Шималиамерик а



бет1/17
Дата16.06.2016
өлшемі1.43 Mb.
#138895
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Ш И М А Л И А М Е Р И К А

Цмуми иъмалы

Ъоьрафи мювгейи, сащяси, сярщядляри вя сащил хятти11

Шимали Америка1 Гярб йарымкцрясинин ян бюйцк материки олмагла, сащясиня эюря Асийа вя Африкадан сонра цчцнъц йердя дурур. Шимали Америка шимал, гярб вя шяргдя океанларла ящатя олунмушдур. Онун кянар уъгар нюгтяляри гярбдя-Алйаскада Уелс Шащзадяси бурну (1680 401 г. у.), шяргдя Лабрадорда Чарлз бурну (550 401 ш.у.), шималда– Бутйа йарымадасында Мерчисон бурнудур (710 391 ш.е.). Гренландийада Моррис–Ъесуп бурну 830 391 ш.е-дя йерляшир.

Материкин ъянуб сярщяддини мцхтялиф сащялярдян кечирирляр. Бязян тядгигатчылар бу сярщяди Панама бярзяхинин ъянуб кянары иля (Дарйен кюрфязиндян), бязиляри Панама каналы бойу иля кечирир вя Мяркязи Американы да Шимали Америка цзяриндя эютцрцр. Бир груп тядгигатчылар ися бу сярщяди Тейантепек бярзяхинин ян дар щиссясиндян, йахуд Мексика йайласынын ъянуб кянарларында йерляшян Балсас чюкяклийиндян кечирирляр (190 ш.е.). Ахырынъы варианты гябул едян алимляр Мяркязи Американы сярбяст бир физики ъоьрафи сащя кими гябул едирляр. Шимали Америка иля Ъянуби Америка арасында сярщяди Панама Каналындан кечирмяк даща мягсядяуйьун щесаб едилир. Беляликля Шимали Американын ян ъянуб мянтягяси Асуеро йарымадасындакы Марйато бурну гябул едиля биляр.


11 Америкайа бу ад 1507- ъи илдя хяритяшцнас Балдземцллер тяряфяндян юз йазыларында биринъи дяфя Йени дцнйада кяшф едилмиш торпагларын тясвирини верян Америго Веспуччинин шяряфиня верилмишдир. Яввялляр бу ад йалныз Ъянубу Америкайа аид едилмишдир. 1541-ъи илдя Меркатор юз хяритясиндя щяр ики Материки беля адландырмышдыр.

Эюстярилян сярщядляр дахилиндя Шимали Американын адаларсыз (Мяркязи Америка иля бирликдя) сащяси 20360 мин км2 адаларла бирликдя ися 24250 мин км2 –дир (Гренландийа – 2176 мин км2, Канада Арктика архипелагы – 1300 мин км2, Бест-Индийа адалары 240 мин км2).

Шимали Америка шималдан ъянуба 7000 км ян эениш йериндя гарбдян шяргя 5000 км узаныр. Онун ъянуб уъгарлары тропик вя субтропик гуршагда, яразинин ясас щиссяси мцлайим гуршагда, шимала ися даима бузларла юртцлц олан арктика сящрасы гуршаьында йерляшир.

Яввялляр Шимали вя Ъянуби Американы ващид материк щесаб едирдиляр. Сонралар щяр ики материкин тябии шяраитинин ятрафлы юйрянилмяси

бунларын щям эеоложи ъящятдян, щям дя тябии ландшафтларын инкишафы вя формалашмасы нюгтейи-нязярдян там сярбяст материкляр олмасыны сцбут етди. Шимали вя Ъянуби Американы ващид гитя щесаб етмяк, щяр ики гитянин эеоложи вя орографик планында олан охшарлыгдан иряли эялян тясяввцр иди. Доьрудан да щяр ики материкин истяр эеоложи – тектоник структурларында, истярся дя орографик планында бюйцк охшарлыг мцшащидя едилир. Лакин бу охшарлыг ейнилик дяряъясиня чатмыр. Щяр ики материк там сярбяст вя бир-бириндян хейли фяргли эеоложи инкишаф тарихи кечмишдир. Онларын мцасир ландшафтларынын инкишафы вя формалашмасы ися бир-бириндян кяскин фярглянян физики-ъоьрафи шараитдя кечмишдир. Бу ъящятдян Шимали вя Ъянуби Америка арасында охшарлыгдан чох, даща кяскин фярглярин олмасы нязяря чарпыр.

Мяркязи Американын мювгейи мясялясиндя фикир бирлийи йохдур. Сон заманлар Мяркязи Американы Шимали вя Ъянуби Америкада айры бир физики ъоьрафи сащя кими эютцрмяк мейли артыр. Доьруданда да Мяркязи Американын адалар щиссяси (Вест-Индийа адалары) мцасир эеосинклинал сащясиндя йерляшмяси иля щяр ики материкдян хейли фярглянир, ландшафтын хцсусиййятляриня эюря ися о, Ъянуби Америкайа даща йахындыр. Ейни шяраит Асийа иля Малай архипелагы арасында мцшащидя едилир. Лакин Малай архипелагыны Ъянуб-шярги Асийа цзяриндя эютцрмяк мцбащися доьурмур. Мяркязи Американын материк щиссясинин Шимали Америка иля даща сых ялагясини вя Вест-Щинд адаларынын ъоьрафи мювгейиня эюря Флоридайа даща йахын олмасыны нязяря алараг, дярсликдя бу сащяйя Шимали Америка иля бирликдя бахылыр.

Материкин цмуми конфигурасийасы мцасир шякилдя мезозой ерасынын ахырлары вя хцсусиля кайнозойун яввялляриндян инкишаф етмяйя башламышдыр. Палеоэендя вя неоэендя сащил хяттиндя хейли дяйишикликляр баш вермишся дя конфигурасийасы неоэенин икинъи йарысында артыг мцасир формайа чох йахын бир шякля дцшмцшдцр. Дюрдцнъц дювр бузлашма епохасында Дцнйа океанынын сявиййяси ашаьы дцшдцкдя шелфин эениш бир щиссяси гуру олмуш, щолосендя ися океан сявиййясинин галхмасы вя неотектоник щярякятлярля ялагядар олараг шелфин эениш щиссяси дяниз сулары иля юртцлмцшдцр. Плейстосен бузлашмалары заманы Алйаска вя Чукот йармадасы ятрафында йерляшян эениш шелф сащяси гуруйа чеврилмиш вя белеликля Асийа иля Шимали Америка арасында гуру кюрпц йаранмышдыр. Беля кюрпцнцн неоэендя дя бир нечя дяфя йаранмасы эцман едилир. Сащил хяттинин мцасир формалары плейстосен вя щолосендя йаранмышдыр. Шелф сащясинин ахырынъы дяфя дяниз сулары иля юртцлмяси нятиъясиндя бир чох адалар ямяля эялмишдир.

Цмумиййятля Шималы Американын шимал вя гисмян дя шимал-шярг сащилляри чох парчаланмышдыр. Бурада бир чох ада, йарымада, кюрфяз вя боьазлара раст эялинир (Лабрадор вя Бутийа йарымадалары, Канада арктика архипелагы адалары, Щудзон, Мцгяддяс Лаврентийа кюрфязляри вя с.). Шярг сащил Гаттерас бурнуна гядяр бир чох естуари типли кичик кюрфязлярля парчаланмышдыр. Гаттерас бурнундан ъянубда Флорида, Мексика кюрфязи вя Йукатан сащилляри аккумулйатив дцзхятли сащиллярдир. Сащил бойу, дяниздян гум дилляри иля айрылан лагунлар ъярэяси узаныр. Материкин Сакит океан сащилляри ъянубда ясасян дцзхятли олуб, зяиф парчаланмышдыр. Бурада ян бюйцк йарымада Калифорнийа йарымадасы, кюрфяз ися Калифорнийа кюрфязиндядир. Бурада материкин дайазлыьы енсиз олуб, чох парчаланмыш релйефя маликдир, дярин океан чюкякляри сащиля йахын йерляшир.

Колумбийа чайы мянсябиндян шималда гярб сащил чох кясилмишдир. Бурада бир сыра адалар архипелагы вя фйордлар йерляшир. Сащил бир нюв Норвеч сащиллярини хатырладыр. Алйасканын ъянуб-гярбиндя гювсвари Алйаска йарымадасы вя Алеут вулкан адалары архипелагы йерляшир. Гярб сащилдя ян бюйцк адалар Ванкувер вя Кадйак адаларыды
ЭЕОЛОЖИ ГУРУЛУШУ ВЯ ИНКИШАФЫН ЯСАС

МЯРЩЯЛЯЛЯРИ

Шимали Америка эеоложи гурулушуна эюря бир-бириндян кяскин фярглянян платформа вя эеосинклинал ороэен сащяляря айрылыр. Кордилйерлярдян шяргдя йерляшян эениш щисся ясасян гядим платформа сащяси олуб, эеоложи гурулушун вя тектоник структураларын нисбятян садялийи иля сечилир.

Гядим Шимали Америка платформасыны шяргдян, гярбдян вя шималдан мцхтялиф йашлы эеосинклинал зоналар вя ъаван платформа сащяляри ящатя едир.

Платформа юзяйини тяшкил едян гядим архей вя протерозойун кристаллик, метаморфик сцхурлары Канада галханы сащясиндя цзя чыхыр. Гранит, гиейс, кварсит, кристаллик шистлярдян вя гцввятли метаморфлашмыш сцхурлардан ибарят олан гядим платформа, щяля палеозойдан чох яввялляр дяфялярля эцълц гырышыглыьа вя даьямяляэялмя щадисяляриня, магматизмя, метаморфизмя мяруз галмышдыр. Йцз милйон илляр ярзиндя бу структурлар ашынмыш вя сятщи пенепленя чеврилмишдир. Кристаллашмыш сцхур комплексляри сонракы эеоложи дюврлярдя гырышыглыгда иштирак етмя хцсусиййятлярини тамамиля итирмиш вя беляликля материкин гядим платформа юзяйи йаранмышдыр.

Мцтляг йаш тяйин етмя нятиъясиндя мцяййян едилмишдир ки, Шимали Америка платформасынын ян гядим щиссяси Щудзон кюрфязи иля Йухары эюл арасында йерляшир. Бурада кристаллик сухурларын йашы 2400-2700 млн иля гядярдир: Бязи йердя бу сухурлар бир гядяр ъаван гатларла юртцлцр. Бу гядим юзякдян шимал-гярбя вя ъянуб-шяргя тяряф эетдикъя сухурларын йашы хейли ъаванлашыр, яввялъя 1650-1850млн ил, сонра 1250-1450 вя 950-1100 млн ил арасында дяйишир. Беля эцман етмяк олар ки, палеозойа гядяр платформанын мцхтялиф йашлы зоналары дюрд ясс эеосинклиналын эеоложи ардыъыллыгла инкишафы вя гапанмасы нятиъясиндя йаранмышдыр. Буна эюря дя платформа ясасы сухурлары дюрд бюйцк эеохроноложи група айрылыр вя щяр бир груп мцяййян тектоник гуршаг ямяля эятирир. Платформа ясасы сухурлары йалныз Канада галханы сащясиндя эениш яразидя цзя чыхыр. Гярбдя Кордилйерляря, шяргдя Аппалачлара, ъянубда ися Мексика кюрфязиня тяряф платформанын сятщи яйилир вя онун тава щиссясиндя палеозой, мезозой вя кайнозойун мцхтялиф мяншяли чюкцнтц сухур комплексляри юртцк ямяля эятирир.

Шимали Америка платформасыны тяшкил едян гядим кристаллик сцхцрлар Бюйцк Айы, Бюйцк Гуллар, Агабаска,Виннипег эюлляриндян шяргдя, Бюйцк эюллярдян вя Мцгяддяс Лавренти чайындан шимала йерляшян эениш бир яразидя, нящайят Баффин Торпаьында, Гренландийада, Викторийа вя Банкс адаларында цзя чыхыр. Эюстярилян сярщядляр дахилиндя йалныз бюйцк синеклизлярдя чох дя галын олмайан алт палеозой (силур, ордовик) чюкцнтц сцхур юртцйцня раст эялмяк мцмкцндцр.

Платформанын тава щиссясиндя палеозой чюкцнтцляри (гумдашлары, ящянэдашлары вя с.) Бюйцк эюлляр вилайятиндя, Мяркязи дцзянликлярдя бюйцк яразини тяшкил етмякля моноклинал йатымла ъянуба эюмцлцр. Ящяндашы вя гумдашы гатлары Бюйцк эюлляр вилайятиндя бязян релйефдя юзцнц йахшы эюстярян куестляр ямяля эятирир. Канада галханы кристаллик сухурлары гярб вя ъянуб-гярбдян ордовик, силур, девон чюкцнтцляри йайылдыьы енсиз зологла ящатялянир. Палеозой чюкцнтцляринин бу чыхышлары иля Гайалы даьлар арасында йерляшян эениш бир ярази ясасян табашир, гисмян цчцнъц дюврцн дяниз, континентал чюкцнтцляри иля, Мексика кюрфязинин сащил дцзянлийи ися башлыъа олараг, кайнозой чюкцнтцляри, гисмян (шимал кянар бойу) мезозой чюкцнтцляри иля юртцлмцшдцр. Шимали Американын платформа ясасы Мексика кюрфязи сащилиндя чох яйилмиш вя бурада мезозой, кайнозой чюкмя сцхур гатларынын галынлыьы 10 км - я чатыр.

Шякил Эеоложи гурулушу вя файдалы газынтылары.

1- кембрийягядярки платформа сащяси: 2 – платформа галханлары: 3 – Байкал

гарышыглыьы сащяляри: 4 – каледон вя щертсин гырышыглыьы сащяляри: 5 - невада

вя Ларами (мезозой) гырышыглыьы сащяляри: 6 – алп гырышыглыьынын фяал сейс-

мик сащяляри: 7 – фяалиййятдя олан вулканлар: 8 – сейсмик сащяляр: 9 – поли-

метал филизляри: 10 – гызыл: 11 – фосфоритляр: 12 – даш кюмцр щювзяси: 13 – нефт

14 – йанар газ: 15 – дямир филизи: 16 – мис филизи: 17 – калиум дузлары:



18 – хюряк дузу:

Шимлы Америка платформасыны шярг вя ъянуб – шяргдян ящатя едян Аппалач гырышыглыьы зонасынын (каледон вя щертсин йашлыдыр) чох йцксяйя галхмыш сащяляри гядим кристаллик сцхурлардан, палеозойун метаморфик вя магматик сцхурларындан кянар зоналар ися палеозой даш кюмцрля чох зянэин олан чюкцнтц сцхур комплексляриндян (ящянэдашы, гумдашы вя с.) тяшкил олунмушдур. Кянар зоналарда, хцсусиля Аппалач ятяйи яйилмядя палеозой чюкцнтц сцхур гатлары чох зяиф гырышыглыгда иштирак етдийи щалда, Аппалачларын юзцндян интенсив гырышыглыгда иштирак едирляр. Палеозой чюкцнтцляри щямчинин Канада адалары архипелагынын мяркязи вя шимал щиссясиндя, Гренландийанын шимал вя шяргиндя эениш йайылмагла,гырышыглыгда иштирак едирляр.

Шимали Американын гярб Кордилйерляр зонасы эеоложи гурулушунун мцряккяблийи иля диэяр сащялярдян даща кяскин фярглянир. Кордилйерляр зонасында гядим кристаллик сцхурлара мегантиклинориумлары вя бюйцк щорстантиклинориумларын даща чох йцксяйя галхмыш юзяк щиссяляриндя, хцсусиля Канада Гайалы даьлары зонасында, гисмян дя Мяркязи Америкада тясадцф едилир.

Кордилйер даьларынын мцхтялиф зоналары, эеосинклинал режимин айры-айры вахтларда гапанмасы иля ялагядар олараг мцхтялиф литостратиграфик комплексляриндян тяшкил олунмушдур. Шярг зонанын (Гайалы даьлар) гурулушунда архей кристаллик сцхур чыхышларындан башга, палеозой, хцсусиля мезозой, чюкмя вя магматик сцхур комплесляри эениш йайылмышдыр. Дахили йайлалар зонасы бюйцк мясафядя Шималдан Ъянуба узандыьындян эеоложи гурулушу мцряккябдир. Цмумиййятля бу зонада палеозой (Бюйцк щювзянин массивляриндя), Мезозой (Алйаскада, Канадада, Мексикада) чюкцнтцляри эениш йайылмышдыр. Дахили йайлалар зонасында ъаван лава юртцкляри (Колунбийа Фрейзер чайлары щювзясиндя: Мексика йайласында) эениш платолар йаратмышдыр. Кордилйерлярин Невада гырышыглыьы зонасында структурлары интрузивлярдян, хцсусиля мезозой интрузив кцтляляриндян вя башга магматик сцхурлардан, гисмян палеозой вя мезозой чюкцнтцляриндян, Сакит океан гырышыглыьы зонасын да ися башлыъа олараг йухары мезозой вя кайнозой дяниз чюкцнтцляриндян вя вулкан сцхурларындан ибарятдир. Мяркязи Американын истяр материк, истярся дя адалар щиссяси цчцнъц дюврцн дяниз чюкцнтцляриндян, дюрдцнъц дювр вулкан сцхурларындан, гядим галхмалар сащяси ися мезозой вя полеозойун чюкмя вя вулкан сцхурларындан, щятта гядим кристаллик сцхурлардан (мезозой гырышыглыьы зонасында) ямяля эялмишдир.

Шимали Америкада тектоник гурулушуна вя гырышыглыьын йашына эюря дюрд ясас тектоник сащя айрылыр. 1 - Гядим Шимали Америка платформасы: 2 - Аппалачларын каледон вя щертсин гырышыглыьы сащяси: 3 - Кордилйерлярин мезозой гырышыглыьы гуршаьы: 4 - Сакит океан сащили вя Мяркязи Американын кайнозой гырышыглыьы сащяси. Шимал Бузлу океаны сащилляриндян Мексика кюрфязи сащилляриня гядяр бюйцк бир мясафядян узанан, Гярбдя Кордилйерляр, шяргдя ися Аппалачларла ящатялянян гядим платформа структурларындан тяшкил олунмушдур. Бу структурлар шяргдя вя шимал-шяргдя Аппалачлар вя Шярги Гренландийанын палеозой гырышыглыьы (бу каледон вя щертсин йашлыдыр), гярбдя ися Кордилйерлярин мезозой гырышыглыьы зонасы иля ящатя олунмушдур. Кордилйерлярин Сакит океан сащили зонасында вя Мякязи Америкада (щямчинин Вест-Щинд адаларында) Гитянин ян ъаван кайнозой гырышыглыьы зоналары йерляшир.

Гядим платформа сащясиндя бир нечя мярщялядя баш верян гырышыглыг Архей ерасында баша чатмыш вя бу вахтдан етибарян ярази йалныз зяиф яйилмя вя галхма щярякятляриня мяруз галмышдыр. Галхма тямацлц цстцн олан йерлярдя платформа ясасыны кристалик вя метоморфик сцхур комплексляри цзя чыхыр. Яразинин эениш щиссяси гядим Киватин вя Гренвил гырышыглыг системляриндян ибарятдир. Бурада гядим платформа галханы сащясинин юртцк чюкцнтц комплексин протерозой вя рифей йашлыдыр. Канада галханы сащясиндя кембридян сонраки дюврдян яйилмя амплтуду 1000 м аз олмушдур. Она эюря дя яразинин ян бюйцк снеклизи олан Щудзон кюрфязи синеклиздя гядим платформа ясасынын сятщи дяниз сявиййясиндян ъями 1000 – я гядяр дяринликдядир.

Платформанын тава щиссясиндя кембридян сонра ки, дювцрдя яйилмя тямацлц цстцн олмушдур.

Канада галханы кянарлары йахынлыьында йерляшян снеклизлярдя яйилмянин цмуми ампилитуду 2000 м –я гядяр олдуьу щалда (Виллистон, Мичиган вя с. снеклизляри), Мексика кюрфязиня йахынлашдыгъа (Щолф снекилизи, Мексика кюрфязи чюкяйи вя с.) яйилмя амрилитуду артыр. Гядим платформанын чюкцнтц сцхур юртцйц мяркязи дцзянликлярдя вя Аппалач ятяйи сащядя палеозой, гярбдя Бюйцк дцзянликляр сащясиндя ися палеозой вя мезозой йашлы чюкцнтцлярдян ибарятдир. Табашир дюврц дяниз чюкцнтцляри Бюйцк дцзянликлярдя олдугъа эениш бир яразидя йайылмагла, бязи яразилярдя палеозой сухурларыны тамамиля юртцр.

Кайнозойда Шимали Америка платформасынын айры-айры щиссяляри мцхтялиф истигамятли тектоник щярякятляря мяруз галыр. Платформанын Кордилйерляря йанашан щиссяси галхмайан, шималда Канада ахипелагында тектоник гырылмалар цзря яйилмя вя галхмайа, Лабрадор вя Киватин сащяляри ися кцмвязвари галхмайа мяруз галыр. Таванын ъянуб щиссяси яйилмякдя давам едир вя бурада цчцнъц, дюрдцнъц дюврцн дяниз вя континентал чюкцнтцляри топланыр.

Шимали Америка платформасы щяля палеозойун башланьыъында щяр тяряфдян эеосинклинал щювзялярля ящатялянмишдир.

Каледон гырышыглыьы ады иля мяшщур олан алт палеозой тектоэенези юзцнц эеосниклинал щювзялярдя ейни заманда, гядим платформанын она йанашан щиссяляриндя дя эюстярир. Бу щярякятлярин тясири иля платформанын кянарларында яйилмя вя галхма баш верир, бязян кристалик ясас галхараг антиклизляр ямяля эятирир. Бунлардан структур ъящятдян юзцнц ян йахшы эюстярян Адирондак вя Озарк массивидир.

Аппалачларын каледон гырышыглыьындан ъянубда йерляшян щиссясиндя палеозойун орталарына гядяр яйилмя давам етмишдир. Бурада полезой чюкцнтцляринин галынлыьы (девона гядяр) 8 км артыгдыр. Аппалач эеосинклиналында баш верян яйилмя ейни заманда платформанын она йанашан эениш бир щиссясиндя юзцнц эюстярир. Лакин платформада топланан палеозой чюкцнтцляринин галынлыьы эеосинклиналда олдуьундан дяфялярля аздыр. Орта палеозойда Аппалач ятяйи яйилмядя террикен вя карбонат чюкцнтцляри иля бирликдя кцлллц мигдарда битки галыглыры топланыр вя бюйцк даш кюмцр йатаглары ямяля эялир.

Палеозойун икинъи йарысында-карбон дюврцнцн орталарындан башламыш Аппалач эеосинклиналындан галан щиссясиндян (Ъянуб вя Шярг), ейни заманда Гренландийа эеосинклиналында тектоник инверсийа-гырышыглыг вя даь ямяля эялмяси щярякятляри башлайыр вя бу юзцнц бюйцк бир гцввя иля эюстярир. Бу щярякятляр нятиъясиндя гырышыг даьлар системи йараныр, хейли ашынмыш вя алчалмыш каледон гырышыглыьы сащяси дя бир гядяр фяаллашмыш, йцксяйя галхыр. Беляликля, палеозойда Щертсин гырышыглыьы нятиъясиндя Шимали Америка платформасыны ъянуб - шярг, шярг вя шималдан ящатя едян эеосинклинал щювзялярдя эеосинклинал режим баша чатыр. Шимали Америка Щертсин гырышыглыьы зонасынын Гярби Авропа Щертсин гырышыглыьы зонасы иля ялагядар оламасы артыг сибут едилмишдир.

Мезозой ерасиндя Шимали Американын шярг кянары бойу иля зонал даь силсиляляри денудасийайа мяруз галмыш алчалмыш вя щятдя онларын бязи сащяляри мезозой дянизляри трансгрессийасы иля юртцлмцшдцр. Платформанын Канада галханындан гярбдя вя ъянуб- гярбдя йерляшян щиссясиндя ися Кордилйер эеосинклиналы тяряфдян трансгрессийа олмуш вя эениш яразиляр дяниз суйу иля юртцлмцшдцр.

Мезозойун яввялляриндя щяля Кордилйер эеосинклиналында чюкцнтц топланмасы, суалты вулканизм давам едирлди. Йура дюврцндя Кордилйер эеосинклиналынын Невада зонасында чох эцълц гырышыглыг вя даьямяляэялмя щярякятляри башланыр. Бу щярякятляр олдугъа эцълц магматизм щадисяляри иля мцшащидя олунмуш, мяркязи галхмаларда бюйцк гарнитоид интрузивляри йаранмыш, Невада зонасындан шяргдя Фрейзер, Колунбийа йайлаларында вя Бюйцк щювзянин мцасир даьлыг щиссяляриндя фяал тектоник просесляр баш вермишдир. Щевада гырышыглыьы нятиъясиндя материкин гярб кянары иля узанан даь силсиляляри йараныр. Сонралар Невада зонасы даьлары эцълц ашынмайа мяруз галыр вя хейли алчалыр. Даьлардан йуйулуб эятирилян материаллар йахында йерляшян эеосинклинал щювзялярдя вя Шимали Америка платформасынын яйилмякдя олан гярб кянарларында топланыр.

Кордилйер Эеосинклиналында тябашир дюврцнцнц ахырларындатектоник щярякятляр юзцнц даща бюйцк бир эцъля эюстярир. Бу щярякятляр заманы Кордилйерлярин Сакит океан сащили зонасындан башга галан щиссясиндя эеосинклинал режим баша чатыр. Табаширин ахырлары вя палеоденин яввялляриндя баш верян ларами гырышыглыьы Кордилйерлярин шяргиндя гайалы даьлар зонасында даща эцълц олмушдур. Ларами щярякятляри эеосинклиналын чюкцнтц сцхур гатлары иля бирликдя кристалик ясасян айры-айры парчаларыны да хейли йцксяйя галдырмышдыр. Платформанын Кордилйерляря йанашан Бюйцк дцзянлик щиссяси моноклинал шякилдя галхмышдыр. Кордилйерляря йахын олан щисся даща чох галмыш, шяргя эетдикъя галхма амплитуду азалмышдыр. Ларами щярякятляри Мексика йайласында вя мяркязи Американын мезозой гырышыглыьы зонасында да мцяййян структур формалары йаратмышдыр.

Тябашир дюврцнцн ахырларындан Аппалач даьлары галхмаьа башлайыр. Лакин бу галхма материкин шяргдя йерляшян Аппалач каледон вя щертсин гырышыглыьы зонасыны тамамиля ящатя едя билмямиш, йалныз онун гярб вя гисмян мяркязи зонасына тохунмушдур.

Шимали Америка алп гырышыглыьына Сакит океан сащили иля Невада зонасы арасында йерляшян сащил тиряляри, Мяркязи Америка вя Вест-Интийа адалары гырышыглыглары дахилдир. Алр гырышыьы зоналарында мегантиклинорилярин чох галмиш щиссяляри мезозой (бязян полеозой) чюкцнтцляриндян, ганадлары ися цчцнъц дювр чюкцнтцляриндян ямяля эялмишдир.

Шимали Америка неоэен вя дюрдцнъц дюврдя тектоник щярякятляр юзцнц бир даща эцълц эюстярир. Палеозой вя мезозой гырышыглыьы сащяляриндя ашынмыш даьлар йараныр, дахили массивляр йенидян хейли йцксяйя галхыр, релйефин нисби вя мцтляг йцксяклийи артыр. Кордилйерлярин дахили йайлаларында (Канада иля АБШ сярщядиндя, Мексикада, Мяркязи Америкада) Алйаска йармадасында, Алеут адаларында эцълц вулкан пцкцрмяляри башланыр, интрузив кцтляляр ямяля эялир. Бу дюврдя гядим платформада тектоник щярякятляр баш верир. Цмумиййятля галхма мейли цстцн олур. Мексика кюрфязи сащили яйилмякдя давам едир вя бурада неоэен, дюрдцнъц дюврцн йумшаг чюкцнтцляри топланыр. Сакит океан сащили ъаван гырышыглыг зонасында Мяркязи Америкада вя Вест-Индийада тектоник щярякятляр индидя давам едир. Щямин яразиляр йцксяк сейсмиклийи (даьыдыъы зялзяляляри) вя бязи йерлярдя фяал вулканизми иля сяъиййялянир. Тектоник щярякятляр чох вахт гырылмалар цзря бюйцк сцрятля баш верян даьыдыъы зялзялялярля нятиъялянир. Кайнозойда гярб даьлыг гуршагда тектоник щярякятляр зидиййятли олмушдур. Бюйцк мегантиклинориляр зонасы интенсив галмаьа мяруз галмиш, онларын арасында нисби вя мцтляг яйилмя зоналары йаранмышдыр. Нисби яйилмя зоналарында дахили йайлалар, массивляр (Йукон йайласы, Колумбийа, Фрейзер платолары, Бюйцк щювзя вя Мексика йайласы вя и.а.) мцтляг яйилмя зоналарында ися бюйцк тектоник чюкякляр ( Бюйцк Калифорнийа вадиси, Юлцм дяряси, Калифорнийа кюрфязи вя с. ) ямяля эялмишдир.

Кайнозой ерасынын яламятдар эеоложи щадисяляриндян бири дя дахили йайлалар зонасында, хцсусиля Колумбийа вя Снейк чайлары щювзясиндя (миосндя), Фрейзер чайынын орта ахынында (палеоэен-неоэендя), Бюйцк щювзянин шималында вя шимал гярбиндя (плиосендя), дахили вя ъянуб щиссяляриндя, Мексика йайласынын эениш гярб вя ъянуб яразиляриндя, Мяркязи Америкада палеоэен вя неоэендя вя б.сащялярдя эцълц вулкан пцскцрмяляринин баш вермясидир бунун нятиъясиндя щямин яразилярин чох щиссясиндя лава йайлалары йаранмышдыр. Бу дюврдя Сйерра-Невада зонасында гцввятли мяркяз пцскцрмяляри олмушдур. Алеуд адаларында, Мексиканын ъянубунда, Калифорнийада, Мяркязи Америкада гцввятли пцскцрмяляр дюрдцнъц дюврдя дя давам едир. Мяркязи Америкада вя анъаг адалар мцасир эеосинклинал щесаб едилир. Щазирда Ъянуби Сйера Мадреда, Мяркязи Америкада фяалиййятдя олан вулканлар чохдур. Щями яразиляр щямчинин йцксяк сейсмиклийи вя мцасир тектоник фяаллыьы иля сечилир.

Кайнозойда Бюйцк щювзядя бир чох ири гапалы эюлляр мювъуд иди: Онларын галыглары кичик вя дайаз дузлу эюллярдир (Бюйцк дузлу эюл вя с.)

Шимали Америкада йер габуьунун галынлыьы мцхтялиф морфотектоник зоналарда ейни дейил. Канада арктика архипелагында, Канада галханы вя Мяркязи дцзянликлярдя йер габыьынын орта галынлыьы 35км – дир.

Аппалач даьлары зонасында вя Гренландийада йер габыьынын галынлыьы 40 км –я гядяр артыр. Бцтцн Шимали Америкада ян галын йер габыьы гярб даьлыг зонада мцшащидя едилир. Бу зонада о, 45 км, Бюйцк щювзядя ися 50-55 км-я гядярдир. Шимали Америкада Йер габыьынын галынлыьы иля морфотектоник вя морфоструктур зоналар арасында бюйцк уйьунлуг мушащидя едилир.

Шимали Америка материкинин эеоложи инкишаф тарихиндя бузлашма епохалары эюркямли мювге тутур. Материкин шимал уъгарларында (Гренландийа вя с.) материк бузлашмасы щяля неоэендя мювъуд олмушдур.

Материкдя бюйцк бузлашмалар дюрдцнъц дюврдя олмушдур. Бу бузлашмалар материкин бюйцк бир сащясини галын гатла юртмцш вя яразидя ландшафтын инкишафында, Авропада олдуьу кими, бюйцк тясир эюстярмишдир. Шимали Америкада дюрдцнъц дюврдя ясасян дюрд бузлашма мцяййян едилмишдир(Небраска, Канзас, Иллинойс, Висконси). Бузлашманын бир нечя мяркязи (гярбдя Шимали Кордилйерляр, шяргдя ися Лабрадор вя Баффин торпаьы) олмуш вя материкин эениш яразисини юртмцшдцр. (Гренландийа иля бирликдя 17,9 млн км2 материкдя ися 15,6 млн км2 ) Бузлаг ъянубда 400 ш.е. гядяр ирялилямишдир. Сонунъу Висконси бузлаьынын деградасийасы 22 мин ил яввял башламыш вя материкин шимал районларында тяхминян 6500 ил бундан яввял тамамиля яримишдир. Бязи тядгигатчылар Гренландийада вя башга адаларда олан бузлаг юртцйцнцн дюрдцнъц дювр бузлагларыны реликти щесаб едирляр.

ФАЙДАЛЫ ГАЗЫНТЫЛАРЫ

Шимали Американын щяр бир бюйцк эеотектоник сащяси юзцня мяхсус файдалы газынты комплексиня маликдир. Гядим платформанын кристалик сухурларынын сятщя чыхдыьы Канада галханы яразисиндя гызыл, эцмцш, синк, мис, никкел, кобалт, уран йатаглары, платформанын полеозой чюкмя сухурлары юртцйцндя дямир филизинин, манганын, даш кюмцрцн, боз кюмрцн вя с. бюйцк ещтийата малик олан йатаглары мялумдур. Епищерсин платформасынын яйилмя сятщлярин мезозой вя кайнозой чюкцнтцляриндя йанар газ вя нефтин бюйцк йатаглары вардыр. Сакит океан сащилиндяки ъаван гырышыглыьын яйилмя зоналарындакы нефт вя газ йатаглары щазырда истисмар едилир (Калифорнийада).

Материкин гярб щиссясини тутан мезозой вя кайнозой гырышыглыьы сащяси дя файдалы газынтыларла зянэиндир. Бурада гызыл (Алйаскада, Канадада, АБШ вя Мексикада), эцмцш, синк, гургушун, ъивя, мис, волфран, хрон, молибден, кобалт, ванадиум, асбест вя с.-нин бир чох зянэин йатаглары вардыр.

Шимали Америкада ян бюйцк дямир филиз йатаглары йухары эюл вя Лабрадор йарымадасы районунда ъямлянмишдир. Метаморфик мяншяли бу йатаглар ясасян кембрийа гядярки дюврцн чюкмя сцхурларында йерляшмишдир. Йухары эюл яразисиндяки йатагларын щазырда ещтийаты тцкянмяк цзрядир. Бу щиссядя ясасян тяркибиндя дямирин мигдары 20-27% -дян чох олмайан дямирли кварситляр чыхарылыр.

Лабрадор йарымадасында чыхарылан щематитин тяркибиндя дямирин мигдары 50- 57% - я чатыр. Дцнйа ящямиййятини кясб едян Садбери еикел йатаьында ниэел мисля гарашыг чыхарылыр. Бурада ниэеля ясасянархей вя протерозой ераларынын интрузийалары иля кясилмиш гнейс, кварсит, кристаллик шистляр вя ящянэдашларындан ибарят сихурларда раст эялирнир. Мяшщур гызыл, эцмцш, молибден, платин, кобалт вя с. йатаглары Гренвил эюлц яразисиндя, Флинфлонда вя Норандададыр.

Шимлики Америкада даш кюмцр йатаглары ясасян материкин мяркяз вя шярг щиссясиндядир. Гярб Кордилйер зонасы даш кюмцр ещтийаты ъящятдян бир гядяр йохсулдур. Ян бюйцк даш кюмцр йатаглары карбон; триас вя табашир дюврляринин чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Мящшур Пенсилванийа даш кюмцр щювзяси АБШ ярзисиндя, Аппалач даьларындадыр. Уошито, Иллинойс вя гярби Миссиспи щювзяляри дя мящшур даш кюмцр йатагларындадыр. Гайалы даьларда вя Кордилйер даьларында мювъуд олан даш кбмцр щювзяляри йухарыда ады чякилян щювзялярдян фяргли олараг эюл мяншяли чюкцнтцлярдяндир.

Нефт йатагларына материкин платформа щиссясиндя вя еляъя дя гярб Кордилйев зонасында раст йялинир. Материкин платформа щиссясиндя йерляшян бйтйн даш кюмцр щюзяляриндя нефт-газ йатагларына тясадцф едилир. Ян мящшур неф-газ йатаглары Аппаоач даьларынын ъянуб-гярбиндя вя палеозой структурларынын чюкмяйя мяруз галмыш щиссяляриндя, силур, девон вя карбон дюврцнцн чюкцнтцляриндяндир. Платформа сащяляриндян фяргли олараг, Кордилйер даьлары яразисиндяки нефт-газ йатаглары Сакит океан сащили даьарасы чюкякликлярини долдуран неоэен дюврцнцн чюкцнтцляри иля ялагядардыр. Флорида йарымадасы бюйцк ещтийата малик олан фосфорит йатаглары иля мящшурдур.



Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет