елшінің қауақ құрлы құны жоқ басын. алу керек-тін және олардың қол астыңдағы бес жүз түйеге теңдеген асыл жиһаз, тайтұяқ күміс, жамбы, құйма алтындарды Бұхарға жөнелту қажет-ті. Мұхаммед шах тақауда төсек жаңартқан, жас иіс перизат Бұхар тумасы еді, соның жасауына дүние толмай жатқан. Иланш Қадырханды шахтың жарлығынан гөрі, жауына деген қысастық жеңді. Жылдар бойғы жүрегіне беріш болып жиналған ызасы қанға бастады. Жымысқы саудагерлерді Ақ қорған бекінісінің жазығында лақша бауыздатты, қанымен жусан суарды, жұртына "елін сатқан опасыз өстіп өледі", деген тәлім үйретті. Әлгілердің арам ниетпен әкелген дүниесін қайыра теңдетіп, Бұхарға жөнелтуге жарлық етті.

Бұл керуенді бастауды сенімді қызметшісі Мақсұтқа тапсырды.

Керуен Отырардан шыққанда ауа райы ашық болатын; күн тас төбеге шаншылып алып, жердің көне құйқасын көңірсітіп қуыра бастады, жусан біткен бір уыс болып жерге жабысып алған. Түйе табаншамен былқ-былқ-былқ етіп тапталады да, келесі мезетте бел жазып қайта түрегеледі. Әрәдік туған жерін сағынып келген құстардың әдемі үні естіледі. Биылғы көктем ерте шыққан, онсыз да қары мардымсыз, сүлесоқ, сарт есек қыс қыр асуы-ақ мұң екен, тырналардың тырауы кернейлетіп қоя берген. Содан бұл өлкеге қарбалас кимыл келген; диқандар ертемен тұрады, ескі арықтарды қайта қырнайды, атыздарды биіктетеді, шығырды жөндейді, кетпен шыңылы көбейеді. Отырар шаһарына да күннің батысынан да, шығысынан да қаздай тізіліп қоңыраулатқан ұбақ-шұбақ керуендер тоғытыла бастаған, ел-елдің, қатынасы көбейіп, дамылсыз тіршіліктің доңғалағын қайта бір айналдырып жіберген.

Әне жерден де, мына жерден де мал айдаған, асау қуған жігіттердің төбесі қылтылдайды, қарасы көрінеді. Сары бидайық бетеге, изен, қазоты қалың шыққан. Бұйырса, малға да, адамға да рақымы мол мамырстан заман болғалы тұр. Жайбарақат тіршілік, қарекетшіл халық, асықпай аққан Інжу өзені, алыстан қарауытқан Қаратау, аяқ-қолын барынша созып керіліп керенау жатқан дала табиғатыңда өзгеше құбылысты тілемейтін тәрізді, алыс-жұлысты ұмытқалы не заман, осы күй, осы күнкөріс қана жанның рақатына айналған. Маң-маң басқан бас түйеде келе жатқан керуенбасы Мақсұт осыны ойлаған, күн қызуынан маужырап, қалғып-мүлгіп ит рәсуасы шыға бастады. Әрәдік дағарадай басы бір жағына ауып түсіп, селт етіп көзін ашып алады. Маңайында мидай жазық, соңында шұбатылған керуен, ол тағы қалғиды. Қоңыраулары сылдырап, маң-маң басқан нар түйелер танауын шу-шу еткізіп, бастарын шұлғып қояды. Бірнеше ай азапты жол жүріп, сіңірлері созылып Отырарға жетті де, апта өтпей алыс сапарға және шықты. Бұл жолы аяқтарына байлаған құрым жоқ, тасты жер, қырат-қырат асулар алыста қалған, алда табанға жұмсақ тиер Қызылқұм, солай қарай беттеп келеді. Табанға былпып басылған жол жүрісті мүлде самарқауландырып жіберген секілді, әйт-шу, арттағы құлдардың үні көмескі шығады, шала естіледі, тағы есінеді.

