Шималиамерик а



бет5/17
Дата16.06.2016
өлшемі1.43 Mb.
#138895
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

МЯРКЯЗИ ДЦЗЯНЛИКЛЯР

Материкин тяхминян мяркязи щиссясиндя йерляшян тябиятиня эюря Гярби Авропанын Алманийа-Полша овалыьына чох охшайан тябии ъоьрафи юлкядир. Шимаода Лаврентии йцксяклийи, гярбдя тяхминян Миссури чайы вадиси, ъянубда Сащил дцзянликляри, ъянуб-шярг вя шярг ися Аппалач даьлары иля ящатя едилмишдир.

Мяркязи дцзянликлярин иглими, торпаьы вя щидрографийа шябякяси кянд тясяррцфаты биткиляринин инкишафы цчцн чох ялверишлидир. Она эюря дя бура АБШ-дя ясас кянд тясяррцфаты району кими мящшурдур. Щяля ХЫХ ясрин яввялляриндя, Мяркязи дцзянликляр йениъя мянимсянилмяйя башландыьы заман, яразинин тябии ландшафтында енлийарпаглы мешяляр, гярб щиссясиндя ися мцхтялиф от биткиляринин эениш йайылдыьы прериляр цстцнлцк тяшкил едирди. Йерли ящали мешялярдя бизон ову вя якинчиликля мяшьул олдуьу. 1830-1840-ъы илляр арасында бурайа илк дяфя олараг шярг штатларындан фермерляр кючмяйя башладылар. Фермерлярин эялмяси иля тябии ландшафтын дяйишдирилмяси бу яразидя ейни вахта дцшцр. Йерли щинду гябиляляриндян торпаг сащялярини алан фермерляр гыса бир мцддят яразидя яразинин тябии ландшафтыны дяйишмиш, бурада ири шящярляр салмыш вя дямирйол хятлярини чякмишляр. Мясялян, 1852-ъи иля гядяр Чикаго шящяриня дямирйол хятти чякилмямишди. 1856-ъы илдя ися бурайа няинки дямирйол хятти чякилмиш, щятта о юлкянин мцхтялиф мяркязляри иля 13 дямир йолу васитясиля бирляшдирилмишдир. Бунун нятиъясиндя яразидя тябии ландшафт дяйишдирилди. Щязырда Мяркязи дцзянликлярдя кечмиш енлийарпаглы мешялярдян ясяр-яламят галмамышдыр. Прериляря эялдикдя ися онларын да тябияти инсанларын тясири иля хейли дяйишмямишдир. Эениш сащяни тутан дцзян яразиляр щазырда АБШ-ын вя Канаданын Ян ясас гарьыдалы вя буьда якини сащяляриня чеврилмишдир.

Истяр иглими вя истярся дя сярт гурулушуна эюря Мяркязи дцзянликляр Гярби Авропанын шимал дцзянликляриня вя Рус (Шярги Авропа) дцзянлийиня чох охшайыр. Бир сыра йерлярдя гядим киристаллик юзцлцн цзяриня цфиги истигамятдя йатмыш палеозойун кембрии, силур вя еляъя дя карбон дюврляринин чюкмя сцхурлары юртмцшдцр. Мяркязи дцзянликлярин Бюйцк эюлляр районунда палеозойун чюкмя сцхурлары башлыъа олараг шист вя ящянэдашларындан ибарятдир. Дцзянлийин сятщи дальавари формада олуб, эениш эениш сащяни йарьанлар, мцхтялиф щцндцрлцйя малик тяпяляр, бязян йерлярдя ися йцксякликляр тутур. Бир гайда олараг йцксякликляря ашынмайа гаршы нисбятян давамлы олан алт палеозой чюкцнтцляринин эениш йайылдыьы сащялярдя раст эялинир.

Мяркязи дцзянликлярин мцасир релйефин йаранмасында дюрдцнъц дювр бузлашмасы да аз иш эюрмямишдир. Башлыъа олараг шимал-гярб вя шимал-шяргдян щярякят етмиш бузлаглар яразидя эениш сащяни тутан морен тирялярини, друмлинляри вя бюйцк эюл чалаларыны йаратмышдыр. Мцасир дюврдя Миссури чайы иля Ощайо чайынын йухары ахарлары арасындакы сащядя гярбдян шяргя доьру узанан морен тиряляри вя друмлинляр билаваситя бузлашма заманы йаранмышдыр. Бузлаг эери чякиляркян онун сулары мцяййян чюкякликляри долдурараг бюйцк эюл чаларларыны ямяля эятирмишдир. Канаданын Алберт, Манитоба вя Саскачеван штатында о заман бюйцк сащяни тутан Арасситс эюлц йерляшмишдир. Индики Виннипег, Манитоба вя Виннипегосис эюлляри вахти иля 285 мин км яразини тутан бюйцк Агасситс эюлцнцн галыглары щесаб олунур. Бюйцк эюлляр Мяркязи дцзянликлярин ясас су системи щесаб олунур. Пиллявари шякилдя йерляширляр. Эюлляр бир-бириля чайларла ялагядардыр. Йухары эюл, Мичиган вя Щурон эюлляринин бир-бириля Сент-Мерис чайы ялагяляндирир. Бу эюллярин су сявиййяляри арасындакы фярг 6 м-дян чох дейилдир. Сент-Клер вя Детройт чайлары бу ики эюлц бирляшдирир. Ери иля Онтарио эюлляринин сявиййяси арасындакы фярг чох бюйцкдцр. Ниагара шялалясини тяшкил едян вя 50 м щцндцрлцйц олан куест тиряси бу эюлляри бир бириндян айырмышдыр. Ниагара шялалясинин 1,2 км ени су сярфи санийядя 5900 м3 –дыр. Шялалянин сяси 25 км мясафядя ешидилир. Щинду дилиндя Ниагара «Эцрултулу су»демякдир.

