Шығыс Қазақстан облысының Семей аймағында 2012 жылы аталып өтілетін және еске алынатын

Тұрлықан «Еңбек» журналының бас редакторы, ақын, балуан, ұстаз болған кісі. Ақын - қызыл империяның қанды шеңгеліне Сәкен, Ілияс, Бейімбеттермен қатар ілініп арманда кеткен азамат.

Архив деректеріне сүйенсек, Тұрлықан Қасенұлының сол кездегі ақын-жазушылармен қоян-қолтық араласқан. Семейде «Еңбек» жинағын шығаруға ұйтқы болған Тұрлықан бір жағынан ұжымшар жастар мектебінің директоры болып қызмет атқарды. Оның шәкірті белгілі ғалым, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қайым Мүхамедханұлы ұстазы туралы: «Тұрлықан аға әдебиет пәнінен сабақ бере бастағанда, алдымен әдебиет деген сөздің мағынасын айқындап, ашып түсіндіретін. Көркем әдебиеттің өзіне тән қасиеттерін анықтап, атап ұғындырып, жеріне жеткізіп сипаттап беретін. Көркем әдебиеттің тарауларын айта келіп, ақындық өнерді айрықша атап, «Сөздің асылы-өлең» дейтін өлеңін нақышына келтіріп жатқа айта жөнелгенде жанымызды жадыратып жіберетін. Менің әдебиет жолына түсуіме игі әсер еткен, көп тағылым алған алғашқы ұстазым- Тұрлықан Қасенұлы болды,-деп еске алады.

Тұрлықан ақын кеңес идеологиясының қыспағында бар қабіле-қарымын таныта алған жоқ. Қасен қажының ұлы, «байдың бал асы» деген сөзден құтыла алмады. Амалсыздан саясаттың ығына жығылып, партияға өтті. Үш рет ұсталып, үш рет партиядан аластатылды. Ақыры 1937 жылы 27 желтоқсанда темір торға қамалды. Отыз жетіде торға түскен Т.Қасенүлы 1942 жылы Төменгі Тагильде бұл жалғанмен қош айтысты.

Өзі кеткенмен, артында ұрпағы қалды, өлең-жырлары, әңгіме-очерктері «Тұрлықан ақын» деген атпен қалың оқырманға жол тартты.
Әдебиеттер:
Әшірбаев А. Мектеп тарихы - ұрпақтар жалғастығы: Т.Қасенұлының туғанына 100 жылдығы туралы //Семей таңы.-2002.-19 шілде.-Б.2.

Мұхамедова Р. Қайтпас қайсар қазақ: (Т.Қасенұлы туралы) //Семей таңы.-2002.-30 тамыз.-Б.З.

Рамазанов С. Алаштың жалынды сардары //Семей таңы.-2002.-16 тамыз.-2 б.

Рамазанов С. Атамекендегі салтанат: (Ақынның мерейтойы Жарма ауданында жалғасты) //Семей таңы.-2002.-6 қыркүйек.-Б.2

Рысбекүлы Қ. Дәулет.-Алматы: Қазақстан. 1994.-173 б.

Рысбекүлы Қ. Қайтпас қайсар қазақпын: (Тұрлықан Қасенов).-Астана: «Ер-Дәулет»,2002.-216 б.

Асқар тым жас күндерінде-ақ «Лениншіл жас» және т.б. газеттерде мақалалары мен өлендерін жариялап жүрді. Ол 1953 жылы Москвадағы жоғары партия мектебін бітіріп шыққан соң, «Жұлдыз» журналының редакторының орынбасары болып тағайындалады, ал 1955 жылы Мемлекеттік көркем әдебиет баспасына аға редакторлық қызметке ауысады. Көзі тірісінде оның «Достар» атты өлендер жинағы, «Сөнбейтін жүлдыздар», «Гауһар», «Түз гүлі», «Өмір оты» атты кітаптары жарық көрді.

Қорыта айтқанда, жазушының қаламын ұштаған: қилы-қилы өмір өткелдері, халықтың басына түскен сын сағаттар, алуан түрлі жылдар мен жолдар торабы, осылардың ізі оның шығармаларында қалды.
Әдебиеттер:
Лекеров А. Алуа.-Алматы: Жазушы, 1979.-134 б.

Лекеров А. Қырдағы ән.-Алматы: Қазмемкөркемәдбас, 1962.-100 б.

Лекеров А. Ой көзімен.-Алматы: Қазақстан, 1965.-216 б.

Лекеров А. Өмір оты.-Алматы: 1969.-140 б.

Лекеров А. Сонбейтін жұлдыздар.- Алматы: Жалын, 1980.-201 б.


Батыс Сібір Географиялық қоғамының

Семей бөлімшесінің ашылғанына 110 жыл (1902)
Батыс Сібір Географиялық қоғамының Семей бөлімшесі 1902 жылы сәуірде салтанатты түрде ашылған. Негізінде, оны ашу мәселесі 1898 жылы қозғалған болатын. Статистикалық комитеттің хатшысы болтан Н.Я.Коншин «Семей облыстық ведомствосы» газетіне осы облыстың аса бай табиғи байлығын, археологиялық, архивтік, этнографиялық тарихын зерттеуде географиялық қоғам бөлімін ашу өте қажеттігін айтып, мақала жариялайды. Бұл мақалаға Семей облыстық әскери губернаторы А.Ф.Карпов көңіл бөліп, бөлімше ашу жөнінде Орыс Географиялық қоғамының вице-президенті П.Семеновқа хат жолдап, көмек сұрайды. 1900 жылы ақпан айында Батыс Сібір қоғамының төрағасы Шмидт Семейде Географиялық бөлімше ашу жөнінде нұсқаудың бар екендігін А.Ф.Карповқа хабарлайды.

1902 жылдың 21 ақпанында әскери губернатор А.Ф.Карпов Орыс Географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімінің төрағасына Семейде бөлімше ашу туралы тағы да өтініш түсіреді. Бөлімшенің ең алғашқы төрағалық қызметін Н.Ф.Ницкевич, ал іс жұмысын Н.Я.Коншин басқарады. Бұл бөлімнің ашылуына жергілікті оқымысты ғалымдармен қатар Семейге жер аударылып келген Е.П.Михаэлис, С.С.Гросс, А.Л.Блэк, А.А.Леонтьев белсене атсалысып, зерттеулер жүргізіп, тамаша құнды материалдар жинап, ғылыми еңбектер, мақалалар жазады.

Бөлім Семей облысындағы ең алғашқы өлкетану орталығы болып, өлкеде географиялық, археологиялық, геологиялық, тарихи, статистикалық зерттеулер жүргізіп ғылым саласын аса құнды мағлұматтармен қамтамасыз етеді.

Алғашқы жылдары қоғам бөлімінде оқымысты ғалымдардың қатары аз, әрі қаражат мәселесі де қиындау болды. Бөлімшені үйымдастырушылардың бірі Коншин Н. бөлімнің іс жұмыстарын басқара отырып, мұрағат ісін де қолға алады. Оның қажырлы еңбегінің арқасында дала өлкесінің тарихы, әкімшіліктің саяси жер аудару тарихы жөнінде құнды деректер жинақталады. Бөлімше ғылыми кітапхана ашуда да көп жұмыстар атқарды.

Географиялық қоғамның Семей бөлімшесіне мүше болған В.Ф.Семенов, Ф.Н.Педашенко, В.Бенкевич, Ф.К.Злобин өлкенің географиялық жағдайы, осы жерлерге орыс шаруаларының қоныстанып, егіншілікпен айналысуы, әр түрлі пайдалы қазбалары, ежелгі тарихи ескерткіштер, мал шаруашылығы жөнінде зерттеулер жүргізіп, ғылыми еңбектер жазады.

Бөлімшеге қазақ зиялылары да мүше болады. Мәселен, Мәрсеков Р., Дүлжанов Н., Ақбаев Ж., Құдайбердіұлы Ш., Бөкейханов Ә. т.б. бөлімше жұмысына белсене араласады. Әлихан Бөкейханов Абайдың көзі тірісінде оның ақындық шеберлігін жоғары бағалап, Ресей Географиялық қоғамы шығарған кітапқа енгізеді. Абай қайтыс болғаннан кейін де Семей географиялық бөлімі шығарған «Записки Семипалатинского Подотдела Западно-Сибирского Императорского русского географического общества» кітабының III шығарылымында басылады.

Заңгер Ақбаев Ж. қазақтардың некелесу зандылықтары туралы бөлімше кітапшасының 3-шығарылымына жариялайды. Бөлімше мүшелерінің саны жылдан-жылға артып, 1913 жылы 140 мүшесі болған.
Әдебиеттер:
Әдепқызы С. Семей бөлімшесінің қызметі// Қазақ тарихы, 2000; №1.

Әділбекқызы Ж. Семей Орыс Географиялық Қоғамы және қазақ зиялылары// Абай.-2004.- №1.

Белгібаев М.Е., Әділбекқызы Ж. Семей орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы// География және табиғат, 2004 №3.; География және табиғат, 2010 №4.-3-6; №5.-7-10 б.

Кәрібжанова Г. Н.Құлжанова және Ресей географиялық қоғамы // Қазақ тарихы.-2003.-№3.-21-23 б.

Қарашаның соңында Семей қаласының Денсаулық сақтау департаментімен бірлесіп А.Қозбағаровтың 90 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференция өткізілді. Онда бала мен әйелдер өмірін сақтауда аянбай жан-тәнімен еңбек еткен азаматтың жанқяирлық еңбегі, оның өмір сүрген ортасы, айналасымен қарым-қатынасы туралы сөз болды.

// Ертіс өңірі.-2007.-24 қазан.-2 б.

«Дарю тебе жизнь...».-Семей, 2007.-С.34


Жанғазы Молдағаиев,

туғанына 95 жыл (1917-1943)
Жанғазы Әкімұлы Молдағалиев - 1917 жылы бұрынғы Семей облысы, Абай ауданындағы Бестамақ ауылында туған. Жанғазы оқуда озат, еңбекке ынталы, пысық бала болып өседі. Алғаш мектеп есігін өз ауылында ашады, кейін Жаңа Семей қаласына көшіп келуіне байланысты 1929 жылы Семейдегі бұрынғы № 19 қазіргі № 2 орта мектебіне оқуға түсіп, оның үш класын 1937 жылы мақтау қағазымен бітіріп шығады.

Мектепте тәрбиеленіп жүрген кезінде-ақ Жанғазы қоғам жұмысына, түрлі үйірме, ойын-сауықтарға белсене араласады. Пионер ұйымында тәрбиеленіп, өзі де пионер вожатый болады. Осы кезде Ленин комсомолына мүше болып өтеді. Жанғазы орта мектептің 8-сыныбын тәмамдап, аудандық кеңес атқару комитетінде хатшылық қызмет атқарған.

Әскери қызметке 1938 жылы өз құрдастарымен қатар ол да шақырылады. Алғаш Қиыр Шығыста атты әскер қатарында болып, әскери даярлықтың озаты атананған Жанғазы кіші командирліктен кіші лейтенанттық дәрежесіне дейін көтеріледі. Осындай ерен еңбектерімен ерекше көзге түскен ол партия мүшелігіне өтеді. Бірақ, осы сәтте, кең байтақ Отанымыздың екінші бір шеті батыста неміс-фашист басқыншыларының келісімді бұзып, тұтқиылдан шабуыл жасаған сұрапыл соғысы басталған еді. Сөйтіп, ол қызмет атқарған әскер құрамасы Қиыр Шығыстан Калинин майданына аттанды. Одан әрі Сталинград, Дон, Ворнеж, 3 Украин майдандарында әуелі - взвод, сонан соң рота командирі болып соғысқа қатысады.

Ұлы Отан соғысы басталған күннен-ақ Жанғазы Молдағалиев неміс-фашист басқыншылармен батыл айқасқа түсті. Сталинград түбіндегі қызу шайқастан кейін біздің әскерлер Воронежге қарай бет алды. Осындағы ұрыстарда Воронежге қарай бет алды. Жанғазының ротасына берілген тапсырма жаудың оң қапталынан орағыта барып, мықты бекінген тылды бұзу еді. Жас алғыр командир жанындағы серіктеріне бұйрық бере отырып, өзі екі жауынгермен алға қарай кетті. Іле-шала граната жарылып, 3-рота жауынгерлерінің «Уралаған» дауысы естілді. Сөйтіп, бұл жолғы ұрыста Жанғазының жауынгерлері тағы да жеңіске жетіп Украина жеріне кірді.

Гвардия лейтенанты Молдағалиев ротасының жауынгерлері Елизарово селосын азат етіп, жаудың жүзден аса солдаты мен офицерін жойып, 25 гитлершіні тұтқынға алды. Көптеген мәліметтер, соғыс құпиялары алынды. Елизарово толық жаудан тазартылды.

1943 жылы 31 қазанда Жанғазы басқарған 2 атқыштар ротасы Чернопаровка селосының батыс бөлігіне орналасқан тірек-пункті – 167,2 - биіктікті басып алу туралы бұйрық алады. Молдағалиевтің басшылығындағы рота түн ішінде қиындықтарға қарамастан өзеннен өтіп, қатты қақтығыстан соң Днепрдің оң жақ жағалауында бекініп алды. Соның нәтижесінде біздің әскерлер Днепрден өтіп фашистерге тұтқиылдан шабуыл жасады. Жау қатты қарсылық көрсетті. Чернопаровка деревнясы маңында немістер күшті қорғаныс бекіністерін жасаған еді. 167, 2 биіктіктегі жаудың атқан оғынан аспан әлемі гүрілдеп, жер күңіреніп кетті. Олар мұнда бір дзотты қалдырып күш жинап алмақ болды. Жанғазының да аңдығаны осы дзот болатын.

Біздің әскери бөлімшелердің шабуылдары тоқтап қалды. Жау оқтың астына алды. Ер жүрек командир осы кезде «Отан үшін» деп бар дауысымен айғайлап дзоттың аузына қарай атылды. Осы бір қиын қыстау сәтте гвардияшыл лейтенант Молдағалиев жау дзотының аузын өз денесімен жапты. Сол-ақ екен, жауынгерлер де жауға лап қойып, тас-талқанын шығарды.

Жанғазының денесі жерленген жер Чернопаровкадағы Елизарово селосында 1956 жылы 9 мамырда батырды мәңгі есте сақтау үшін монументті ескерткіш орнатылды. Сол монумент ескерткіштің дәл қарсы алдындағы темір шарбақты бауырластар зиратында өзінің қарулас дос-жолдастарымен бірге біздің жерлесіміз Ж.Молдағалиевтың да сүйегі № 34 зиратта жатыр.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1944 жылғы 19 наурыздағы Указымен Жанғазыға Кеңестер Одағының батыры атағы берілді.

Әдебиеттер:

Бейісқұлов Т. Матросовтың ерлігін одан бұрын жасаған қазақ // Мәдениет.-2010.-№5.-10-12 б.

Жүнісжанов Ж. Тоқтамыс батырдың майдангер ұрпақтары // Ертіс өңірі.-2010.-21 сәуір.-17 б.

Көркембаев Р. Жанғазының биігі // Ертіс өңірі.-2010.-17 наурыз.-7 б.

Молдағалиев Ж. Совет Одағының қазақстандық батырлары.-Алматы: «Қазақстан», 1969.-69-70 б.