Керуенбасы Мақсұт мінген қара нар мазасыз, ғұмырында нешеме керуен тартып, жол бастап үйренген жануар жер жайын, жол жайын кісіден кем білмейді. Ауа райын алдың ала сезетін қасиеті барды. Сол қасиеті әлденені сездірді ме, не алыс сапардан шаршады ма, жүрісі мардымсыз, аяңы аңғырт, екі жағына жалтақ-жалтақ қарай береді. Әр кезде ауыр басын қатты шұлғып маң кетеді. Жануардың бұл мінезіне керуенбасы Мақсұт әуелгіде мән бере қоймады. Өйткені өзі талай мәрте керуен бастап, түйе тартып Қызылдың құмын кесіп өткен, ұрыға ұстатпай, қуғыншыға із қалдырмай үйренген жырынды жігіт еді. Кешегі оқиға есіне оралды.

Кеше, күн ауарда Пышақшыдағы бұған Күмбез Сарайдан жаушы келіп; "Иланшы Қадырханға жет", деген жарлық әкелген. Бұл асығып-үсігіп Салтанат сарайына кіргенде әмірші жалғыз күтіп отыр екен. Түсі суық, қасының арасы тұтасып қосылып кетіпті. Аса бір жайсыз хабар естісе естуші еді. Ұйқы көрмеген көзі қызарып, домбығып, түйліге қарайды. Мұның сәлемін ернінің ұшымен "шүкіршілік" деп қана қабылдаған.

— Саған ғана сеніп тапсырғалы отырған жарлығым бар.

— Әміріңізге құлдық!

— Күннің шығысынан келіп жансыз боп жазаланған саудагерлердің бес жүз түйелік жиһазы қалды. Теңге буған алтын, күміс құймалары бар. Арына сеніп табыстаймын. Бұрауын жоғалтпай Бұхарға жеткізесің, сондағы Мұхаммед шахтың қолына тигізесің. Ал мынау кепілдік қағаз, "алдым" деп таңбасын бассын, қойныңа тігіп алғайсың.

— Тақсыр, қол қосып бересіз бе? Жол қиын, қатерлі.

— Бере алмаймын.

— Қызылқұм бұл күндері жол тосқан ұрылардың жымына айналған. Заман да қағынып кеткелі тұр. Жол ауыр, тақсыр.

— Көп көзге сенім аз. Тәуекел деп кірекештермен кете бер.

Өзіңнің де он кісілік күшің, сан күндік айлаң бар емес пе, саған сенемін де.

— Қашан жол алуға жарлық етесіз?

— Күні ертең, таң бозынан бұйда тартыңдар.

— Ауа райын андамаймыз ба, тақсыр?

— Оған пұрсат жоқ, қайткен күнде де керуенді тез жеткізген жөн. Ауа райы құбыла қоймас. Көктемнің күні ғой, құмның тыншу шағы. Қаупайламай аттанып кетіңдер.

— Құба-құп!

— Алла жолыңды оңғарсын!

Иланшы Қадырхан иіліп тұрған Мақсұтқа жол сапарының оң болуын тіледі, батасын берді.

Керуенбасы қайтып сөзге келмей, бойына біткен тоң мінезбен ішінен түйіліп тез бұрылып кеткен-ді...

Мақсұт қандай жолға жұмсаса да Дешті-Қыпшақ аруағының, оның Иланшы Қадырхандай ақылды азаматының айтқанынан аттап кете алмақ емес. Сол жолға жұмыр басы пида. Сан қилы қатерлі сапарда әміршінің жолына басын тіккен, қорғап қалған, енді осы жарлығын да жан-тәнімен орындауға бейіл. Бұл өзінің бойына сіңген қасиеті. Оған қоса жігіт жігері, алғыр ойы, адуын, асқақ қайраты және бар.

Ертемен таң бозы біліне бастағанда Мақсұт төсегінен тұрып киінді, жарағын асынды, үйінің төбесіне шыққан. Көгілдір зеңгірге зер сала қараған. Заңғар аспанда жанар тұтар тұлдыр жоқ, кірі ашылған көйлектей самал төсінде желпілдеп тұр. Самалдың кеудені ашқан әдемі жұпары бартын. Кенет Мақсұттың оң бүйіріне шаншу қадалғандай сезілді, түстікті түгел көмкеріп жатқан Інжудің арғы жағынан, Қызылқұм арасынан әлдекім бұғынып алып жебе тартып жатқандай. Сұп-суық ызғырық еседі. Денесі түршігіп тоңази бастады. Әлденеден қатты сезік қылады, неден? Heгe? Өзі де оншасын білмейді. Күннің батысына, жаңағы бір бүйіріне шаншу болып қадалған ызғырық соққан тұсқа ұзақ сүзілді. Қара мұнардан өзге ештеңе көре алмады. Кідіруге болмайды, әміршінің жарлығы солай.

Жедел басып Қан Базардың сыртындағы керуен сарайға жеткен. Сарай ауласында қауырт қимыл, бес жүз нарға жүк тиеліп жатыр. Бура санды, балуан білекті кірекештер аяқтарының ұшымен басып зыр жүгіріп қызмет қылады. Қолдасып кеп, лып-лып еткізіп жүк көтереді, нар бүйіріне лық еткізіп тең қояды. Қыл арқанмен тартып таңады, жыңғыл қазықтан бұрау салады. Маңқ дегізіп бұйдасынан тартып тұрғызады да сарай қақпасының сыртына жетелеп апарып тізе береді. Осы жұлмыт қимыл сүт пісірім мезгілге созылған, күллі жүк тиеліп, түйелер тырнадай тізіліп болған.

Мақсұттың жанарына күннің әуелгі шапағы шашырады. Бес жүз түйелік әйгілі керуен тізбектеліп Дарбаза қақпадан шыққанда көне көшелердің қарбаласы басталған. Намазға тұрған ақсақалдар аңыра қарасады; бұл қақпамен бұрын керуен жүрмейтін, қол ғана өтетін, әрі мына керуеннің жүрісі тым суыт. Аз уақыттың ішінде Арыс көпірінен өткен. Керуен басындағы Мақсұт түстікке, Інжуді маңдайға алып жедел жүруге жарлық жасады. Күн қызып жерді көңірсітіп қуыра бастағанда баяғы мазаң ойды ұмытып та үлгірген. Оның үстіне керуенші атаулының нешеме қат заманнан қалмай келе жатқан салты бар; керуенбасы жолға шықса жаманшылық шақырып уайымға берілмегені ләзім, әр нәрседен шошына берсе ойлағаны жолда шын пәле болып жабысады. Неде болса керуен жолға шығып қойды, алған беттен қайту жоқ.

Түс әлетінде ұзын керуен Інжу өзенінің жым басқан жағалауына келіп жетті. Өзеннің бұл тұсы өткел бермейді. Бұлар біраз озыңқырап барып жағасы жайпақ Алпауыт өткеліне түсті; ені атшаптырым болып созылып жатқан өзеннен өту жеңіл емес, бағытыңнан айырылып, табан жазсаң иірімге түсіп кетесің, суды аса сақтықпен кешті. Жайпауыт жермен жылжыды. Мақсұт жол бастап әккіленіп қалған, "түйенің аяғы тайып, оппа, не шүңейтке түсер болса бұйдасын қиып жіберіңдер", деп кірекештерге жарлық жасады. Су жыландай иретіліп, көп жүріп жағаға да шықты. Соңғы түйе келіп жеткенше иіріліп күтіп тұрды. Сырғи аққан көк тұңғиық соңында қалды.

Қарсы беті Қызылқұм, бұйрат-бұйрат, жал-жал болып мұхиттай толқып жанарды жейді, төбеде заңғар аспан етекте сусылдаған ыстық құм, одан өзге ештеме жоқ. Маң-маң басып еспеге сіңген сайын сүрлеу де бұралаңдай қашып есті кетірді. Соңына қарайды. Түйелердің арасында анда-санда қылт-қылт етіп кірекештердің бастары көрінеді. Меңіреу өлке бар құпиясын қойныңа тығып алып момақансып жатыр. Әрәдік алыстан шаңытып әлденелер көрінгендей болады, бәрі бұлдыр елес, бәрі беймәлім сағым.

Керуен тырнадай тізіліп тарта берді.

Тап осылай тоқтаусыз жүріп көп жол өндіріп тастады. Бірінші күні түстенбей тартып, қоналқыда бір-ақ дамылдамақшы. Күн де шалдырып, майы таусылған шамға ұқсап қызарып көкжиекке еңкейді. Аптап ыстық басылып құмның лебі салқын тарта бастады. Түйелер әлі сіңірі созылып шаршамаған секілді, кідіріс бермей лықылдап салып келеді. Тайлақ кезінен бастырып, керуен тартып үйренген жануарлар жер табаның қуырып аршындай аяңдайды. Еңсені басқан, иықты езген ауыр жүкке әбден мойынсұнған. Мақсұттың қара нары жалға көтеріле бергенде әріректен әлдене шандатып жоса жөнелді, аң ба, құйын ба, аңғара алмады. Көзбен алысқа ұзатып салып қонатын жерді мөлшерлеп, бағдарлап, біраз кідірген. Соңғы түйелер талтайып тұрып қалды.

Керуен әйгілі Белқұмға кіргенде күн сары майдай еріп құм талқаныңа араласып сіңіп жоғалған. Мақсұт ырқылдап ойға түсіп келе жатқан қара нардың бұйдасын тартты. Үлкен құм қойнауды қорған тұта керуенді иіріп жіберіп, аялдауға жарлық жасады. Нар біткен бақырып шөге бастады. Күллі түйе шөгеріліп болған мезетте қызыл қойнауға жаңа бір шаһар орнағандай көрінді. Қарауытып, үйме-жүйме болып, алқапты тұтас алып кетті. Кірекештер енді тендерді шешіп түсіре бастады, біразы қауырт қимылдап сексеуіл сындырды, от тұтатты, ас қамына кірісті. Тендер түгел түсіріліп, жиналып біткенде қас қарайып іңір үйірілген еді. Қырқадан қылтиып ай туды. Қызметші жігіттер қоржындағы кесек-кесек піскен етті алып, отқа жылытып, дастарқанға салып турай бастады. Күні бойы қажалған құйрықтарын жұмсақ құмға сұғып, кейбірі көсіле сұлап, ет жеп, гулесіп отыр.

— Бұл Белқұм қарақшының жымы десетін. Көз ұйқыға кеткенде бас салып қылыштап кетіп жүрсе қайттік?— дейді керуенге осы жолы ғана ілескен жас кірекеш.

— Қайдағыны айтады екенсің, жарқыным!

— Қарсы қайрат қылатын қол да жоқ.

— Не қыл деп мөңірей бересің енді?

— Сақтықта қорлық жоқ дегенім ғой.

— Бабаң батыр болған еді, өзің қояндай қалтырайсың, бәтшағар.

— Дәп сол бабам айтып отыратын. Белқұм ұры мен бөрінің ұясы деп. Көре қал, әр бұтасы әр пәлеге айналады.

Керуенбасы мына әңгімені естіп жатса да үндеген жоқ. Шапаның жамылып, жадыны жастанып мызғыған болып жата берді. Шыныңда да жас кірекештің айтқаны рас еді. Жұт жылдары осы құмның әр сексеуілі бір-бір бөріге айналып, әр соқпағы жол тосқан баукеспенің дәл үстінен түсіретін еді. Талай мәрте керуен бастап жүріп шайқасқаны бар. Әйтсе де қонуға тура келеді, қараңғыда жол жүріп, түйелердің табаның алдыртқысы жоқ. Таң бозынан жол тартып кетсе төрт күн дегенде Бұхарға жетіп барары кәдік. Алда әлі ауыр асу, сусыз сахар шел жатыр. Соған күш сақтап, сайланып өткені жөн.

Басын көтеріп кірекештерге жарлық жасады.

— Жігіттер, сексеуілді мол қып үйіп алыңдар, отты сөндірмеңдер, теңге күзет қойыңдар!

Мақсұттың көзі ілініп-ақ кетіпті.

Ай көтерілген сайын өңі бозарып қанқызылдана түсті, сексеуіл шоғы дерсің, жалқын сәулесі ә дегенде құмды алапты қарып өткен. Манағы жас кірекештің бойын тілсіз үрей меңдеді. "Ай ағарып туса бүйтпес еді-ау", деп ойлады ол. Қисапсыз қол сұрапыл ұрыстан соң кешке салым дамылдап сұлай-сұлай кетпеуші ме еді, мына жоталар дәп сол; ай енді қан сіңген қалқанға ұқсады. Алқызыл жалқынға бөккен торы белдер көз салған сайын алабұртты, жүрегін көтерді. Жаман бір халге бастады. Осы шұбырынды керуен сорабын "Жау жолы" деп атайды. Жол ылғи құм жотасын бөктерлеп, сексеуілі сирек шабырды қамшылар жаққа қалдырып күнгейге тартады да отырады. Ертеде бұл "Жау жолымен" жас кірекештің бабасы керуен тартқан. Інжу бойындағы Отырардан ерте аттанады екен, күз түспей тұрып Бұхар, Самарқан, әрісі Бағдат, Мысыр елін аралап сауда жасап қайтатын; мәмлүк қыпшақтарымен құрдай қатынасып жататын. Сондай ұзақ сапарда аңызақ шөлден опат болмау амалын жасайды-мыс. Қонған жерінен түйе жантақ деген шөл шөбін іздейді екен. Тапқан түйе жантақтың қаужағын қырқып, сабағын қалдырған, Сол сабақтың өзегін бәкімен қақ тіледі, арасына шөлқарбыздың шопағын қондырады екен, сосын сабақтың бетін құммен қайта көмген. Керуен кейін қайтар жолда шілденің аңызағына ұшырайды, кірекештердің көзіне ажал елестейді. Өліп-өшіп көктемгі қонып өткен жеріне жетеді.. қараса...жантақ сабағына отырғызып кеткен дақыл дәні көктеп, өркен жайып, пәлек арасынан бұлтиған шөлқарбыз көрініп жатады. Кірешілер жантаққа біткен шөлқарбызбен сусындап алып келесі қоналқыға жетуге асығатын, сосын келесіге.

Әлден уақытта ұйқыдағы Мақсұттың құлағына әлде бір ызың естілгендей болды. Әлгі ызың білеу-білеу бура сан құмдарды күңіренте жөнелді. Жүрегі қатты соғып, орнынан ұйқылы-ояу қарғып тұрды. Денесі мүздап қалыпты. Тамағы құрғап дыбысы шықпады. Алғашында көзіне ештеме көрінбеген, бірте-бірте құм шағылдарына жан бітіп көтерілгендей сезілді. Маздата жаққан от сөнуге айналған, күзетші жігіттер қалғып отырған. Керуен бастайтын қара нар орнынан оқыс тұрып үздік-создық боздай бастады. Мақсұттың даусы енді шықты.

— Жігіттер, құм дауылы келеді!

Жер дүние аласапыран күйге түсіп күңірене жөнелді. Ай да жылт етті де, сөне қалды, маңайды қара түнек басты. Өре түрегелген кірекештер алғашында естері шығып дүрліге берді, жау шапты деп ойлады, манағы жас кірекеш "бөрі, бөрі!" деп бар даусымен маңайды көшіре шыңғырып жіберді. Белі көтеріле бастаған құм көзіне мыңдаған бөрі болып көрінген.

Керуенбасы Мақсұт осы жаманшылықтың болатының алдың ала сезген тәрізді еді, бірақ тап мұндай сұмдықты түсінде де көрмеген. Бұл өз өмірі ішінде естіп-білмеген сойқан, сұрапыл құм дауылы еді. Жер-көкті сабалап, ысқырып, түтіп жеп барады.

— Жігіттер, түйелерді тұрғызыңдар! Қырға тартыңдар! — деп айқай салды.

Жан сауғалап жүрген жігіттер түк істей алар емес. Құм қауып, жер тырмалап домалап қалып жатыр. Ішін тартып соққан ышқынды дауыл жатқан түйелерді жалмап жеді, Мақсұттың көзі түкті көрмесе де, бақырып-боздап құм селінің астыңда қалып жатқан түйелердің жайын анық сезген. Кісілерін де бағдарлай алмады, дауыл ма, әлде соның шуылы ма, әлде жаны шыға шыңғырған кірекеш үні ме, қайдағы бір жайсыз дыбыс Мақсұттың құлағынан кетпеді. "Дауыл тұрып түйе жығылса, ешкіні көктен ізде" дегендей, дүлей күш Мақсұттың өзін де лақтырып жіберген-ді. Ол жерге етпеттей жатып қанша жабысса да тоқтай алмады. Домалап бара жатып бүйірі қатты бір нәрсеге соғылды, жандәрмен деп соған жармасты, қара нардың артқы сирағы екен. Жануар жан далбасамен шапшып, аласұрып, жөңки жөнелді. Керуенбасы енді ақтық күшін жинап, нардың иір мойнынан қармады; қайратты мал малтып, қарғып біраз жерге барғандай болған, Мақсұт есінен танып кетті.

Құм дауылы тәулік бойы дамылсыз соқты. Бұрынғы Белқұм бұл дүниеден жоғалды. Өлке тып-типыл өзге бір құм теңізіне айналған. Келесі тәулікте демін ішіне тартып тынши қалған осы теңіз толқындары арасынан құр сүлдері ғана қалған қара нар малтып шыға келді. Кешегі алып түліктің орныңда саудыраған төрт сирағы, кәукиген басы ғана әзер қыбырлап, күңірене боздап кеп жүрді. Есті жануар құм еспелерін табанымен тарпыды, топырақ боратты, иесін іздеді. Ақыры әлдебір еспе арасынан өлі мен тірінің ортасында ессіз жатқан кісіні тауып алды. Бұл керуенбасы Мақсұт еді: күн көзі жылытып, жел лебі есіп, есін жиғызды, көзін ашып, басын көтерді. Маңайында қабырғасы ырсиып мая жонданған құм жоталарынан өзге дәнеңе жоқ, меңіреу жатқан өгей дүние. Сүйретіліп тұрып қара нарға мінді, қырқаға көтерілді, бұл да жерден көзін алмай әлденені ұзақ іздеген, із кескен, тірі жан ұшыраспады. Құм тұңғиығында қалып қойғанға ұқсайды. Ақыры Мақсұттың да миы ашып, мәңгіріп жөніңе кетті.

Ол осы бір сұмдық оқиғаны Отырар әміршісі Иланшы Қадырханға келіп мағлұмдаған. Әмірші қатты опынып, құм жұтып опат болған кірекештерді, бес жүз түйені, тең-тең алтын, күмістерді іздеуге бел байлады. Көреген керуенбасы, жырынды ізшіл, кәнігі аңшы, сартабан жолбасшы қарияларды жинады. Ұзақ жолға әзірленді. Бірақ ойға алған істі орындауға жазбаған екен, бұл жолғы сұрапыл сойқан күннің шығысынан соқты.