Ұшы-қиырсыз Жібек жолының бойымен лықылдай соққан сары жел бір мезет демін ішіне тартқан. Күн арқан бойы көтеріліп, демде қызған көсеуге ұқсап жер құйқасын көңірсіте тусті. Күйген иіс көтерілді

Ғаббас көреген биік шартақ үстінде етпетінен жатып көн кітапты оқуға кірісті; ай сүттей жарық, терістіктен майда самал есті, лықылдап доң үстіңдегі маса мен шіркейді ылдиға қуды, Жауһар қорғанының көне сүлдері алыстан қарауытады, жебе ататын ойық оқпандары ай сәулесімен бадырая түскен. Көрегеннің қолындағы Хисамеддин ақынның тақауда жазып тамамдаған "Хикаялар" атты дастаны еді, жас ақын ұстазына әкеліп сыйға тартқан.

Қарт оқымысты ай жарығының астыңда ақынның алғыр қиялынан туған толғауды шөліркей оқыды. Бір байқағаны жас ақынның жыр жолдарында тілмен айтып жеткізе алмайтын сіре мұң жатты. Сол мұң жырдың айрықша алтын қабаты секілді еді.

Сөздің суреті көрінді.

Мұнда көн кітап жазған ақын туған, Мұнда "Негіздерді" талдаған ғалым тұрған . Болса тәңірім екінші өмір қиғандай Сығанақта көз жұмар ек қиналмай. Ен далада мекендеген еркін, ерке ел едік, Жұртымызды жеті қаттың ілімімен жебедік. Дешті-Қыпшақ кеңісінен көтереді күн көзін, Тамылжыған нұрға малып Отырардың күмбезін, Туған жерді сүйген сайын күнге ұсаймын күнде өзім. Өтті тарих сары далаға жасап жаз, Ерлік қана бұл дүниеде жасампаз, Ешбір ақын сендегіні түгел таусып жаза алмас. Ымыраттың жолбарыстай бүгіледі жондары, Сан ғұлама сол мекенде асыл ойын толғады, Намысымыз алмас қылыш тат баспайтын қолдағы...

Осы жерге келгенде көрегеннің мақамы үзілді, тамағына тас кептелгендей болып, сәлдесінің ұшымен жанарын сүртті, терең-терең күрсінді. Күрсіністің сыры бар-тын.

Тақауда көреген сұмдық оқиғаның куәгері болған.

Күллі Мәуереннахрға қатер төнді, шығыстан Шыңғысхан қара дүлей дауылдай жолындағының бәрін жайпап келе жатыр-мыс; ақыл ойдың биік шыңы болған талай ғасырлық салтанатты зәулім ымырат, зергер қолының бедерін сақтаған сәнді сарайларды күлге айналдырып, халықты қан жоса ететін, ат ауыздықпен су ішетін, батыр ер үстінде ұйықтайтын заман туды, "Үргенішке, дуан-арызға жиналыңдар!"— деген шахтардың шахы Мұхаммедтің жарлығын естіген. Естіген де қыпшақ қолбасылары мен хандары мәслихат жасаған. Көп ойласып Үргенішке Иланшы Қадырхан мен Ғаббас көрегенді жіберген, босуға тосу болар, дүлейдің бетін қайырар қол сұра; білек қосып күреселік дескен, саналы мәмілені күтіскен.

Дуан-арз мәслихаты әуелі шет елдік елшілерді қабылдаудан басталған. Күннің шығысынан үшінші мәрте елші келіпті.

Бұл жолы қаған сөзін айтуға Ибн Кефредеж Богра деген жирен сақал татар жетіпті, жаныңда шұбатылған селебе секілді екі көмекшісі бар. Салт бойынша әуелі елшілер сөз алған.

— Адал ниетпен жіберілген қаған елшілері Омар қожа, Хаммаль Мераги, Пақыриддин Дизеки әм Амин ад-дин Хереви жазықсыз мерт болды; онымен қоса төрт жүз қырық алты кірекеш, бес жүз түйе, нешеме қат асыл жиһаз, құйма күміс, алтын түйіршіктері жоғалды. Адал саудагерлерді арандатқан қыпшақ ханы Иланшы Қадырхан екен. Қаһан жазықтының басын сұрайды, қанға қан, жанға жан, сонда ғана кегі қайтады.

Ибн Кефредеж Богра сөзін айбат шеге айтты, саусағымен сақалын тарап сұрланып отырып қалды. Қолы толы жақұт тасын қондырған жүзіктер екен. Мойнындағы сала құлаш тәспісі де асыл тастардан тізілген. Жалтылдап көз қарықтырады.

Шахтардың шахы оң қанатты көмкере жиектеген ақылшы, кеңесшілеріне бұрылды, солардан шешім күтті.

"Иланшы Қадырханның отына қол күйдіріп қайтеміз. Өзі үрлеген екен өзі өшірсін. Кіріптар болып не қыламыз, шах ием", десті.

"Құдая, көресіні қырық пышақ қыпшақтан-ақ көріп болдық-ау, жауға шапса жігіттерімізді желіктіріп соңына ілестіреді, жаудан қашса қылышқа бізді құрбан етеді, таусылмайтын дау-дамайын шешеміз деп шақшадай басымыз шарадай болды; не қыл дейді енді! Арылып тынайықшы пәлелерден!" десті.

"Төрт мұсылман саудагері бастаған елші керуенді құртып келіп, енді бізді кіріптар қылмақ. Құның өздері көтерсін. Төрелігін біз берелік!" десті.

Сосын сәлделері былғаңдап дуылдады дерсің, нақа бір сарайда зікір салып, жарапазан айтылып жатқандай болды, бара-бара Иланшы Қадырхан мен Ғаббас көрегенді көзге шұқып жекіп, тілдеуге басты; күз айында қаны толып жалы таралған жылқылар сәл нәрсеге желіге қап осылай шұрқырасатын, осылай оқыранар еді, сосын беталды маңып жосқындар еді; мұндайда қайыс тақым жылқышының құрығы керек. Төр алдыңда үлкен піл сүйегінен істелген тақта отырған шахтардың шахы қабағын шытынды, кеңесшілерінің мәнді сөз, тоқайласар бәтуа таппай күр шұрқырасқаныңа қынжылды. Бөстекі әңгімеге қарны ашты. "Біле білгенге Хорезм еліне қарақұлақ болып отырған қыпшақтар емес, шығыстағы Шыңғысхан емес пе. Қарыны тойғанға марқайып қарап жатпай, жымысқы иттерін жібереді кеп, ол иттері кілең мұсылман тағы. Мұсылман жұртының аруағын қорлап қорқыта ма-ау, құн сұрай ма-ау, төбені тесіп барады. Бұл атаңа нәлеттерден құтылатын күн бар ма, әлде көресіні елшіден көріп өтпек пе?!" Шахтардың шахы жаман ашуланды, терісіне сыймай тырсылдап ызаға булықты, жанарын жалт еткізді, шуылдақ сәуріктер жым болып басылды.

— Иланшы Қадырхан бөтеніміз, емес, жиеніміз. Жаман қасындағысын қарақтар деген. Білгіш болсаң елшіге уәж қайтар! — деді шахтардың шахы шыдамай кетіп.

Кеңесшілер сөз ауаның, ой арнасын ауыстырды, өзге арнаға түсті.

— Осы Шыңғысхан деген кесапаты кім болды екен?!

— Жорық жасап қағаның шыққан жатырына қайта ендірмесе болмас; жер қайысқан қолы бар-мыс дегені шіп-шикі лақап. Баяғыда қызыл бастарда осылай көкіген, шынтуайттап майданға түскенде көрдік, көбі белін буып, бөрік киген қатыңдар екен, қарық болғанбыз.

— Мен айтсам анығы сол: батырымызды қапыда ұстап байлап әкетеді, құл етеді, бұл бір; Иланшы Қадырханға уәде еткен ант бұзарға таңғұт қызын жіберіпті.тұтқын қыз ант бұзарға жүрмейтіні анық, Шыңғысханның мұнысы бітісейін дегендік емес, кетісейін дегені, бұл екі; құдіреті күшті шахтардың шахы Мұхаммедті "ұлымдай жақсы көремін" деп және мазақ етті, бұл үш; қазір қай базарға бас сұқсақ та Інжудің сары масасындай ызындап өсек таратып жүрген жымысқы саудагерге кезігеміз, бұл саудагерлер қағанды марапаттап, құдіреті күшті шахтардың шахын даттап жүр, бұл — төрт. Шыдамның да ширығар, ақылдың да азаяр, сабырдың да сарқылар мезеті болады. Сол мезет жеткен секілді, - десті.

— Елшінің кілең мұсылман болып тотықұстай сайрап келетіні намысқа тиеді. Сонда жерлестеріміздің игі жақсыларының бәрі жансыз болып кеткені ме? Сонда тәжікелесеріміз кім? Қарақұлақ маңғұлы қайда?

— Елшімен тәжікелесіп абырой таппаспыз.

— Ит терісін басына қаптайықшы!

Шахтардың шахы кеңесшілердің сөзін бөлген жоқ, керісінше бас изеп, еңсеріле тыңдап мақұлдаған рай танытты. Ендігі мезетте есік жақта жер боп жасыған Ибн Кефредеж Богра шыдай алмады, қолын кеудесіне айқастырып сөйлеуге пұрсат сұрады. Әмірші басын изеді. Елші сол иілген күйінде қатты қарайып сөйлеп кетті. Дауысы кіші күмбезді жаңғыртты.

— Мұхаммед шах, елшіге тіл тигізу кешірілмес күнә, айықпас қатер, көңілге түскен жара. Қақпаңнан қандай құрметпен кірсек, дәл сондай сияпатпен шығарып салу парызың: Кел демек бар, кет демек жоқ. Өз басым мұсылман емеспін, маңғұлдың бір руы "татар" деген боламын. Татарлар ер жүрек, жаугер, екі сөйлемейтін жандар. Татар түмені Шыңғысханның сенімді торғауыттары. Қайсыңмен де тең иық болып сөйлесуге құдіретім жетеді. Мына ши бөрідей шуылдағыңды тыйып, бәтуаға кел; не құнымды қолыма бер, не кетісіп көр! Екінің бірі.

— Пәлі, қалай тантиды мынауың?!

— Төбемізге жаңғақ шағып, құдық ойды деген осы!

— Кетіссе — қараң қалдық!

— Қыпшақ қылышымен бауыздар ма еді!...

— Сөйт! - деген дауыс дүйім жұртты селк еткізді. Дабыра сап басылды. Бәрі төрдегі шахтардың шахына қарады, оның шатынап ішіп-жеген жанарынан, жан шошырлық айбарынан алаңсыз ықты. Атылуға ыңғайланған жолбарыстай бүгіле түсіп, алға ұмтылтып, оң қанатта отырған хорезмдік қолбасы Темірмәлікке түйлігіп кетті. Соңғы сөзді сол айтқан. — Сөйт! Өз дегеніңді көз алдымызда өзің орында! — Шахтарды шахына керегінің өзі осы еді, қулық ойлаған. Адал мінез аңқау қолбасы Темірмәлікті көптен ұнатпай жүретін, оның бетке айтар туралығын жаратпайтын, қиып түсер қайсарлығынан қаймығатын. Аңқау батырды сүріндірер ор іздеп жүрген, сол ор осы мәурітте табылды. Темірмәлікке тап қазір жазықсыз елшіні өлтіргізу оны омақастырумен пара-пар. Содан соң шығыстағы шатақ қаған елшісіне құн сұрайды, сонда "кісіңді опат еткен осы", деп ұстап береді. Әрі қыпшақ қылышы осында отырғандардың ішінде-жалғыз Иланшы Қадырханда бар. Оны да "қылыш иесі", деп кылмыскер қып кіріптар етуге болады. Жалғыз жебемен қос құланды құлату деген осы... иә-ә- ә... Шахтардың шахы ішінен жымиды, сырты әлі түлен түртіп тұрған.

Дуан-арз мүшелері қатерді сезіп тосылып қалды.

Темірмәлік абайсызда қолын отқа тығып алған баладай бей-жай күйге түсіп, түнеріп отырған, оқыста айтқан сөзінен тая алмайды. Ер үшін екі сөйлеу өліммен бірдей. Елшіні өлтіруге қолы және бармайды. Батырға бәрінен де намысы қымбат еді. Орнынан ырғып тұрып сол қанаттағы Иланшы Қадырханға қарай жүрді. Қылыш сонда. Өзінің де белінде алдаспаны тұрып, біреудікіне жата жармасу жаман екен. Майдандас серігінің алдыңда күнә жасағандай кібіртіктей берді. Сарай ішін тылсым тыныштық билеген.

Осы мезетте Раббас көреген жанындағы әміршінің қылышын жұлып алды, иесі аң отырған, жармасам дегенше болмады, шал қылышты лақтырып жіберді. Қылыш шахтардың шахы отырған тактын дәл алдыңа түсті. Көрегеннің айласын бәрі түсінді. Иланшы Қадырхан өз қылышын көзі тіріде ешкімге ұстатпас еді, шайнасып өлер еді, енді қылышты Темірмәлікке шахтың өзі берсін.

Шахтардың шахы тырп етіп қозғалған жоқ.

Темірмәлік барып тақ етегінен алмас қылышты көтеріп алды. Жалт бұрылып төменде тұрған елшіге қарай жүрді. Ибн Кефредеж Богра тайсалмай тұра берген, жанындағы екі серігі жүгіріп келіп шахтың алдыңа жығылды, кешірім сұрап жалына жылады, маңдайларымен жерді соққылады. Әлгі сөзге елшінің кінәлы емес екенің, қағанның жарлығы солай болғаның жыр қылып жөнелді. Қасық қаның ки деп өтінді. Екі ел арасына өрт түседі десті. Қағанның қаһары жаман десті. Шахтардың шахы дүниедегі ең парасатты, ең кешірімді жан десті.

Шахтардың шахы қаның ішіне тартып сазарып отырып алды.

Темірмәлік жалтыраған қылышты тісіне басты, әуелі оң қолының, сосын сол қолының жеңін түрінді. Жүндес білегін шынтаққа шейін жалаңаштады. Қылышты қолына қайта алды. Ауаны тіліп екі мәрте шырқ үйіріп өтті. Сосын елшіге ақырын басып жақындай түсті. Бір аттады, екі аттады, жетті, Ибн Кефредеж Богра тапжылмай тұра берді, тек үңіле қараған кісі елшінің көзінен сұрапыл арпалысты сезер еді. Өшпенділікке толы жасыл ұшқынды көрер еді. Темірмәлік кәнігі қимылмен сол қолымен елшінің иегінен қапсыра ұстады да темірдей саусағымен қысып, көтере түсті, елші титтей де қарсылық білдіріп қаруды серпіген жоқ, сілейіп тұра берді. Еркек бір қатаймасын, қатайса лыпылдап аққан қаныңа дейін қоюлап, қарайып кетеді білем. Елші өз руының сүйегіне сіңірген мықтылығын мұқатқысы келмеді, аруағын қорламады, жаны үшін жалбарынбады, жағын ашпай қарысқан күйі тұра берді. Мұның аты — еркектік еді. Темірмәлік оң білегін жайымен көтере түсті. Қылышты жалт еткізіп күре тамырға басып тұрды да елшіні бауыздап жіберді.

Шапшып аққан қан колбасының өңірін жауып кетті. Елші денесі кескен томардай гүрс құлады. Темірмәлік қылыш жүзіндегі қанды сүрткен жоқ, кері бұрылды, алмас жарақты шахтардың шахының алдыңа тастай салды. Қылыш манағы көтерілген жеріне қайта түсті. Темірмәлік орныңа отырған жоқ, қайрылып сарайдан шығып жүре берді.

Шахтардың шахы намаздыгер көлеңкесіндей болып сорайып тағынан көтерілді. Аяғының астыңда бас ұрып, жаныңа сауға сұрап жатқан қос елшіні мәсісінің ұшымен түртіп тұрғызды. Сосын оң жағында тұрған кеңесшісі Несебі ұлы Ахмедке бұрылып әлденені күңк етіп сыбырлады. Өзі жымиып күледі. Осы ісіне көңілі толып тоғайған сыңайы бұл. Орныңа қомпайып қайта жайғасты.

Несебіұлы Ахмед тымпыңдап қолтықтағы қосымша бөлмеге жүгіріп кеткен. Сәлден соң қайтып оралды. Қолында жаңа тұтатқан қыш шырағданы бар. Шырағданның майын әлгіде ғана құйған білем, білігінен қарақошқыл түтін шұбалып шығады. Соңында қос қызметшісі сүмеңдеп жүрген, соларға бұрылып жарлық жасады. Еңгезердей қызметші құлдар шахтың алдыңда дірілдеп тұрған елшінің бірін қапсыра құшақтады, қолын артына қайырып ұстады. Несебіұлы Ахмед қыш шырағданды көңірсітіп тұтқындағы елшіге тақай берді.

Елшінің үлкен күрең сақалы бар-тын, Несебіұлы Ахмед сол сақалды шырағдан жалынымен пышырлатып өртей бастады. Сақал иесінің шырқырап жан дауысы шықты. Шырағданды айналдыра ұстап иектің ұшына жетті. Иек ұшынан сол жақты өрлеп жоғарылап самайға апарды, енді қайта төмендеп кеп оң самайға өрледі. Кілем үстіне үзіліп-үзіліп күл түсе бастады. Несебіұлы Ахмед шырағданды аулағырақ әкеткенде байқады, елшінің жағы мен иегі үйткен терідей болып бырысып қалыпты, күйген сақал түбіртегі қарайып-қарайып ноқаттанып, көрінеді. Елшінің түрі кісі шошырлық, жанары шатынап, бет-аузы күлді-көмеш, піспей үзген Бұхар қарбызындай болып алағаттанып қалған. Аппақ сөлдесі төмендегі әлеміш бетке мүлде кереғар көп сыңайды сиықсыздандырып жіберген. Қараған жұрттың көбі ішінен күбірлеп көзін тайдырып әкетті.

Екінші елшінің ебелек секілді аппақ қау сақалы да демнің арасында жоқ болды. Орныңда қызылшақа күйелеш әлпет қана қалды. Ол не де болса бейіл беріп дыбысын шығармады.

Несебіұлы Ахмед ісін тамамдап кері тайқығанда барып қос елшінің уілдеп күңіренгені естілді, әлсіз күңіренсе де әлде қарғыс, әлде тәңірге жалбарыныш, төбе құйқаны шымырлатқан жайсыз бір үн сарайдың ішін сырқыратты. Ғаббас көреген мына көріністен, сұмдық үннен құлағын басып безіп жоғалғысы келді. Қасындағы әміршіден қаймықты. Әмірші аса қарайып, балбал тастай қатып отырған. Оның жан сезімін андау қиын-ды.

Шахтардың шахы ауыр қозғалып алқа топқа қарады.

— Мына сатқындарды шекараға дейін шығарып салыңдар, ендігәрі етегін сүйретіп сүмеңдеп келмейтін болсын. Шатпақтап шатақ іздеген қағаныңа қаһарымызды жеткізсін,— деді.

Сақалы өртенген қос күйелеш елшіні еңгезердей шабармандар келіп сүйрелей алып кетті. Шахтардың шахы орнынан көтеріліп, тақтан түсті. Дуан-арз мәслихатына жиналған жұрт дүр етіп тарауға айналды. Әуелде тойға келген қуанышкер халық абайсызда ет жақының опат қылып алып, осылай көнілсіз тараушы еді. Жаназадан шыққандай аяқтарының басына үңілісіп бір-бірінен көздерін алып қашады. Ыңғайсыз бүгежектейді. Тап қазір әйгілі Дуан-арздың осы мәслихаты ақтығы, ақырғысы екенің біраз пенде білген жоқ.

Болжаған жалғыз Ғаббас көреген еді.

Бүгінде ай астыңда көн кітап оқып тебіренген көреген сол бір сұмдық оқиғаны Дешті-Қыпшақ пен Хорезмнің жамандық шақыртқысы деп болжаған, жалалы күніңе жорыған.

Т О Ғ Ы 3 Ы Н Ш Ы С А Р Ы Н

Сыр қазағы Ошақбай шілде керімсалына қақталып алыс жайлаудан Отырарға келген; соңында жүк артқан жүз қаралы түйесі бар, атқосшы жігіттері үйір жылқыны тықсыра қуып Дарбаза қақпадан енгізді. Ошақбайдың ойы Көкмардан мешітінің құзырына бас иіп, әулиелердің қолын алып, жаздайғы жиналған зекетті тапсырып қайтпақшы еді. Сосын Фараби кітапханасының иесі Әнет баба дертті деп естіген, көңілін сұрамақшы. Бұл заманда ел-елден келіп жеткен зекетті мешіттің бас шырақшылары қабылдайтын, дүниенің есебін алатын, хатқа түсіретін, сосын барып әміршінің алдыңа апаратын. Інжу өзені мен Қаратау бойын, Шу мен Сарысу сағасын жайлаған қазақтарға зекет түтін басы бөлініп салынатын. Сосын жылына екі мәрте сұрайтын. Бірінші мәрте қойдың күземі қырқылып, малдың көкке тойынып, қаны толған кезде, екіншісі күйек біте жиналатын. Бас жидашы зекетті ру басыларына тапсырып қоятын, ру басылары ауыл ақсақалдарына, ауыл ақсақалдары атқамінер азаматтарға қол артады, соларға сенеді. Жиналған зекет осы тәртіппен керісінше өрлей-өрлей барып Отырардың қыруар қазынасына қосылатын.

Ошақбай ұзын керуенді мешіт қорасына енгіздіріп, шұрқыраған жылқыны әуліге үйіргізді, бас шырақшының көз алдыңа түгел тізіп ру таңбасын табыстады. Шырақшының ширатпа қағазын алды. Зекет өткізумен күнді аударыпты. Ісін тамамдап, атқосшылары мен кірекештерін еліне қайтарды, атына келді. Күмбез сарайға қарай жүргелі тұр еді. Жауырыншы Жалаңаш ұшыраса кетті, әуелгіде танымай қалған. Қол алысқанда барып шырамытты, дауысынан таныды. Шалын көп өзгеріпті, сәлдесі үлкейе түскен, сақал-мұртын ақ шалыпты, жанары аумақты еді, көз еті көмпиіп өсіп қарашығы ішіне түсіп кетіпті, жылтырап қана көрінеді. Денесі іркілдеп әзер қозғалады, алақаны ұлпадай жұмсақ.

— Көкмардан мешітінің кіші шырақшысымын, — деді Жалаңаш,—Өзің қалайсың, жұрағатың аман ба? Жаназаңды сыртыңнан шығарып едім, өмірің ұзақ болады екен, балам, тірі кісіге өлді деп лақап тараса сөйтеді. Екі дүниеде де еркін жүресің енді.

— Ауылдан неге кеттіңіз, әулие?!

— Өзің жоғалған соң берекеден айрылдық. Көрінген шашы ұзын аруағыма тіл тигізуді шығарды. Қатын бастаған ел қараң қалмай ма сосын. Әрі жаугершілік көбейді, тыныш жатып түс көре алмайтын болдым.

— Шаһардағы өміріңіз жайлы шығар, әулие?!

— Бек жақсы, балам. Бес уақытылы намазыңа уақап болсаң болғаны. Өзгесі өзінен-өзі келіп аузыңа түсіп жатады.

— Әулие, Күмбез сарайдағы Әнет баба дертті көрінеді, жалғызілікті жан еді, басына барып дұға оқып шықсаңыз қайтеді. Атыма мінгізіп апарар едім.

Жалаңаштың жанары көрінбей кетті.

— Ондай қолбасыны естімедім ғой, балам.

— Ол кісі колбасы емес, ақын еді.

— Балам-ай, ақынға дұға дарымайды, ол да аулындағы сыпа, сері, сал секілді дінсіздің бірі де.

Ошақбай Жалаңаш жауырыншының дүние, динар түспейтін жерге басқысы келмей тұрғаның түсінді. Сүйретіліп барып атына мінді.

— Бой жасап жатқан қарияның аруағы разы болар еді ғой.

— Ақында қаңғырған қандай аруақ болсын, тіл мен жаққа сүйенген пәтуасыз нәлет қой ол!

Енді ішінен кейіді. "Осы жұрт ауыз ашса-ақ жаназа шығарып беріңіз", "дұға оқып жіберіңіз", "құран шығарыңыз" дейтін болыпты, заман өзгерейін десе өстеді; бара-бара құдайдың атына күпір келтірер тегі. Және де "әулие, қысқы соғымнан сыбағаңды жеп кет", деп біреуі айтпайды, аузын қу шөппен сүрткен сүмелектер өңшең. Бұларды о дүниеде бақұл болсын деп дұға оқимыз, сүре бағыштаймыз, әлпештейміз, сөйтіп жүріп дандайсытып алдық. Құдайды ұмытып, еркінсіп, қыздың қойныңа барады, кісі бауыздайды, барымта жасайды, шарап ішеді, сөйте жүріп көксейтіні — жұмақ. О дүниеде де білгенің істемекші ғой. Күнәларына біз күйеміз, не татқан ләззатымыз жоқ, не тапқан малымыз жоқ, неғайбіл жүрген жан болдық, әрі-сәрінің ісі оңбас деген осы".

Жалаңаш әулие көптен көңілінде жүрген түйткілдің шетін шығарып үлгерді.

— Жоғалып кеткеніңде жатпай-тұрмай жаназаңды шығардым, құран тамамдадым. Артыңда қалған қарлар ауыз жарытқан жоқ. Зәуіде осындай Отырарға келгеніңде табалдырық түбіне елеусіз тастап кетер сыйың болмас па. Алтын таққа отырғыз демесең өзгесін істедік қой. Қайт дейсің?

— Әулие, өкпе-назыңызды көтеремін ғой, — деді. Шындығында не айтарын білмей қалған, от сұрай келіп, қолын күйдіріп алғандай болды. Жалаңаштың Әнет бабаға қарай баспасын білді. Атын кілт бұрып жүре берді.

Пышақшы көшесімен келе жатып жаны торықты, әлгі сөзінің ойлағаннан көп-көрім пәс, жүдеу шыққаныңа, айтарын келістіріп жеткізе алмағаныңа қапа болды. Кеудесін ыза ашытты. "Өзіме де обал жоқ!—деп ойлады Ошақбай,— "Аузым қышып жүре қал дегенім не. Аруағынан садаға! Әнет баба кім, Жалаңаш жаурыншы кім; ақын шал асыл тас та, әлгі әулие жабысқақ тозаң-дағы ".

Ошақбайдың жаны кірсіз таза, бүкпесі жоқ, бұра тартары аз, айтқанға сенгіш-ақ. Оның үстіне сөзге олақ. Бұйығы, бұратана өскендіктен бе, не морт мінезді әке тәрбиесі ме, егескен кісісімен уәж жарыстыра алмайды, жеңіліп тынады. Өзі де сезеді, ішіне жиналған пиғыл-пікірі айтарға келгенде аузынан бөстекі шығып, не борпос естіліп, есіл ойын тәрік қып кетіп жүр. Иі жұмсақ, мінезі момын жігітке бұл да бір жабысқан сор балшық екен. Сор болмай қайтсін, сезіп жүр, құрбылары әзіз сөзін әзілге жориды, ру ақсақалдары алдың орағытып сөйлейді. Жаңа да алыстан ат терлетіп келіп зекет өткізіп, кызмет қылып жүргенде.. әлгінің... мәнапас қып жерлеп тастағаны. "Көптен ғаріп боп төсек тартып жатқан Әнет бабаның көңілін сұрайын, хал-күйін білейін, сосын күн кешкірмей тұрып көзімді жоғалтайын. Қаратау етегіндегі аулыма жетейін, келіншегімнің көңілін аулап сұхбат құрайын", деп ойлады Ошақбай. Осы мезет көз алдыңа жанарының үстінде жана туған ай секілді сызықтай қоңыр қалы бар әдемі келіншегі елестеді. Әуелде келіншегінің жанарындағы жіңішке қалды көрмей жүріпті, осы жақында ғана байқаған. Байқаған да барша болмысымен ынтыға ғашық болған.

Орталық көшелерде кісі аяғы сирек, күн сенбі еді, көпшілік Қан базардан қайта қоймаған кез. Әрәдік иығына құмыра қойып ырғатылған құмырсқа бел қыз көрінеді, көлеңкеде ақтаяқтарын алдыңа сұлатқан ақсақалдар бас шұлғысып, қутыңдасып әңгімеге кіріскен; бұл түс биік дарбазалар, дарбаза неғұрлым үлкен әм еңселі болса, оның иесінің де лауазымы мықты. Бай, саудагер, делдал дарбазасын биік етіп жасатады. Ол дарбазаның іші кең әулі, әулі толы жеміс ағаштары, түбінен сыңқылдап су ағып жатады, әулі түкпірінде қума етіп салған тасболат там; бұл тамдар көбіне үш, не бес бөлмелі болып келеді. Бірінші бөлме ауызғы үй, ыдыс-аяқ, қазан-ошақ тұратын дәліз, кебісіңізді сол дәлізге қалдырып ішке өтесіз; бұл қазандық бөлме, қонақтарды қабылдап, ас жасайтын жер, төрінде текемет, етегінде мұржалы балшық ошақ, бұл қазандық бөлмені бәйбіше жайлайды; одан әрі жүресіз, төргі бөлмеге жетесіз, мұның еденіңде қалы кілем, құс жастық, әулі жақ қабырғада сүйектен ойып жасалған үлкен төсек, бұл бөлмені жас тоқал жайлайды; одан әрі түкпіргі бөлмелерде құрулы шымылдықтар ғана, шымылдық ішінде он екіде бір гүлі ашылмаған әңгелек төс қыз отырады, бұл үй иесінің кенже тоқалы ма, әлде қалыңдығы ма, пенде біліп болмайды. Ошақбай Отырар шаһарын мекендейтін таныстарының үйіне барған сайын осыны түсінбей дал болатын.

Ат тұяғы шықылдап тасқа тиді. Күмбез Сарайға апаратын бос көше осы.

Ошақбай тұлпары үрке берген соң атынан түсіп жетегіне алды.

"Дүние деген түбі түскен шелек",—деп ойлады Ошақбай, "оған құйған су тұрмайды, саулап аға береді, жамап-жасқауға және келмейді. Ол үшін жаңа кенере жасау керек, ал енді шіріген, шеті қажалған, кенересі кетілген шелекке жаңа түп салу мүмкін емес. Дүние де осы шелек секілді ұстағаның ұстап, ұстамағаның төгіп-шашып дөңгелене береді, даңғырайды, дабыл қағады, бірақ соның бәрі парықсыз нәрсе. Біреу жарлы, біреу бай, біреу батыр, біреу бопсасыз қорқақ; біреу арзан, біреу қымбат; қым қиғаш әрекетпен жүріп жатады. Тіпті ойыңа алмаған нәрселер дүниеде масайрап жарапазан ойнап шығады. Өйтпесе әлгідей отауы, ошағы бар салиқалы үйде пендеге белгісіз әйел заты жүреді, оны не қызына, не күңіне жори алмай дал боласын дегенге кім сенеді. Әйтпесе күні бойы бірер дирхем үшін дауласа-дауласа жағы қарысып, өзегі талып келген делдалдың әулісінде көмбесі жатады. Дәп сол көмбемен дүниеде алшаң басып өтуге болар еді. Атымды елге жаямын деп дүниеде даңғыраумен өтетіндер қаншама, не өзіне, не өзгеге рақымы жоқ, тәтті ауыздың дәмін кетіріп, жақсы кісінің көңіліне тиіп итшілік ғұмыр кешетіндер қаншама. Мұны да парықсыз өткен, тозығы жеткен шелек демей қайтерсің".

Осы бір жүдеу ойды жетелеп жас батыр Күмбез Сарайға келген. Терістік беттегі шырын құжыраларға бұрылды. Әзіз ақын сонда тұратын. Әнет бабаның қоңыр қыштан соғылған қос бөлмелі құжырасы тым жүдеу көрінді. Сырт сылағы түсіп алағаттанып қалыпты.

Шөже торғайлар шүпірлеп отыр. Аяқ тықырынан дүр етіп ұша жөнелді. Атын қаңтарып, тізгінді құжыраның ернеуінен шығып тұрған паруаз ағаштың ұшына байлады. Дыбыс беріп ішке енді. Ауызғы бөлме алакеуім, әйнегі терістік беттегі бөлменің көрген күні осы. Кібіртіктеп келіп ішкі үйдің есігін ашқан.

Шал төр алдыңда төрт қабаттап бүктелген текемет үстінде жатыр екен.

— Ата, халіңіз қалай? - деп жылжып барып шалдың тарамыс қолынан ұстады. Сұп-суық. Жүрегіне мұздай үскі сұққандай сезілді.— Уә, ата?!

— Қай баласың? - деген үн құлағына әріден талып жетті.

— Танымай жатырсыз ба, жырау?

— Дауысыңнан шырамытам, дәу де болсаң Ошақбай шығарсың, алақаның түрпідей екен. Батыр біткеннің қолы егеумен парапар-дағы.

Бұл шалға тақалыңқырап отырды.

— Көрген жарыққа, татқан дәмге разымын, қалған қызық сендердікі. Әншейін жатқан аруақпын. Қатарың кетіп кеміген соң дүниенің дәмі болмайды екен.

— Халіңіз қалай, ата?

Шал әлдене ұмытқаның есіне түсіргісі келгендей батырдың жүзіне ұзақ, үңіле қарады. Ошақбай түсінді, қарт ақын қапа болып қамығып жатыр.

— Сөзім таусылып қалғаны, — деді де, сұлқ түсіп жатып қалды. Әлгі сөзді уақыттың таты жеп, сағы сынған сағыр шалдың, қаншама қиналып, нешеме қат ойланып айтқаның аңқау батыр байыптай алмады. Білгені — шал бой жасап жатыр: Сезгені - реңі пәс, жанары солғын. Жалғанда "сөзім таусылып қалды" деуге ешкімді жазбасын да. Адам да жер бетінің дабырасы, дауы, жыры, базары-дағы. Сол базардың дуылы басылса, күллісі саппа тілден айрылса несі қызық. Айтақырға айналғаны да, көкіректің көр болғаны да. Ол да бір жазарға ойы таусылған жазушы-дағы, кеудесінен жалыны басылған ақын-дағы. Кіреге салып тартылмай қалған жебемен пара-пар да. Шал қасында отырған батырға өмірдің осы ащы ақиқатын аңғартқан.

Есік ашылып ішке Хисамеддин кірді. Сыртқы желең шапаның шешті, судыратып төсек жиегіне үйді, тізерлеп келіп шалға үңілді. Шал жүзіне нұр жүгірді, жақсы шәкіртінің жаныңда болғаның қалап-ақ жатыр.

— Әкемнен мен де отыз бес жасымнан қалып адам болғанмын деген екен бір ноқай жігіт. Өй демессіңдер, өз қолдарың өздеріңе жеткен кезде кетіп барамын. Ізсіз емеспін, ізімді жалғар жеткіншегім бар,тексіз емеспін, тегімді жаңғыртар батырым бар. Замандасым Көлбұқадай асқан күйші емеспін, сарын айтуды мирас еткен жырау ғана едім.

— Тәуіп шақыртайын ба?

— Алаңдама. Тәңірдің өлшеп берген жарығынан өзге артық жазбаған бізге.

Ошақбай тұрып киіне бастады. Шалдың көзін ала бере аяқ жақта шоңқайып отырған ақын жігітке көзін қысты, "сыртқа сытыл", деп ым жасады. Хисамеддин тізесінің құрысын жазып қариямен қайыр-қош айтысты. Ошақбай қырдағы елге жүретінің айтты. Екі замандас тізбектеліп сыртқа шықты. Тыста күйбеңдеп жүрген қызметші құлға динар ұстатты, "бабаның халі төмендесе-ақ Күмбез Сарайға хабар жеткіз", деп тапсырды. Былай шығып батыр дат алды.

— Сөйлесетін сөзім бар, сәті түспей жүр еді, — деді батыр.

— Осы көшенің аяғындағы шарап ішетін гүртханаға барайық, сонда отырып әңгімелесейік, — деді ақын.

Қыр қазағы гүртхананы білген бе, үндемей құрбысының соңынан ілесті. Әлгідегі аурулы қарттан шыққандағы көңілсіз күйден арылмаған. Қосылып көшені аяқтап келеді, бірі аттылы, келесісі жаяу, өткен-кеткенге көңіл аудармай көп жүрді. Ұзын көше сарқыла берді. Оң қанатта қыштан соғылған пәкене үй кезікті, соған бұрылған.

Ошақбай атын үй алдыңдағы ақырға емес, жұрт көзінен қаға берістеу көлеңкеге қаңтарды. Сырт шапаның шешіп ер үстіне сұлатты, самайынан тер cay етті. Ішке Хисамеддин бастаған. Табалдырықтан аттасымен-ақ танауды хош иіс тепті, гүл өсірген бе, әлде әтір сепкен бе, үй ішінің иісі ала бөтен. Кең бөлме, бөлменің екі жағынан ағаш нар жасап биіктетіпті, ортасында екі кісі қатар жүріп өтерліктей жол бар; нар үстіне түкті кілем төселген, әр жерде құс жастықтар жатыр, "шәниіп жат та қылғыта бер" деген ықылас танытады; үй қабырғасы да тұтас кілем, алқызыл бояу мен быжырқай өрнектер көз сүрінтеді. Бұлар төрге таман өрледі де, оң жақтағы нарға көтерілді. Хисамеддин нарға шыға бергенде кебісін шешіп кетті, мәсісімен жоғарылады. Ошақбайдың аяғында сақтиян етік еді, әдеп сақтап шеше қалса жалаңаяқ қалғалы тұр, тәуекел деп етігімен өрлеген. Нар үстіне шыққанда байқады, түкті кілем біртүтас емес, бөлшек-бөлшек екен, әркім өзінің қалаған кілемінің үстіне жайғасады, өзге жұрттың кілеміне аяқ салмайды. Манағы өздері кірген есік жақтан жіті басып гүртхана иесі келді, иіліп тағзым етті, "әміріңізге құлдық, қонақтарым", деді. Хисамеддин қарбыз суынан жасаған шарап сұрады, Ошақбай тарыдан ашытқан бозаға ықырар білдірді. Қарсы қабатта жалғыз қара болып бір жігіт отырған, әлгі танауының астынан ыңылдап әлдебір мақамды созып отыр. Әріде қаба сақал саудагер шалжайып ұйықтап жатыр, үй ішінде өзге жұрт көрінбейді. Қолына қос құмыра алып гүртхана иесі келді, соңында сылаңдаған сұлу қыз ілескен, қыз жез табақ көтеріп алыпты, табақ ішінде мейіз, ерік, құрма секілді жемістері бар. Қыз иіліп табақты алдарына қойған мезетте Ошақбай танауын әлдебір әдемі жұпар қытықтады, сұлудан жаңа жуылған матаның иісі аңқыды...

Хисамеддин құмыраны жылдам көтеріп, ішіндегі шарапты сылқылдатып жұтып жатыр. Батыр да сөйтпекші еді, қою боза тамағынан еркін жүрмеді, түйіле берді. Әлгі сұлудың кетіп үлгіргені мұндай жақсы болар ма, әйтпесе батырыңа күлер еді, қасын қағып, наз көрсетіп есеңгіретер еді. Сақтиян етігінің қыртысын жазып табаныңа үңіле ойланды, көптен көкейде жүрген ойынан шошынды, сол ой шаршатқан. Қарап отырып жүрегі көтерілгендей сезілді, аузы күшәла татыды.

— Менің маңғұл ордасынан қашып келгеніме жылға жуықтады. Көрген сұмдықты сөзбен суреттеп, көзге елестетіп-ақ айтамын, ешкім е деп мән бере қоймайды, құлақ аспайды. Сол дүлейдің алдыңа тосу болар айла іздейік, қалың қыпшақтың игі жақсысын мәслихатқа шақырайық деп әміршіге де жүгіндім, сыр ашып ештеме демейді, Дуан-арздың мәмілесін күтелік дейді, ал оз басым Дуан-арздан мысқалдай пәтуа шығады дегенге сенбеймін. Аузыңның дуасы бар ақынсың ғой, ел басына төнгелі тұрған қатерді жырлап жария етпеймісің, әміршінің алдыңа барып жүгінбеймісің?!

— Айтқалы жүрген әңгімен осы ма, батыр?

— Осы!

— Дәл осы сөзді талайдың алдыңа тарттым дедің ғой, оларың кім?!

— Ағайынмен алыстан сыйлас деген осы болады.

— Келесі жүгінген адамым Оғыл Барыс еді. Ол көкең: "Тыныш қана бұғынып жатайық, сен тимесең мен тиме бадырақ көз, келе қалса қонақасы беріп, шапан жауып сыйлайық, тас жүрек болмаса жылыр, жібір", дейді.

— Үйге кірген жыланның басына ақ құйып шығармақшы екен ғой.

— Жалаңаш жауырыншыға мағлұмдаған едім, "Е, несі бар, маңғұлы не, шүршіті не, бәрі де ұлы салық, келсін де билік құрсын, мұрнымызға жіп өткізіп жетелесін, бас білгі етсін, әйтпесе қыпшақ-қыпшақ дегенге дандайсып құдайды ұмытып барамыз" дегені.

— Дүйім жұртты жалғыз динарға айырбастап жүре беретін пиғылы арам адам ол. Діндарға туған жер де, туысқан халық та қымбат емес, жиған дүниесі артық.

— Келесі жүгінген адамым Қыпшақбай батыр еді. Әлгі әңгүдік неме: "Аттаншы-аттан, дереу атқа қоналық, маңғұлдардың ордасын шабалық", деп өкіреңдеп бітті. Қазір елінде қол жинап жүр деп естимін.

— Білекке сенген жан сол! — деді Хисамеддин.

Ошақбай боза уытына қызып қалды, асқазаны сарымсақ жегендей бүріп ауырды. Әлгі сусынның бара салып қоңылтақ қарынды жәукемдеп жатқанын сезді, сөз жоқ соның ланы, боза жақпайтын. Сыпайгершілік сақтап "шараптан жеңіл ғой" деп ішкен. Осы мезетте сұлу қыз екінші құмыра әкеліп алдыңа қойды, сылдыр етіп күлгені. Ошақбай құмыраға үңіліп қарап еді, жүрегі көтеріліп жүре атқып тұрып, жаныңда жатқан қалпағына жармасты. Әлгі жұтқаны алқымына келіп алып барады. Сәл кідірсе бұлдіретін түрі бар. Табалдырықтан жалғыз-ақ аттап сыртқа шыққан, ал ыңыран, ал ышқын. Ішіне ала қоян кіріп кетіп соны қайта қуып шығара алмай жүргендей болды, жан тері шығып тамшылады. Әлден уақытта есін жиып, көзін ашты, еңсесін көтерді. Көше жиегінде бірер бала бастары жылтырап бұған аңтарылып қарап тұр екен. "Көрер кезден ұят болды-ау",— деп ойлады. "Жүгермектер несіне сықсия қалған?" Жеті атадан жіберіп жекігісі кеп бір тоқталды". Жаныңа гүртханада кызмет көрсеткен сұлу тақады, қолында құмырасы бар, құмыраға үркектей қараған, қыз: "салқын сумен шайыныңыз, сергисіз", деді. Алақаныңа сыздықтатып су құйды, сылдыр етіп күлді, күлгені судың дыбысына ұқсас, "түкпіргі бөлмеге барып жата қойыңыз, төсек жайғап, шымылдық түсіріп келдім", деді. Сұлу мұның көзіне жәудір өтіп қараған еді, жүрегі тағы ойнап шыға келді. Осы мезетте көше жиегіндегі домалақ бастың біреуі: "аға атыңыз қазықтан босанып қашып барады", дегені. Жалт қараған. Алырмай, шоңқиып шын жаяу қалатын еді, айналайындар-ай! Қазықта тұлпары жоқ. Әріде, көшені қырқып етіп бүлкектеп барады, Құмыра ұстап тұрған қыз: "батыр, шымылдық ішінде жорға байтал бар ғой, жортақы атты қайтесіз", деді сыңқ етіп. Ошақбай бұл сөзге мән бере қоймады, жүрек майы аузына қалқып ат соңынан тапырақтай жүгірді.

Құлқын сәріден тұлпар арқасынан ер түспеген, аш еді. Көкмардан мешітіне мал айдап келді, шырақшыға зекет өткізді; Жалаңаш жауырыншымен уәждасты, қисық сөзге келісті, Әнет бабаның көңілін сұрады, жақын құрбысымен дастарқан құрды, сөйтіп жүргенде түс ауды... өңді міне сақтиян етігі сықырлап ат соңынан жүгіріп келеді. Құнтсыздықтан емес, көресіні митың тіршіліктен көрді. "Құру-құрру" деп дауыстады. Тұлпар көшеде көлденең кезіккен жүргіншіден шошып, манағыдан бетер безінді, жортысты қойып, енді көсілте жөнелді.

Батыр 6aji даусымен айқайлады. Ат иесіз екеніңе енді көз жеткізді білем, кілт кідірді, қайта қайрылды. Оқыранып мойның созды. Осы мезетте Ошақбай мысықша басып келіп, торының шылбырынан шап берді. Аттың қоңыр жанарын жас тұтты. Батыр тұлпарды ұрып жазалаған жоқ, тартпасын қатайтып қайта тартты, ерге қонды. Тізгінді Дарбаза қақпаға бұрды. Шарап уыты санасын жайлаған ақынға да, бәйек болып қызмет көрсеткен қызға да қарамады, жаның жалғыздық жеді. Қарақұрым халық жайлаған қалада өзіңді еш серіксіз, жалғыз сезінген қиын.

Бағанадан санасына шайырдай жабысып шықпай қойған сарсаң ой шаршатты. "Осы шарап ішіп, өлең жазып, аң қуып, жайбарақат күн кешкен жұртының ертеңі не болмақшы?" "Өтеусіз, елеусіз өтіп бара жатқан жастығының қарымтасы қайсы?" Баяғы бір бозбала шағында кеудесінде пырылдап ұшып жүрген бозторғай тәрізді құйтақандай арманы болушы еді. Ол пақыр тынбай қанат қағып жүруші еді. Енді есіне түсті, сол бозторғай кеудесінен шығып көз көрмеске ұшып кеткен бе, әлде қараңғы қапаста жатып өліп қалған ба, әйтеуір жоғалтып алыпты. Арманның жоғалғаны да.

Атының лыпылдаған жылдам жүрісіне елікті. Бірауықта еңсесін көтеріп қомпиып отырды. Кешкі күн қарақошқыл шаһар үйлерінің арасына сіңіп барады екен, қызылиек кез. Кеше кеште жеген асы есіне түсті: келіншегі қысқы сүрден сақтап қалған қол басындай қазыны жас етке араластырып асқан екен. Буы бұрқырап табақ келді. Сонда қаракесек ет ортасында қауынның жарты тілігіндей болып сары қазысы жатқан. Мына қарақошқыл құжынаған шаһар үйлері, соның арасына сіңіп бара жатқан жарты тілік күн — сол табақты елестетті. Отырар шаһары буы бұрқыраған үлкен табақ секілді еді. Қарнының қатты ашқаның енді сезді. Таңертеңнен бері қара қонақтамаған қоңылтақ асқазанды әлгідегі бозбұйра боза ішірткідей шайып кеткен.

Aт тұяғы шақылдап қорған қақпасынан өтті. Cap желіс бүлкекке басты. Жануар осы жүрісінен танбаса, толып туар ай қамшылар жаққа өткенше Жібек жолына жетіп жығылады.

Жібек жолы мен Отырар егіз ұлдай.

Бірінсіз бірінің қызығы жоқ, тіршілігі тұзсыз астай дәмсіз. Бірінсіз бірі үлкен әңгіменің кіріспесіндей ғана, орта жолдан үзілген қисса іспетті. Жер ана құрсағынан жарып шығып дүниеге келгенде Жібек жолы Отырар шаһарының кереге жаюына, жұрты құжынап, іргелі қоныс болуына барша болмысымен жәрдем етті, атарын шар тарапқа таратты Отырар да қарымтасыз қалған жоқ. Ұлы сүреңді ғибратты сапарнамасын толғады, қазыналы керуенің аттандырды, желаяқ жиһанкезін жөнелтті, ұзына бойына бекіністері мен сағындарын шашудай шашып жіберді. Бірін-бірі марапаттап өтті. Жібек жолына келген қатер тас қамал, шойын қақпалы шаһарға соқпай өйтпейтін. Отырардан тараған сүркіл жорық, дүмей думан Жібек жолының үстімен шандатушы еді.

Ойхой... Қазір де ай астыңдағы әйгілі даңғыл аса сұлу. Аспандағы құс жолымен жарыса шаңытып, құлдай ағып созылып жатыр. Сорабына көз жетпейді. Келісті кендікті жырлаған ұзақ дастан іспетті. Ол дастанның жыр жолында қасірет те, күлкі де, айтыс та, бас алған қысастық та, ынтық асықтардың от лебі де бар. Дешті-Қыпшақ жерін үлкен домбыраның күмбірлеген шанағына теңер болсақ: Жібек жолы сол киелі аспаптың бебеу қаққан ішегі еді, Отырар тиегі еді. Қосыла күңіреніп күй туғызар. Көне әуен аса дәмді, құлақ құрышын қандырып, қиялды қозғар, кеудеге құйын желік бітірер.

Қас батыр Ошақбай тыңдасыншы!

Түнгі даланы белінен құшып жатқан Жібек жолының бойында әр қиырда, арасы ат шаптырым қашық-қашықта керуен қоналқысы кезігеді. Қиырдың ұйқысын қашырып, күңгір-күңгір кеңесіп, салқын ауаны құныға жұтып отырған жолаушылар мол. Түнгі жолдың тірі аруақтары. Ортасында от, меңіреу түңді қаусыра жамылып, қысыр әңгіме шертіседі. Сызылтып сыбызғы шалады, қобыз күйлейді. Күндізгі Отырардан көрген керемет қызықтарын айтып тауыса алмайды. Бұл мезеттегі Жібек жолы тым сұлу, тым кербез, қылықты келіншектей. Жолаушы біткеннің көңіліне құмарлық сезімін оятып, ұйқысын қашырып, манаурап жатқаны.

Құс жолының астыңда ақ шаңдақ көйлегі ағараңдап жатқаны!

Сонда ғой көліктен түсе қап, етпеттей кетіп құшып сүйгің келеді. Керіліп жатқан кербез жолды аймалап еркелеткің келеді. Төсіне құлағыңды төсеп жүрек дүрсілін тыңдағың келеді. Шын асықтық, осы. Сөйтіп жол жиегіне жата кетсең ғой, құлағыңды төсесең ғой; жарым ортада жүгі ауып қалған жолаушы жайлы, қапылыста опат болған батыр туралы, жорықтағы жарын күтумен кейуана кемпірге айналған ару туралы; қысқасы, үлкен өмір, жетілген ұрпақ туралы әуезді әңгіме есітер едің. Отырар сырын ұғар едің.