Мяркязи дцзянликлярин релйефиндя сонунъу Висконсин бузлаьынын изляри даща йахшы сахланмышдыр. Мцасир дюврдя Бюйцк эюллярдя ъянубда бузлаг релйеф формаларындан морен тиряляри эениш йайылмышдыр. Мяркязи дцзянликлярин 380 шм.е. даирясиндян ъянубда галан щиссясиня дюрдцнъц дювр бузлашмасынын тясири олмамышдыр. Узун мцддят бу сащяляр ашынма вя чай ерозийасына мяруз галдыьы цчцн яразинин сятщиндя чай дяряляри вя йарьанларла кясилмиш сащяляр даща чохдур. Дцзянлийин Ощайо чайындан ъянубда йерляшян, карбон дюврцнцн ящянэдашларындан ибарят олан Грин-Ривер чайы щювзясиндя эениш сащяни тутур. Бурада Американын мящшур Флинт Мамонт маьарасы йерляшир. Кечян ясрин яввялляриндян бялли олмасына бахмайараг, Мамонт маьарасы щяля тамамиля юйрянилмишдир. Цмуми узунлуьу 250 км-дян чох олан бу маьаранын ичярисиндя 47 грот (салон), 23 шахта вя онлары бирляшдирян 225 кечид мцяййян едилмишдир.

Дцзянлийин ъянуб шярг щиссясиндян фяргли олараг, онун Миссисупи чайынын саь сащилини ящатя едян ъянуб-гярб щиссясиндя йайла вя алчаг даьлыг сащяляр йерляшир. Бунлара щцндцрлцйц 700 м-дян чох олмайан Озарк йайласы вя тягрибян енлик истигамятиняд узанмыш вя чай дяряляри иля бир-бириндян айрылмыш Бостон (762 м) вя Уошито (884 м) даьлары дахилдир. Бу даьлар ашынма просесляриня давамлы олан даща гядим кристаллик сцхурлардан тяшкил олунмушдур.

Мяркязи дцзянликляр ясасян мцлайим енликлярдя йерляшдийиня эюря онун иглими цчцн сойуг, гарлы гыш вя исти, йаьышлы йай сяъиййявидир. Адятян яразидя щаванын температуру бир гайда олараг шималдан ъянуба доьру артыр. Ил бойу шимал вя ъянуб-гярбдян щярякят едян щава кцтляляринин тясири алтында галдыьы цчцн, щаваларын тез-тез дяйишилмяси щаллары мцшащидя едилир. Гыш айларында гярбдян эялян щава кцтляляри яразийя дахил олдугда мяркязи дцзянликлярдя тсиклонлар гейд едилир. Тсиклонлары даима шималдан дахил олан Арктика щава кцтляляри мцшайият едир. Сойуг щава кцтляляринин дахили олмасы нятиъясиндя щаванын температуру гыса вахт ярзиндя ашаьы дцшцр, эцълц гар йаьыр, шахталы щавалар башланыр. Арктика щаваларынын дахил олмасы иля ялагядар олараг йаранан гар човьунлары бязян няглиййатын дайанмасына сябяб олур. Бу заман щаванын температуру -20 -250 –йя гядяр енир. Мексика кюрфязи сащилляриндян исти ъянуб щава кцтляляри дахил олдугда, щавалар истиляшир вя гар ярийир. Йанвар айынын орта температуру дцзянлийин шималында -180, -220 олдуьу щалда, эянубда 0 вя +30 –дир.

Мяркязи дцзянликлярин иглиминин мцлайимляшмясиндя Бюйцк эюллярин дя мцяййян ролу вардыр. Адятян гышдан шималдан щярякят едян Арктика щава кцтляляри Бюйцк эюллярин цзяриндян кечяркян бир гядяр мцлайимляшир. Буна эюря дя эюллярин ъянуб сащилляриндя гыш айларында бярк шахталар мцшящидя едилмир. Мясялян,Йухарыда эюлцн шимал сащилиндя йерляшян Хеброн-Бейддя йанварын орта температуру -15,60, ъянуб сащилдя (Маркетдя) -8,70, Чикаго шящяриндя сярин, ъянубда ися -3,70-дир. Йай айлары дцзянлийин шимал щиссясиндя сярин, ъянубда ися бир гядяр исти кечир. Ийул айынын орта температуру да буна мцвафиг олараг шималда +180, +190 иля, ъянубда +260 арасында дяйишилир. Ъянубдан, Мексика кюрфязиндян рцтубятли щавалар дахили олдуьу заман исти, думанлы вя йаьышды щава олур. Яразидя йаьынтыларын иллик мигдары да дяйишилир. Дцзянлийин шимал сащясиндя йаьынтыларын мигдары 450 мм олдуьу щалда, ъянубдя 1100 мм-дир. Ян чох йаьынты йай фяслиндя дцшцр.

