Шыңғыс айтматов таулар қҰЛАҒанда
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
|
Және де әпкесі шыңғыра шу көтерді:
Өзінің қапшығын ылдам–жылдым иығына ілген Елестің әр сөзіне екпін қойып, кесіп–кесіп айтқанына құрбылары аңырап қалды:
Осы сөздерді айта салысымен Елес қарсы алдынан жолыққандарды бұза–жара жүгіре жөнелді. Адамдар одан тым-тырақай бойларын тартты. Олар білсе ғой, шіркін... * * *
Білсе ғой, шіркіндер... Кім біле алар еді, кім көз алдына келтіре алар еді, оның қасірет–қайғысы айнала кеңістікті түгел жауып, сол сәтте күннің күркіреуімен біргелікте Үзеңгілес тауына құйып жауған нөсердей шарасынан асып төгілгенін, осында оның сүйіктісі із–түзсіз жоғалып, ендігіде ол Мәңгілік қалыңдықпен бірге жүгіріп, тауды кезіп кеткендігін... “Көмектесші, жаным, егерде көрсең, айта қойшы!” Таудың қалың жыныстарында кешке дейін күннің күркірі басылған жоқ, жан–жақты жаңғырық дүрсілі гүрсілдете түсті, көзді қарықтырған найзағайдың жарқылы қойнаулар мен алқаптарды алапат жарығымен сәулелендірді. Жаңбырдың ылғалы ауырлай түсті, бірте–бірте ымырт та үйірілді. Сол жылы осындай ұзаққа созылған жаңбыр болған жоқ еді. Молатас үңгірінің іші де соның әсерінен қараңғылығы қоюланып, суыта бастады. Бірақ бұл кездейсоқтықтан ба, әлде тағдырдың жазуымен бе сол үңгірде болғандар үшін ендігіде ешқандай мәні жоқ еді. Олар екеу болатын, соңғы тұяқ серпер тұрақ жайда жаны шығуға таяу адам мен өлуге шақ қалған жабайы аң қатар жатты. Екеуі де қас қылғандай өздерінің жер бетіндегі тіршілігін егіздің сыңарындай ұқсас жағдайда тәмамдады, бейберекет немесе дәлдеп атылған оқтардан олар қатерлі жарақат алған–ды, ендігіде бұны кім сараптай алар еді, кім кімді атқан және не үшін деп? Бұның барлығы қазірде, олардың әне–міне дегенше беймәлім мәңгілікке аттанатын уақытта, тіпті, ешқандай маңызы да қалмады. Жолбарыс алған жарақатынан қаны тоқтамаған күйде тыныс алудан арыла бастады. Ол ұйыған табанына орасан зор басын төмен түсіріп, күші құлазыған кейіпте жатса, оның керемет құйрығы да керек емес, қажетке жарамаған заттай жерде ұйпа–тұйпасы шыққан халде көзге шалынды... Арсен Саманчин өзіне қолайлы болу үшін, өлгелі жатқан барыстың денесіне бүйірлей құлады. “Мінеки, соңғы рет кездескен жеріміз осы екен-ау...” Арсен Саманчиннің бүйірінің асты ылғалданып, денесіндегі қан тамшылары тастақты топыраққа сіңе бастады. Қазірше оның санасы әлі де жайында еді және өмірінің ең соңғы байлығы-ой дүниесін сақтап қалуға хал–хадерінше әрекеттенді. Және де ол орын алған жағдайға қаншалықты кінәлі екендігін ойлай бастады, бірақ ең бастысы, ең негізгісі, Елеспен қоштасты. Екеуіне қаншалықты бақыт пен махаббат үлестеріне тиесілі болса, соншалықты қол бұлғап ұзай түсті.
Араб ханзадаларының қорланғанын ойлай бастағанда ол ұяттан азап шегіп, жаны қиналды:
Әкесінің туысына ол аса зор жан күйзелісімен және нағыз опық жеген күйде үн қатты:
Ол туыстарын да, Хадиша мен оның ұста күйеуін де есіне алды:
Соңыра ағасы Ардақты да еске түсірді:
Арсен Саманчин Айдана алдында да кінәсін төкті:
Алайда соңғы демі түгесілуге таяу Арсен Саманчинге өзінің кластасы Тастанауғанға үн қату ауырырақ және азапты болды. Оған не дерің бар ма? Кінәлармысың, қарғамақпысың?
Жерлестер, сіздер де мені кешіріңіздер, сіздерді аз да болса жалақыдан айырдым. Солай болды... Менің жадымды таптамаңдар, осындай қадамға бостан–босқа барған жоқпын, бірақ бұл жайлы жан баласының хабары жоқ... Кешіріңіздер. Қар барысы ендігіде жан тапсырған–ды. Адамның да оның ізінше демі таусылды... Бірақ өмірінің соңғы сәттерінде өліп бара жатып, ол Мәңгілік қалыңдықтың ту–у жырақтағы дауысын есітті: “Қайдасың, сен қайдасың, аңшым менің? Және де үздіккен халде ол күбірлей бастады: “Қош бол, ендігіде біздер сенімен ешқашан көрісе алмаймыз...” Ай түнгі бұлттар арасында шырмала бастады, жел жартастарға соқтығысып тыным таппады, өзге ешқандай үн құлаққа естілген жоқ... * * * Ал таңертең түске таянғанда бір күн бұрын қайғылы алапат оқиға болған сол жерде, Молатас үңгірінің жанында үш салт атты–ер азамат, ол алдында келе жатты және екі әйел пайда болды. Олар Елес және әпкесі мен күйеуі еді. Олар бұны осы жерге өз көзімен көрсін және ұғынсын деп әкелді: оның қайғысының орны толмайды және басқа түскен ауыртпалыққа көнуге тура келеді. Әпкесінің күйеуі Жора бұл жайларды жақсы білетін. Кезінде колхоздың қой шаруашылығы фермасының меңгерушісі болғанда жайылымға барар жолда бірнеше рет осы жерлерге көз тіккен, Молатас үңгірін де көрген, сондықтан Елес пен әпкесін үңгірге тез – ақ жеткізді. Ең алдымен олар мұнда бір тәуліктей жаңбырдың астында қалып, әбден ісінген, тұяқтары төрт жаққа тарбиған, ал тартпалары қатты қысымға шыдамай тарс жарылған сүрлеу жол үстіндегі атылған көк атты байқады, үстіндегі ері басқа жаққа ауып кетіпті. Осы жерде Арсеннің мегафоны мен автоматы жатты. Жора ер үстінен секіріп түсіп, жерден үн–түнсіз екеуін де алды. Айдаладағы қару мен өлген ат Арсеннің тірі еместігінің куәсі секілденді. Үңгірге алдын–ала сезінгендей тұнжыраған кейіптерімен кірді. Елес қалтырап жылады, әпкесі оны қолтығынан демеді. Олардың көз алдындағы көрініс үндерін шығартпады: қатып қалған қан үстінде жандары әлдеқашан шыққан адам мен жабайы аң, орасан зор барыс жатты. Арсен Саманчиннің басы Жолбарыстың кеудесінде дамыл тауыпты. Елес тізесіне құлап, өкси жылады, Арсеннің жансыз қолын сыйпалай берді. Әйелдер ұзақ жылады. Әпкесі Елестің басына қара жамылған қайғы орамалын жапты. Жора үңгірден шығып, қайтадан үңгірге кірді, әйелдер қашан сабыр сабасына түседі деп күтті. Елес солқылдап жылап, жанында отырған әпкесіне былай деді:
Осы уақытта тау үстінде қатты дауыс гүрілі үдей түсті. Олар үңгірден шығып, тік ұшаққа жанарларын тікті. Тік ұшақ биік шыңдар арасындағы қойнаудың бойымен ұшып бара жатты. Байлаулы аттар мазасыздана бастады. Жора оларды тыныштандыру үшін тізгіндерінен ұстауға мәжбүр болды. Тік ұшақ төңіректі айналсоқтап ұшты да, көзден ұзап кетті. Шуыл басылған соң, Жора ойлана тіл қатты:
Ал әйелі оның сөзін толықтыра:
Жора қалай болғанда да, жақын туыстарымен мәселені шешу керектігі жөнінде қорытындыға келді. Ия, бәрі де Арсен Саманчиннің кінәсі арқасында болған жәйтке қатты ашулы, бірақ басынған қылмыскерді де жердің қойнауына тапсырады ғой.
Олар тағы да үшеуі үңгірге енді, марқұмның жанына отырды, үн қатпады. Алақанын жайған Жора барша жергілікті адамдар секілді дәстүрлі тілде бірде–бір сөзін білмесе де, арабша түініксіз бір нәрселерді күбірлеп, дұға оқыды. Дәстүрдің аты дәстүр, жолын жасады... Осынау өз бетінше білген дұғаны оқыған кезде Елес ойлады: әлі де әпкесі мен оның күйеуі түсіністік танытып, қайғысына ортақтасты, әйтпесе, жанында бірде–бір тірі жан болмай, марқұм жападан–жалғыз, ескерусіз жата берер еді. Оның өкінішке тола ой–пікіріне жауап ретінде сырттан аттардың тұяғының дүрсілі мен адамдардың дауысы естілді. Үңгірге бес адам кірді. Олар Тастанауған және оның серіктері еді. Олар отырған жоқ, үнсіз тұрды, дұғаның аяқталуын тұнжырай күтті. Дұға аяқталысымен, Тастанауған қатаң түрде тіл қатты:
Жора оған уәж айтты:
Осы кезде бетінен қара орамалды ысырып, Елестің өзі үн қатты:
Жораның ақыл таразына салып, жол таппағанында осынау тағылық жайлаған сахна немен бітерін айту қиын–ды:
Олар сыртқа шығып, ұзақ уақыт дуылдасып, таласты. Әйелдер тағы да марқұмның жанында өздері ғана қалғанда, Құмар сіңлісінің басындағы қара орамалды реттеп сөзін жалғады:
Елес жауап қатты:
Жора біраздан соң, мазаланған кейіпте оралып, Тастанауғанды көндіре алмағанын түсіндіре бастады. Ол таңертеңге дейін уақыт берді, шеф Бектұрғанмен ақылдасайын деді. Күтіңдер, таңертең келемін, сонда түпкілікті шешеміз деді... Түнде, жағылған алау жанында отырғанда Елес әлі де сол жайлы ойлады: еске алу күндерді зиратқа, оның қабіріне іштен шыққан сәбиін жетелеп бару бақыты тағдырына жазылар ма екен? Оның құлағына таудың ұзақ шыңдары жағынан Мәңгілік қалыңдықтың: “Қайдасың сен, сен қайдасың, аңшым менің, үн қатшы!” деп шақырған дауысы жеткенде, ол оған сыбырлай жауап берді: “Мәңгілік қалыңдық, есіттім сені, есіттім, ендігіде мен де дәл сен секілдімін. Маған күйеу бұйырмады, жесір қалдым және Құдайға жалбарынамын, ол маған жұбаныш ретінде зиратқа бірге баратын бір бала берсе екен деп”. Таңертең жағдай жақсылық жаққа қарай оңғарылды. Тәубеге келу бірден болмайтын сияқты, өз бойындағы зұлымдықты әрдайым жеңе білу жолы өте ауыр, жан–жақты, кемел жетілмеген адамға барша ғасырлардағы ғаламдық үннің жақсылыққа шақырған дауысын есіту оңайға соқпайды. Тастанауғандықтар зембілмен және марқұмның денесін жабу үшін мата алып келді. Денені қойнаудың аяғына дейін апару қажет еді, ол жерде Бектұрдың джипі және басқа машиналар күтіп тұрды. Соған қарағанда Молатас үңгірін жару кейінге қалдырылғандай немесе өзгертілгендей. Шеф Бектұр барыстың өлі денесін сол жерде, тауда көмуге нұсқау берді. Өзін жесірі деп жариялаған Елес зембілдің соңында қара жамылып келе жатты. Оның соңында әпкесі Құмар және күйеуі Жора олардың салт аттарын жетектеп жүрді. Тастанауғанмен не болғаны жөнінде ешкім де бейхабар еді. Ол да қаралы шеру ізімен аяқ басты. Жылады дейді. Ал кейінірек кенеттен басынан қасиет тұтқан өзінің әскери бас киімін жұлып алып, бар құлашымен еңіске қарай лақтырып жіберді. Елес жүрген бойда ішкі ойымен қайталай берді: “Есіттім, есіттім сені, Мәңгілік қалыңдық. Мен тағы да ораламын, сені іздеп табамын, сонда қосыла жылаймыз, сол кезде өзімнің қайғым жайлы айтып беремін. Күткейсің, мен жуық арада келемін...” Және де сол күндері адам сенбес аңызға татырлық әңгіме ел ішінде жүрді, оған сену өте қиын еді. Тастанауғанның екі жігіті Молатас үңгіріне қайта оралғанда, ол жерден оқ тиген “басы зор, құйрығы ұзынды” шығарып, сол маңның бір жеріне көміп тастау үшін ішке енгенде Жорлбарыс үңгірде жоқ екен деп айтады. Жолбарыс әлдеқайда ғайып болған. Ізім–қайым жоғалған... Кейініректе уақыт өте келе ол көлеңкеге айналып, тауды кезіп жүргендігі әңгімеге өзек болды. Оның өзін ешкім де көрмеген, бірақ оның ақ қар үстіндегі іздері бұрынғысынша айбарлы, оны көптеген адамдар байқапты. Күртік қарды кешіп жүргенді Жолбарыс әлі де жақсы көреді екен. Ол солайша жаратылған... Эпилог орнына Арсен САМАНЧИН (Елес Жолбарысованың жарияланымы) ӨЛТІРУ - НЕ ӨЛТІРМЕУ... (Әңгіме)
Тек қүн ғана қалады, қанға бөкпей... Ат та иесіз желіп кетеді... (Сығанның айтқаны) Ұшақты әуе зеңбірегі шабуылының сұрапыл аумағынан шығарған ұшқыш төменге көз салды, жауған оқтан ол қаншалықты ұзағанына көзі жетпекші болған ниетпен. Төменде ұйпа–тұйпа, қоп–қоңыр, көкпеңбек қалың орман көлбеп жатты, өзімен бірге шұғыл бұрылыс кезінде орман бүйірімен бірте–бірте аударылғандай болды, әлдеқайда тұңғиыққа жұтып кететіндей, қорқытқандай сыңайлы. Келесі мезетте истребитель ұшу барысында өзінен-өзі реттелді және де орман лезде өзінің тұрақты өз орнына оралды, ұзақтағы селдір түтінді көкжиекпен тұтасып кетті. Дүние өзінің қалыпты кейпін тапты. Ұшқыш енді ғана жаны жай тапқандай болғанымен, осы сәтте ұшақ алдында әлдеқандай күтпеген құбылыс пайда болды, оның кенеттен пайда болғаны соншалықты ұшқыш бағамдап үлгере алмады, ауада ол немен соқтығысты, қандай да бір пішінсіз дене ұшаққа тірі әрі қуатты тәнімен ауыр халде бірден сарт етті. Машинаны соққы қатты сілкіндірді және де кірпік қаққанша ұшқыш толық көруден мүлдем айырылды... Ол естері шыға зымырай ұшқан құстардың орсан зор тобы болатын, көрер көздері сол сәтте түк көрмегендей бейдауа ұшқандарын қарасаңшы... Ұшқыш суық терге шомылды. Штурвалды әрең ұстап, шыр айналып төменге құламау үшін, ол жанталаса кабина терезесіне жағылған қан жылымынан жиіркене түршікті. Құстар бірінші болып күзді күтпестен бұл өлкені тастады. Олар жаздың нағыз қызған кезінде тобымен және бөлектеніп, түнде және күндіз ұшты, жұмыртқа басқан ұяларын тастап, әлжуаз халде мойнын созған, тұмсықтарымен нәр татырған сары ауыз балапандарынан баз кешіп, ұшып жатты. Ең соңында түні бойғы жылаңқы үнін тыйып, батпақты мекендеген байғыздар жым-жылас әлдеқайда жоғалды. Аңдар тым–тырақай қашты... Және де жан–жаққа көптеген шақырымды ащы бұйра түтінімен орап орман алқаптары өртенді, ғасырлар бойы мызғымаған орман күйреді, алып қарағайлар дауыл соққандай сатырлай құлады. Және де жаппай қопарылысты тудырған артиллериядан оқ жаудыру мен жарылған минадан, көктен жөңкілген танкілердің шабуылынан, танкілерге атқылаған қарсы оқ оттарынан қара жер тітіркене ақтарылды... Жарылыстың жарақатынан өзендер жағалауларынан асып–төгіліп, ойпаттар мен сай–салаларға лықсып ақты. Бір танк алқаптың қақ ортасында пушкасының аузын көкке кілт қарата, суға тола терең орға мәңгілікке құлады... Және де бұның бәрі күннен–күнге бұлтартпастай болып жатты және де осы шепте, әскери тілмен өрнектегенде, майдандар соғысы жүргендіктен, сол себептен, тоқтату мүмкін де емес–ті. Майдан мен майдан шайқасты. Әрбір тарапқа қарсы жақтың қорғанысын сындыру, жаудың қапталы мен тылдарын тас–талқан ету, адам күшін жою талап етілді. Және де әрбір тарап ең алдымен бұзып өтуді, ең алдымен шабуылдауды өз міндеті санады... Алайда, әзірше бұл міндет ешкімнің қолынан келер емес-ті. Және де сондықтан позициялық соғыс күннен–күнге, күннен–түнге созылды... Ал уақыт өз жүрісінен танбады. Және де сонау күзге шейін әскери іс–қимылдар театры деп аталатын осы кеңістікте не күндіз, не түнде, не жаңбырда, не жаздың ашық күндерінде зеңбіректер үні бір тынбады. Құстар сол жылы өз ұяларына сол күйінде оралмады, тапталған шөптер солайша гүлдей алмады және тұқымсыз қалды. Өзара бір-бір тас–талқан етуге оқталған майдан жанындағы штабтар, сол аралықта жаңа жедел жоспарларды асығыс әзірлей бастады, жоғалтқандары, өлген және жараланғандары туралы құпия мәліметтерді анау да, өзге де штабтар жеткізіп, бар дауыспен әлеуетті соққыны күшейту қажеттігін дәлелдеп, сол себепті бір іс-қимылмен өздерінің Жоғары басқолбасшыларынан тағы–тағы да адам күші, техника, оқ–дәрімен күшейтуді сұранды: бірі–жаңа өмірлік кеңістікті жаулап алу идеясы үшін, өзгесі–сол кеңістікті жанындай қорғау үшін. Алайда, қалай болғанда да, түрлі жағдайда көмек көрсетілді, күштер ұрыста қайтадан бәсеңсіді, көмек және де ағылды... Соғыстан қансыраған жаз екі ортада түгесілуге бет бұрды және әрбір соғысушы тарапқа даярлықтың соңғы мерзімі, соңғы шегі басталды, одан соң жер бетінде тізгін ұстатпас–шабуыл тасқыны лықсып тасып, шабуылдың бұрқ етуі мүмкін–ді. Осынау ұлы іс–қимылға әлемдегі барша жаратылғандардың арасынан тек қана күн қанға бөкпеген халде, құстар талақ етіп тастаған өлкеге, маңдайға жазылған осы оқиға үшін жарық дүниеге келген өте көп адамдарды тағдырдың өзі айдап келген шығар. Солардың бірі осы жаққа қарай әскери эшелонға мініп, Еділ бойындағы аптапты алдыңғы Азия өңірінде орналасқан Саратов қаласынан келе жатқан еді. Эшелонда бәрі де соғысқа бара жатқанын жақсы білді, бірақ қайда, қайсы майданға, қай учаскеге жіберетінін тек жоғары әскери билік біле алатын, ал солдаттың тірлігі қайда қуса, сол жаққа барады емес пе... Алайда оларды Мәскеуге қарай апара жатыр деген сөз де құлаққа жетіп жатты, ал одан әрі не болатыны ап–анық нәрсе, майданға жібереді... Дәл солай болды да. Қай жаққа қарай бет алатындығын алдын–ала айту оншалықты қиын болған жоқ. Саратовтан олар түс ауа аттанған еді, араға бір түн салып, қапырық жұтқан жолдан соң, жаз бойы сұрқай тартып, аптапта күйіп кеткен Алдыңғы Еділ далаларынан кейін, жан–жақта, бірде жақыннан, бірде темір жолдың қапталынан жасыл алаңқайлар мен қылқан жапырақты ормандар көзге түсе бастады, олар қараған көзді сүйсіндірерліктей еді, тұп–тура көне суреттердегі көріністердей болатын. Тіпті, солдаттар мен қару–жараққа лық толған жылы жайдың ашық есігінен салқын ауаның лебі бірден есе жөнелді. жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|