Дцзянлийин яразиси инкишаф етмиш чай шябякясиня маликдир. Миссиспи Ощайо вя онларын бир сыра голлары яразини ясас чайларыдыр. Чайлар башлыъа олараг йаьыш вя гар суларындан гидаландыьына эюря ян йцксяк сявиййя йаз вя йай айларында мцшящидя едилир. Чайларын суварма вя эямичилик ящямиййяти бюйцкдцр. Эямичилик ъящятдян Бюйцк эюлляр даща чох ящямиййят кясб едир. 1959-ъу илдя тикилян бюйцк щидротехники гурьулар океан эямиляринин 4 мин км мясафяйя гядяр Бюйцк эюлляря дахил олмасы цчцн имкан йаратмышдыр.

Торпаг юртцйц ясасян кянд тясяррцфаты цчцн йарарлы олан подзоллашмыш гону рвя боз мешя торпаглары вя еляъя дя гараторпаьа чалан нювлярдян ибарятдир. Мяркязи дцзянликляр истяр Канаданын вя истярся дя АБШ-ын ясас кянд тясяррцфат району олуб, сцдлцк малдарлыгла йанашы, йем биткиляри, буьда вя гарьыдалы якинляринин эениш йайылдыьы сащядир. Ерозийайа гаршы тядбирлярин цзцн мцддят щяйата кечрилмяси цзцндян торпаглар кянд тясяррцфаты цчцн йарарсыз щала дцшмцшдцр. Мешяляр яразинин анъаг 6-9%-ни юртмцшдцр. Башлыъа олараг мешяляр кянд тясяррцфаты цчцн йарарлы олмайан сащялярдя сахланмышдыр. Бюйцк эюлляр ятрафындакы морен тиряляри вя батаглыг сащяляриндя кцкнар, ади вя гара шамдан ибарят ийняйарпаглы мешяляр эениш йайылмышдыр. Аппалач даьларынын ятякляри вя Бостон, Уошито даьлары районунда шам вя палыд аьаъларынын гарышыьындан ибарят олан гарышыг мешяляря раст эялинир.
АППАЛАЪ ДАЬЛАРЫ.

Аппалаъ даьлары орта щцндцрлцйя малик даь силсиляляри вя массивлярдян ибарят фихики ъоьрафи юлкясидир. Ъянуб-гярбдян шимал-шяргя Нйуфаундленд (Йени торпаг) адасына гядяр 2300 км мясафядя узанан Аппалаъ даьларында гырышыглы тектоник щярякятляр йухары палеозойла баша чатмышдыр. Даь силсиляляри узун мцжжят ашынма просесляриня мяруз галдыьындандан чох алчалмыш вя гядим сцхурларын сятщи ачылмышдыр.

Щяля кембрийягядярки дюврдя индики Аппалаъ даьларынын йериндя гядим Шимали Америка платформасыны ъянуб-шяргдян щашиляйян бюйцк эеосинклинал сащя олмушдур. Бу эеосинклиналда илк даьямяляэялмя просесляри алт палеозойда башламыш вя цст палеозойда тамамиля гуртармышдыр. Каледон вя Щертсин гырышыглыьы заманы йаранан даьларын йцксяклийи палеозойда индикиндян чох олмушдур.

Мезазой ерасында хариъи гцввялярин тясириня мяруз галан даьлыг ярази чох ашынмыш вя мезазойун сонунда демяк олар ки, тамамиля пенеплен сятщя чеврилмишдир. Мезазойун сону вя кайназойун яввялляриндя гядим пенеплен сятщи бир даща тектоник галхмалара мяруз галдыьындан мцтляг йцксяклик артмыш вя йенидян даьлыг юлкя йаранмышдыр. Мцасир Аппалаъ даьлары истяр щцндцрлцйц вя истярсядя тутдуьу сащясиня эюря палеозой ерасында даьлыг сащядян ямяля эялмиш эеридя галыр. О, заман даьлыг ярази Нйуфаундленд адасындан башланмыш ъянуб-гярбя доьру даща бюйцк бир сащяни ящатя етмишдир.Истяр эеоложи йашы, истярся дя орографийасына эюря Аппалаъ даьлары Урал даьларына чох охшардыр.Лакин файдалы газынтылар зянэинлийиня эюря Урал даьларындан чох эери галыр. Аппалаъ даьларында ян чох даш кюмцр, аз мигдар дямир вя мис филизляри чыхарылыр.

Аппалаъ даьлары морфоструктур хцсусиййяти вя тябии шяраитиня эюря Шимали, Ъянуби Аппалаълара вя Нйуфаундленд адасындан ибарят цч щяссяйя бюлцнцр. Ъянуби Аппалаълар даща мцряккяб гурулуша маликдир. Онлар Шимали Аппалаълардан Мохок – Щудзон Шамплейн дяряси васитясиля айрылмышдыр. Даьларын ясасы каледон гырышыглыьы заманы йаранмышдыр вя йухары палеозойда йенидян тектоник щярякятляря мяруз галмыш, Щерсин гырышыглыьы зонасы йаранмышдыр. Мцасир релйефин йаранмасында ерозийа просесляринин ролу бюйцк олмушдур. Ъянуби Аппалаълар гярбдя Сащил дцзянликляриндян щцндцрлцйц 100 м-я чатан Аппалаъ йайласы иля айрылыр. Аппалаъ йайласы ясасян цфцги истигамятдя йатмыш цстпалеозойун чюкмя сцхурларындан ибарятдир. Гярбя доьру тядриъян алчалан бу йайла, Ощайа чайынын бир сыра голлары тяряфиндян чох кясилиб парчаланмышдыр. Шяргя доьру тядриъян щцндцрлцйц артан бу йайланы Алещан вя Камберленд даьлары явяз едир. Бу даьлардан шяргдя Аппалаъын бюйцк даь дяряляри иля парчаланмыш сащяси йерляшир. Чайлар бурада чюкмя сцхурлардан ямяля эялмиш антиклинал даьлары кясиб парчаланмагла, бюйцк дяряляр ямяля эятирмишдир. Бу зонада ян эениш яразинин Бюйцк Дяря тутур. Бюйцк Дяряни шяргдян Аппалаъ даьларынын ян щцндцр даь силсиляси олан Гара даьлар щашийялянмишляр. Башлыъа олараг адт палеозойун кристаллик сцхурларындан йаранмыш мяркязи даьсилсиляляри Атлантик океаны иля Миссисипи щювзясинин чайлары арасында суайрыъы тяшкил едир. Аппалаъ даьларынын ян щцндцр зирвяси Митчел (2036 м) даьы бурада йерляшир.

Мяркязи даь силсилясиндян шяргдя, Аппалаъ даьларыны Атлантик океаны тяряфдян ящатя едян икинъи бир йайла йерляшмишдир. Бу кембри дюврцнцн кристаллик сцхурларындан ямяля эялмиш вя щцндцрлцйя 400 м-дян чох олмайан Пидмонт йайласыдыр. Эениш пенеплен сятщдян ибарят олан Пидмонт йайласы Аппалаъ даьларындан башланан бир сыра чайлар тяряфиндян чох кясилиб парчаланмышдыр. Йайланын Атлантик океанын сащил дцзянлийиня кечян шярг кянарларында бцтцн чайлар шялаляли олдуьу цчцн бу сащяйя «Шялаляляр хятти» ады верилмишдир. Пидмонт йайласы Аппалаъ даьларында ящалинин ян чох мяскунлашдыьы сащялярдян биридир.

Ъянуби Аппалаъларын иглими мцлайим континенталдыр. Ъянуби Аппалаълар гярб вя ъянуб-гярбдян щярякят едян мцлайим енликлярин континентал вя йайда рцтубятли дяниз щава кцтляляринин тясири алтында галыр. Бурада тсиклон сиркулйасийасы цстцн олдуьундан ил бойу булудлу, думанлы, йаьыш вя кцлякли щавалар мцшащидя едилир. Йанвар айында щаванын температуру 0° иля 14° арасында дяйишир, гышы мцлайимдир. Даьларын йамачлары гарла юртцлцр. Аппалач даьларынын башга сащяляриня нисбятян Пидмонт йайласында гыш даща мцлайим вя исти кечир.Щаваларын мцлайим-исти вя рцтубятли кечмяси йаз фяслинин Ъянуби Аппалачларда тез эирмясиня шяраит йарадыр.Адятян март айынын сону вя апрелин яввяляриндя аьаълар чичяк ачмаьа башлайыр.Йайы исти ,рцтубятли булудлу вя йаьышлы кечир. Ийул айынын орта температуру +22, +250 арасында дяйишир.Мяркязи даь силсилясинин бязи зирвяляри даима булудла юртцлц олур. Бу хцсусиййятиня эюря онлара «Булудлу», «Мави»даьлар ады верилмишдир. Пайыз фяслиндя нисбятян сярин, гуру вя сакит щавалар мцшащидя едилир.

Йаьынтыларын мигдары 2000 мм-я чатыр вя демяк олар ки, бцтцн ил бойу бярабяр пайланмышдыр. Йаьынтыларын боллуьу юзцнц чай шябякясинин даща сых олмасында да эюстярир. Ъянуби Аппалачлардан Миссиссипи щювзясиня вя Атлантик океанына тюкцлян бир чай чайлар башланыр. Няглиййат вя щидроенержи ящямиййятиня малик олан бу чайларда бюйцк СЕС-ляр тикилмиш вя эямичилик каналлары чякилмишдир. Йалныз Теннесси чайы цзяриндя 40-дан СЕС гурулмушдур.

Гонур мешя торпаглары иля юртцлмцш Ъянуби Аппалаъ даьлары гядимдян нювъя зянэин олан енлийарпаглы мешяляри иля мяшщурдур. Даь йамаъларында 800 м-я гядяр щцндцрлцкдя олан мешя юртцйц даща сыхдыр. Енлийарпаглы мешяляр ичярисиндя вахтиля щцндцрлцйц 30 м-я чатан шабалыд аьаълары йайылмышдыр. Лакин ХХ ясрин яввялляриндя Авропадан кечян эюбяляк хястялийи шабалыд аьаъларынын тядриъян тяляф олмасына сябяб олмушдур. Щазырда онун йерини шабалыды, аь,гырмызы вя ал-гырмызы рянэли палыд аьаълары тутур. Енлийарпаглы мешялярин йухары сярщядиндя мешя юртцйц ичярисиндя палыдла бирликдя ирийарпаглы фыстыг аьаъларына да раст эялинир. Енлийарпаглы мешяляр бир нечя мяртябядян ибарятдир. Цст мяртябянин 40-45 м-я гядяр щцндцрлцкдя палыд, фыстыг, чинар, чюкя, гозгара вя с.аьаълары тяшкил етдийи щалда,2-ъи мяртябя ъыр алма, армуд, эавалы вя с. пющряликляриндян ибарятдир.

Аппалаъ даьларынын ъянуб-гярбинин 370 шимал ен даирясиндян ъянубда йерляшян щиссясиндя енлийарпаглы мешяляря бязян щямишяйашыл субтропик биткиляр дя гарышыр. Бу нюв мешя юртцйц анъаг алчаг даьятякляри цчцн сяъиййявидир. Ъянуби Аппалаъ даьлары чох щцндцр олмаса да битки юртцйцнцн йайылмасында шагули зоналлыг мцшащидя едилир. Беля ки, даьларын 500-800 м щцндцрлцкдя олан йамаъларында палыд аьаъларынын цстцн олдуьу енлийарпаглы мешяляр йайылмышдыр. 800-1200 м щцндцрлцкдя онлары аьъагайын, кцкнар, шам вя тоз аьаъларындан ибарят гырышыг мешяляр явяз едир. Балзам вя веймут шамындан ибарят ийняйарпаглы мешяляр 1200-1500 м щцндцрлцкдя йайылмышдыр. Нящайят, даьларын 1500-2000 м щцндцрлцкдя олан щиссясини сюйцд, гызылаьаъ вя рододендрон колларындан ибарят олан субалп чямянликляри юртцлмцшдцр. Даьларын ятякляриндя мешялярдян тямизлянмиш сащяляр тцтцн плантасийаларына чеврилмишдир.

Ъянуби Аппалачлара нисбятян Шимали Аппалаълар щям алчаг, щям дя даща гядимдир. Ъянуби Аппалачлардан фяргли олараг Шимали Аппалачлар каледон гырышыьында йаранмыш вя бундан сонра кечян узун эеоложи дювр ярзиндя даьлар ашынмайа мяруз галмышдыр.

Шимали Аппалачлар щцндцрлцйц 1000 м-я чатан дальавари йайладан ибарят олуб, цзяриндя айры-айры даь силсиляляри йцксялир. Даьларын шимал щиссясиндя Мохок, мцгяддяс Лавренти чайлары вя Шамплейн эюлц арасында кристаллик сцхурлардан ямяля эялмиш Канада галханынын галыьы щесаб олунан Адирондак йайласы йерляшир. Щудзон вя Коннектикут чайларынын дяряляри арасында меридиан истигамятдя Йашыл даьлар узанмышдыр. Кембри вя ордовик дюврляринин кристаллик вя метаморфик сцхурларындан йаранмыш бу даьларын ян щцндцр зирвяляри 1200-1300 м-я гядяр йцксялир (Мансфилд даьы, 1338 м). Аь даьлар Коннектикут чайы дярясиндян шяргдя, ъянуб-гярбдян шимал-шяргя доьру узаныр. Шимали Аппалачларын ян щцндцр зирвяси олан Вашингтон даьында йцксяклик 1916 м-я чатыр.

Шимал-шяргя доьру Шимали Аппалачлар тядриъян алчалыр. Гаспе вя Йени Шотландийа йарымадаларында онлары сащил дцзянликляри явяз едир. Шимали Аппалачларын ъянуб щиссясиндя ерозийа нятиъясиндя парчаланмыш гядим пенеплен сятщляр вардыр. Бу сащядя йайланын цмуми эюрцнцшцнц адда-будда йерляшмиш галыг даьлар бир гядяр позур. Массачусетс йайласында йерляшян Монаднок (965 м)даьы галыг даьларын ян йцксяйя галхмыш щиссясидир. Ъянуби Аппалачлардан фяргли олараг, Шимали Аппалаъ даьлары дюрдцнъц дювр бузлашмасынын тясириня мяруз галмышдыр. Мцасир чай дяряляринин яксяриййяти тякнявари формада олуб, гядим бузлагларын щярякят етдийи сащялярдир. Даьларда бузлаг сиркляри, сащил зоналарында оз вя друмлинлярдян ибарят релйеф формаларына да раст эялинир. Иглими мцлайимдир. Даьларын ъянуб щиссясиндя Атлантик океанын тясири даща чох щисс олунур. Шимала доьру иглимин нисбятян континенталлашмасы щисс олунур. Гышы гарлы, нисбятян сойуг кечир. Лакин эцълц шахта бу тябии вилайят цчцн сяъиййяви дейилдир. Йанвар айынын орта температуру ъянубда 00 олдуьу щалда, шималда -140 –йя чатыр. Даьларын йамаъларында галынлыьы 2,0- 2,5 м-я чатан гар юртцйц йараныр. Гыш айларында тез-тез гар човьунлары баш верир. Арктика щава кцтляляри дахил оларкян щаванын температуру гыса вахтда -200, -300 вя щятта -500-йя гядяр ашаьы дцшцр. Йай айларында бязян тропик тсиклонлары дахил олдугда, гасырьалы кцлякляр вя эцълц лейсан йаьышлары мцшащидя едилир. Ийул айынын орта температуру ъянубда +200, шималда +160-дир. Тропик щаваларын дахил олмасы нятиъясиндя температур +300, +350-йя гядяр галхыр. Йаьынтыларын мигдары сащил зонасында 1300 мм олдуьу щалда, дахили щиссялярдя 750 мм-дяк азалыр,ил ярзиндя йаьынтылар демяк олар ки, бярабяр пайланмышдыр.

Ян мцщцм чайлары олан Щудзон вя Коннектикутун няглиййат ящямиййяти олдугъа бюйцкдцр.

Подзол торпагларын, батаглыг вя торфлуг сащялярин цстцн олдуьу Шимали Аппалаъ даьларынын сащил зоналарында 430 шм.е-ня гядяр енлийарпаглы,бундан шяргдя ися гырышыг вя ийняйарпаглы мешяляр йайылмышдыр. Енлийарпаглы мешяляр ичярисиндя говаг, аьъаговаг, аьъагайын, палыд, фыстыг, эюйцш аьаълары, ийняйарпаглы мешялярдя ися кцкнар вя шам аьаъларынын мцхтялиф нювляри эениш йер тутур. Атлантик океанын сащилляриня йахын щиссялярдя мешя юртцйц гырылмыш вя мядяни биткилярин якин сащяси хейли эенишляндирилмишдир.

Нйуфаундленд адасы (сащяси 111 мин кв км) морфоструктур хцсусиййятиня эюря Шимали Аппалаъ даьларынын шм-шярг давамы щесаб едилир. Материк мяншяли бу ада дюрдцнъц дюврдя гитядян айрылмышдыр. Аданын гярб сащилляриндя бир чох дайаз сай вя банкяляр йерляшир. Бунлардан ян бюйцйц юз балыг вятяэяляри иля мяшщур олан Нйуфаундлент банкясидир. Аданын сятщи 400-500 м щцндцрлцйц олан вя кристаллик сцхурлардан ямяля эялмиш тяпялик йайладан ибарятдир. Йайланын ян щцндцр нюгтяси Лонг-Рейнъ даьыдыр (850 м). Йайланын сятщиндя гядим бузлашма иля ялагядар релйеф формалары эениш йайылмышдыр. Нйуфаундленд адасы иглиминя эюря Аппалаъ даьларындан кяскин фярглянир. Аданын иглиминя мцлайим дяниз щава кцтляляри иля йанашы сойуг Лабрадор ъяряйаны да тясир эюстярир. Цмумиййятля, гыш бурада мцлайим вя бязян сойуг кечир. Йанвар айынын орта температуру шималда -120 олдуьу щалда, ъянубда -30-дир. Гыш айларында галын гар юртцйц вя тез-тез човьунлар олур. Йай айлары адятян илыг, думанлы вя йаьышлы кечир. Ийул айынын орта температуру +100, +150-дир. Иллик йаьынтыларын мигдары ъянубда 1300 мм,шималда ися 750 мм-дир.

Аданын чох щиссяси подзол вя батаглыг торпаглар иля юртцлмцшдцр. Подзол торпаглара адятян ъянуб щиссядя, ийняйарпаглы мешялярин йайылдыьы сащялярдя раст эялинир. Гышы нисбятян сярт кечян вя йай айларында алчаг температур мцшащидя едилян шимал щиссядя эениш сащяни батаглыг торпаглар, тундра биткиляри вя чямянликляр тутур. Мешяляр ичярисиндя аь вя гара кцкнар, балзам шамы вя тозаьаълары цстцнлцк тяшкил едир. Сащил зоналарында йерляшян ящалинин ясас мяшьулиййяти балыгчылıqдыр.

САЩИЛ ДЦЗЯНЛИКЛЯРИ.

Сащил дцзянликляри Мексика кюрфязи вя Атлантик океанын сащилляриндя йерляшян сащяляри ящатя едяряк, гярбдя Рио- Гранде чайындан шяргдя Нйу-Йорк шящяринядяк 3000 км мясафядя узанмышдыр. Ени ян эениш щиссядя 200-300 км-дян артыг дейилдир. Дцзянликляр башлыъа олараг субтропик иглим гуршаьында йерляшмишдир. Гядим палеозой гырышыгларынын чюкмцш щиссясиндя йаранан бу дцзянликляр неоэенин яввялляриня гядяр дяниз дибиндя галмышдыр.Дцзянлийин бязи щиссяляри дюрдцнъц дюврдя суалтындан чыхмагла гуруйа чеврилмишдир. Чайлар тяряфиндян эятирилмиш кцллц мигдарда аллцвиал материлларын чюкмяси мезазой ерасынын табашир дюврцндян башланыб,неоэеня гядяр давам етмишдир. Бурада табашир дюврцнцн,палеоэен вя неоэенин ящянэдащларынын дислокасийайа мяруз галмамыш вя цфцги йатырлар. Бу ъюкцнтцляр нефт вя дуз (фосфорит) йатаглары иля хейли зянэиндир. Дцзянлийин дахили щиссяляри чайлар тяряфиндян кяскин парчаландыьы щалда, океан сащили щиссяляриндя кцлли мигдарда аллцвиал материаллар чюкмякдядир. Тякъя Миссисипи чайы суткада бир млн.тона йахын аллцвиал чюкцнтц эятиряряк юз делтасыны дянизя тяряф ирялилядир. Бузлашма дюврцндя дяниз сявиййясинин ашаьы дцшмяси нятиъясиндя дцзянликлярин сащяси эенишлянмиш,бузлагарасы дюврлярдя ися яксиня, кичилмишдир. Бцтцн бу хцсусиййятляр дцзянлийин сятщиндя мцяййян изляр гоймушдур. Океан сащилиндян гитянин дахилиня доьру щярякят етдикдя, дцзянлийин сятщиндя онун кечмиш инкишаф тарихини айдын якс етдирян вя тябии шяраитиня эюря мцяййян дяряъядя фярглянян цч сащяни асанлыгла айырмаг мцмкцндцр. Бунлара: 1)Чайларын делталарыны,естуари, лагун вя сащиля йахын адалары ящатя едян дянизин сащилбойу золаьы: 2) Гитянин дахили щиссясиндя Мяркязи вя Бюйцк дцзянликлярля ящатя олунан, чай ерозийасы иля ялагядар релйеф формаларынын цстцнлцк тяшкил етдийи сащя вя 3)Бунларын араснда йерляшян аккумлйатив дяниз террасларынын эениш йайылдыьы сащяляр дахилдир.

Сащилбойу золаг дцзянлийин ян ъаван щиссяси олмагла естуари кюрфязлярин 100-150 км узанан лагунларын,гамышла юртцлмцш кечилмяз батаглыгларын эениш йайылдыьы сащядир. Чюкмя щадисяси иля ялагядар олараг,естуари типли Чесапик вя Делавер кюрфязляри йаранмышдыр. Бу щиссядя дяниз сулары гитянин ичярисиня 300-350 км мясафядя узанан кюрфязляр ямяля эятирмишдир. Кюрфязлярдян ъянуб-гярбдя Атлантик океаны вя Флорида йарымадасы сащилляриндя лагунлар, гум дилляри, батаглыг вя гамышла юртцлмцш сащяляр йерляшмишдир. Беля сащяляря Мексика кюрфязи сащилляриндя да раст эялинир. Дахиля доьру лагун вя батаглыг сащяляри габарма заманы дяниз суларынын тясири алтында галан щцндцр от биткиляринин йайылдыьы сащяляр явяз едир. Бунлара м а р ш л а р дейилир.Маршларда бязян мангр ъянэялликляри дя йайылмышдыр. Бу хцсусиййят Флорида йарымадасы цчцн даща чох сяъиййявидир. Маршлар вя батаглыг сащяляр зянэин щейванлар аляминя маликдир.Бурада минлярля су вя батаглыг гушларына, нящянэ щейванлардан дяниз иняйи вя Америка тимсащы –аллигатора беля раст эялмяк мцмкцндцр.Сащилбойу золагда узунлуьу 200 км, ени 150 км-дян чох олан Миссисипи чайынын делтасы хцсусиля нязяря чарпыр.Ъачын эятирдийи аллцвиал материалларын чюкмяси щесабына щяр ил делта 80-100 м дянизя доьру ирялиляйир. Делтанын чох щиссяси (3,5 млн.ща) мешялярля юртцлцдцр.

Дахиля доьру щярякят етдикъя сащилбойу золаьы аккумулйатив дяниз терраслары явяз едир. Бу золаьын ени 50-100 км арасында дяйишир вя Атлантик океаны сащилиндя билаваситя Пидмонт йайласы иля бирляшир.

Материкин дахили щиссяляриндя йерляшян нисбятян гядим терраслар неоэенин гум вя эиллиъяляриндян ибарят чюкцнтцляриндян ямяля эялмишдир. Дяниз терраслары башдан-баша мцхтялиф нюв шам вя щямишяйашыл палыд мешяляри иля юртцлцдцр. Алчагбой палметта палмасы бязян мешяалты пющрялийи тяшкил едир. Беля сащяляр чятин кечилян олур. Торпаглары башлыъа олараг гумлу вя аз мящсулдар олдуьундан, кянд тясяррцфаты цчцн о гядяр дя йарарлы дейилдир. Буна эюря дя дцзянлийин терраслардан ибарят олан щиссяси АБШ-да сянайе ящямиййятли мешялярин эениш йайылдыьы сащя щесаб олунур.

Дцзянлийин структур ерозион релйеф формаларынын цстцн олдуьу щиссясиндя табашир вя еосен дюврляринин гум вя ящянэдашларындан ямяля эялмиш куест тиряляри илк нювбядя мцшащидячинин нязярини даща чох ъялб едир. Тиряляр арасында йерляшмиш эениш вя дярин чай дяряляринин сятщи чох кясилиб парчаланмышдыр. Бурада чай дяряляринин дяринлийи бязян 50-60 м-я чатыр. Гарайачалан чимли-карбонатлы торпагларын эениш йайылдыьы тяпяли дцзянликдя ийняйарпаглы мешялярля йанашы, енлийарпаглы вя щямишяйашыл мешяляря дя раст эялмяк олур. Щямишяйашыл субтропик вя тропик мешяляр Флорида йарымадасында даща эениш сащяни тутур. Мешяляр чятин кечилян лиана вя епифитлярля зянэиндир. Енлийарпаглы мешяляр гырылмыш вя йериндя памбыг плантасийалары салынмышдыр. Структур – ерозион релйеф формаларынын цстцн олдуьу дцзянлик щазырда АБШ-ын ясас памбыгчылыг районларындан бири сайылыр.

Башга сащялярдян фяргли олараг Флорида йарымадасы табашир вя цчцнъц дюврцн ящянэдашларындан йарандыьы цчцн, бурада карст эениш йайылмышдыр. Сащянин чох щиссяси кечилмяз батаглыглар вя кянд тясяррцфаты цчцн йарасыз сащялярдир. Сащил дцзянликляри субтропик вя тропик иглим гуршаьында йерляшмишдир. Гышы исти, йайы бцркцлц вя йаьышлы кечир. Йанвар айынын температуру +80 иля +160 (Флорида йарымадасы) арасында дяйишир. Бязян гыш айларында шималдан Арктика щава кцтляляри дахил олдугда, щаванын температуру 00-йя гядяр вя даща ашаьы дцшцр. Бу щадися адятян 2-3 эцндян чох чякмир. Дяниздян дахил олан рцтубятли щава кцтляляри йенидян температурун артмасына сябяб олур. Мексика кюрфязинин сащил дцзянликляриндя вя Флорида йарымадасында гыш даща мцлайим вя нисбятян гуру кечир. Бура АБШ-да гыш курортларынын эениш йайылдыьы сащядир. Йай айлары исти,бцркцлц вя рцтубятлидир. Ийул айынын орта температуру +250-дян йухарыдыр. Дяниздян рцтубятли щаваларын дахил олмасы нятиъясиндя йай айлары йаьышлы кечир. Ийул айындан сентйабр,бязян дя октйабра гядяр щяр эцн лейсан йаьышлары йаьыр. Ики саатдан чох чякмяйян лейсан йаьышларындан сонра щава бир гядяр сяринляшир. Сащил дцзянликляринин иглими цчцн сяъиййяви олан щадисялярдян бири дя тез-тез тропик тсиклонларынын дахил олмасы иля гасырьаларын баш вермясидир. Август-сентйабр айларында мцшащидя едилян бу щадися бязян бюйцк даьынты вя тяляфата сябяб олур. Эцълц йаьышларла мцшайият олунан гасырьалар заманы чайлар сащилляриндян чыхараг ятрафлы су басыр. Бу щадися Флорида вя Атлантик океаны сащили цчцн даща характерикдир. Тропик тсиклонлардан башга, бу ярази цчцн сяъиййяви олан метеороложи щадисялярдян бири дя торнадо вя онунла ялагядар олараг йаранан су гасырьасыдыр. Лакин торнадо кцлякляри тсиклонлар кими бюйцк даьыдыъы гцввяйя малик дейилдир.

Йаьынтыларын иллик мигдарда Мексика кюрфязи сащилляриндя 1000 мм,Флорида йарымадасы вя Атлантйаны овалыгда 1500 мм-дир. Ясасян йай айларында дцшцр. Чай шябякяси сых,дольун вя чох сулудур. Йаьынтыларын боллуьу вя чай шябякясинин сыхлыьы яразидя эениш сащяни тутан батаглыгларын йаранмасы цчцн ялверишли шяраит йарадыр. Сащил дцзянликляриндя тябии шяраитиня эюря 1) Атлантйаны овалыг:2) Флорида (испанъа «Чичяклик»демякдир) йарымадасы вя 3) Мексика кюрфязи овалыьы вилайятляри айрылыр.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет