Ұстаз болу – жүректің батырлығы

Мұғалімдер кім болуды армандайды?

Мұғалімдер әсте әртіс, жазушы, сот, бастық, сылақшы, майлаушы, немесе еден сыпырушы болуды армандамайды. Өйткені:

- Әр мұғалімнің жұмыс бөлмесі, отыратын жұмыс үстелі, қармағында 30-40 оқушысы бар, кішігірім бастық емес пе? Ашса алақанында, жұмса жұдырығында, - дегендей ұрыс, төбелес жөніндегі бала мен ата-ана дауын да бір өзі шешіп отырады.

- Әр мұғалім өз сабағының шебері, яки режиссері, көбінесе басты рөлде де өзі ойнайды. Әртіс демей көр, кәне. Көпшілік көрініске де өзі қатысады.

-Бір тыным жоқ. Кабинет тазалығы да өз мойнында. Демек, майлаушы да өзі, сылаушы да өзі. Безендіруші де өзі.

- Жазушыларға келер болсақ, тіпті кейбір жазушыларыңыз да, мұғалім құсап күнде жазуға отырмас.

- Соңғы кезде бухгалтер мен кассир де өздері. Сан алуан қосымша мамандықтар меңгеруде.

Қай мекемеге қандай мамандық иесі өте зәру болса, 2-3 айлық жазғы демалыс кезінде біздің ұстаздарды шақыруларыңызға болады – ау деймін...
“Жақсы мұғалім мен жаман мұғалім”

Жақсы мұғалім маған әр уақыт –қат, қымбат, өйткені, ол- мектептің жүрегі- дейді мектеп басшылары.

Егер жақсы мұғалім мектептің жүрегі болса онда, жаман мұғалім, меніңше, мектептің жанға батып ауыратын ішкі құрылыстарының бірі – деп білем.
Сәби мінездес санагер

Мұғалімдер де бала мінездес емес пе? Екі мұғалім, тышқанның суретіне таласып қалыпты. Бірі – бастауыштың, бірі жоғары сынып биология пәнінің мұғалімі екен. Директор бұл мәселені былай шешіпті: тышқан суреті бастауыш сынып мұғаліміне берілсін. Ал, биология пәнінің мұғалімі кабинетінде тышқан өсірсін!

Мектеп оқушыларына арнайы киім үлгісі шықса деген арман аздық етіп, бір мұғалім “мұғалімдерге де арнайы үлгідегі киім шықса” депті.Біріншіден, не кием деп әуреленбейсің, екіншіден, мектепті театрға айналдырмаудың ең қолайлы жолы осы, десе керек.

Баласы шешесіне айтады:

- Мен енді мектепке бармаймын!

- Неге бармайсың?

- Сол ... Асанов таспамен оқ атады, Сотқаров оқулықпен басымнан ұрады, тағы біреуі аяғымен шалады...

- Бармаймын!

- Жоқ, балам, сен қайткенде де баруың керек. Біріншіден, жасың қырықтағы адамсың, екіншіден, мектеп директорысың.

“Суретші”

Мұғалима Асанның әкесіне шағым айтады:

- Кеше сабақта сіздің ұлыңыз партаға шыбынның суретін салып қойыпты. Мен оны шын екен деп қолымды ұрып алдым.

- Сіз оны айтасыз, - дейді әкесі. Бірде ол ваннаға крокодилдің суретін салыпты. Зәрем ұшқаны сондай, тұра қашамын деп қабырғадағы есіктің суретіне соғылдым.
* * *

Мұғалім:

- Асан:

- Картадан Ертіс өзенін көрсет.

- Асан:

- ???

- Неге көрсетпейсің, үнсіз қалдың ғой?

Асан:

- Мұғалім, картада ағып жатқан өзен көрінбей тұр.

* * *

Мұғалім бір оқушыны тақтаға шығарып:

- Судың формуласын жазып көрсет, - дейді. Ештеңе білмейтін оқушы бір нәрсені шатпақтап жаза салады.

Мұғалім:

Оқушы:

* * *

* * *

* * *

* * *

* * *

* * *

* * *

* * *

Жас жеткіншектерге тәрбие беру ісінде мұғалімнің атқаратын міндеті зор.

Ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, мұғалім мәдениеті мен шеберлігін төмендегідей бөліктермен анықтауға болады;

1. Мұғалімнің сыртқы келбет мәдениеті.

2. Мұғалімнің өзін-өзі басқару шеберлігі.

3. Мұғалімнің мимика және понтомимика ишараларының (жест) мәнерлі негіздері.

4. Мұғалімнің мәдениеті, әдебі, сөйлеу шеберлігі, шешендік қасиеті, дем алуы, дауыс дикциясы, интонациясы.
Педагогикалық әдептің негізі - оқушыға деген шын ықыласты және олардың адамдық ар-ұятына деген қөзқарасында жатыр. Педагогикалық әдеп баланы адам ретінде сыйлау деп есептеуге болады.

Мұғалім жұмысында педагогтік әдеп сақталмайынша оқушылармен тіл табысу мүмкін емес, ал оқушылардың тілін таппайынша оқу–тәрбие үрдісінде ілгерілеу жоқ.

Педагогтің әдебі ілтипаттылық, сенім білдірушілік, әділдік, төзім мен сабыр сақтау деген сияқты қасиеттермен өлшенеді. Енді осы түсініктерге тоқталайық.

Ілтипаттылық. Әдетте оқушылар өздері жақсы көретін мұғалімдер оларға дауыс көтеріп сөйлесе де көңілдеріне ауыр алып қалады. Дауыс көтеру, жазықсыз жазғыру, әділ қойылмаған баға ғана емес, мұғалімдер көзге ілмей, өтініштерін құлықсыз, жүрдім–бардым тыңдаса да, ең болмағанда қастарына жақындап көңіл аудармаса да, ренжіп қалады. Өздеріне мұғалімнің назарын аудару үшін тәртіп бұзатын бірді-екілі балалардың болатыны да бар.

Мұғалім оқушыларға жаңа материалдарды түсіндірумен қатар оларға назар аудара білуі керек. Өйткені мұғалімдер тарапынан оқушыларға ілтипат болмаса, олардың араларына жарықшақ сызаты түседі.

Сенім. Педагогикалық әдеп мұғалімнің оқушыларға сенім арта білу қабілетін де қамтиды. А.С. Макаренконың пайымдауынша; қателесу қаупі төніп тұрса да мұғалім оқуда болсын, тәлім-тәрбие жұмысында болсын оқушыларға өзінің батыл-батыл ойларымен ықпал жасауы қажет.

Балалар өздерінің күштері мен мүмкіндіктерін толық шамалай алмайды. Олар ересектердің бағасына, әсіресе өздерінен де артық сенетін мұғалімнің бағасына сүйенеді. Сондықтан мұғалімдер олардың қабілеттерін бағалауда өте сақ болғандары жөн. Оқушының қабілетін, әрине асыра бағалау дұрыс емес, ал оларды құлдыратып бағалау одан да оғаш.

Әділдік. Мұғалімнің қандай қасиеттерін бағалайсыз деген сауалға оқушылар көбіне көп: “әділдігін” деп жауап қайтарады. Егер мұғалім әділ болғанның үстіне әдебі мол, көңілді, жайдары болса, мектепте одан беделді адам болмайтыны түсінікті.

Мұғалімге “әділетсіз” деген ат оның тек әділетсіз болғандығын ғана емес, сонымен қатар оқушылармен жұмыс барысында әдеп сақталмауынан да таңылуы мүмкін. Мұғалім оқушыларға тек қана әділ қарап қоймай, соған қоса өз ісінің дұрыстығына иландыра білуі керек. Мұғалімнің әдеп сақтамауы оның айнымалы мінезінен немесе өзіне-өзінің ұдайы талап қоймауынан және оқушылардың білімін бағалай білмейтіндігінен болуы да мүмкін.

Мұғалім ар-ұяты кіршіксіз болса, оқушылар оның кез келген қатесін кешіреді. Керісінше мұғалім әділетсіздік жасап, жалған мінез көрсетсе, оқушылардың көңілдері қалып, араларының салқындауы осыдан басталады.

Төзім мен сабыр сақтау. Мұғалімнің педагогтік әдеп әлемі үшін бұл қасиеттердің маңызы үлкен, тіпті көп жағдайда шешуші мәні бар. Бұл, әрине, өртеніп жатсын, күйіп жатсын, мұғалім еш нәрсеге ашуланбауы тиіс деген сөз емес. Ондай жағдайларда оған өзін ақылға жеңдірмей болмайды.

Ашу үстінде ешқандай шешім қабылдамау керек. Сабырлылық, өзін-өзі ұстай білушілік сияқты қасиеттер ұстаздың белсенді құрамы болуы тиіс.

Қай кезең, қай дәуірде болсын адамға білім мен тәрбие беруден асқан мұрат жоқ. Ұстаз – ұрпақ тәрбиелеп өсіруші, қоғам сенген адам. Ұстаздық қызметтің қыры мен сыры мол. Сондықтан да болашақ ұстаздар өз ісінің әрбір қыр-сырын жетік игеру жолында жоғарыда көрсетілген кәсіптік сапаларды толық меңгерсе, бүгінгі қоғамымызды байытатын, дамытатын, жаңартатын адам тәрбиелеуге мол мүмкіндік ашылатыны күмәнсіз.
Әдебиеттер:
Айтматов Ш. Ақ кеме. Бетпе-бет. Алғашқы ұстаз: Әңгімелер. –Алматы: Балауса, 2006.- 480б.- (Әлем балалар әдебиеті)

Боранбаев С. Ұстаз:Әңгімелер жинағы. – Алматы: Жазушы, 1966.-70 б.

Бүркітбаев Ә. Мұғалім: Повесть, әңгімелер.- Алматы: Жазушы, 1973.-96 б.

Ерлік тәрбиеден туады: Мұғалімдерге арналған көмекші құрал. – Алматы: Мектеп, 1966.- 88 б.

Жаркенов Қ. Мұғалімдер: Роман. – Алматы: Жазушы, 1990.-320 б.

Қалқабаева М. Балалар әдебиеті – тәрбие құралы: Мұғалімдерге арналған көмекші құрал.- Алматы: Мектеп, 1976.-62 б.

Карабалина О. Ұстаз бақыты.- Алматы: Жалын, 1990.-272 б.

Қаратаев М. Әдемілікке үйрететін ұстаз.- Алматы: Қазақстан, 1965.-71б.

Макаренко А.С. Ұстаздық дастан.- Алматы: ҚМКӘБ., 1951. – 236 б.

Молдағалиев Ж. Құс жолы: Повесть және әңгімелер.- Алматы: Ана тілі ЖШС, 2005.- 288 б.

Қаламгердің бұл жинағына “Ұстаз жолы” атты қазақтың тұңғыш педагогі Ы.Алтынсарин туралы повесі мен бір топ әңгімелері енгізілді.

Сарғасқаев С. Ұстаз: Роман Орта және орталау мектептің оқушыларына арналған.-Алматы: Жалын, 1979.-181 б.

Атенова З. Мектеп – білім тірегі, ұстаз – оның жүрегі // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.- 2006. - №9 – Б. 12-13

Әбу Нәсір Әл-Фараби. Тағылым // Бала би. – 2005. - №10. – Б.5

Әдірейімова К. Ұстаз аты мәңгілік, жанымда қалар жаңғырып! // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2005.- №4.- Б.37-39

Байғабылова Т. Ұстазым менің - //Бастауыш мектеп. –2005. - №10. – Б.40-41
Бала жанын баураған мейірімі ұстаздың: 5 қазан – Мұғалімдер күні //Егемен Қазақстан – 2003. – 4 қазан. – Б.5

Бейсенбаева К. Ұстаз – ұлағатты есім // Бала тәрбиесі. – 2005.-№3.- Б.10-11

Жұмабаева А. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті // Бастауыш білім. – 2005. - №3.- Б.4 -5

Мәукенұлы Н. Ұстаз – ұлы мамандық // Ана тілі. – 1998. – 3 желт.(№48) - Б.4

Молдабаева Ш. Ұстаз – ұлы тұлға // Қазақстан мұғалімі. – 2005. - №12-15. - Б.15

Мұқанов С. Ұстазға //Таптым-таптым! Эврика! – 2005. - №2.- Б.4

Мұсаев Ө. Ұстазыма: Өлең //Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1997. - №9-10.- Б.122

Сманов Б. Ұстаз туралы толғаныс // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2000.- №6.- Б.40-41

Тараз Ә. Ұстаздар – асыл тұлғалар: Өлең // Алматы ақшамы. – 1997. – 29 қазан

Тарпанбаева Г. Ұстаз – үлгі, өнеге, ұлағатым // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2006. - №9. – Б.14 –15

Төлепбергенқызы Г. Ұстазым өзіңменен мақтанамыз! //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2005. - №5. – Б.42-44

Чыныбекова Б., Молдақұлова Ж. Ұстаз – халық анасы //Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар. – 2005. - №4. – Б.36-37

Шағыр Қ. Әрбір ұстазға берері мол //Тәрбие құралы. – 2005. - №5 Б.55-56.

Мазмұны
1. Төл мерекелеріңізбен, ұстаздар!............................................3

2. Құрастырушыдан.....................................................................4

3. Ұстаз деген ... /Інжу-маржан, қанатты сөздер./......................6

4. Нақыл сөздер............................................................................8

5. Бәрі керісінше /ойын-мереке/...................................................10

6. Ұстаз аты мәңгілік, жанымда қалар жаңғырып!

/сазды-байқау/..........................................................................20

7. Ұстаз – ұлы тұлға /Әдеби – сазды кеш./................................24

8. Мерекеңіз құтты болсын./Шәкірттердің ұстазын

құттықтауы/..............................................................................31

9. Ән-жыр шашу...........................................................................34

10. Ұстаздар жайлы – көркем әдебиетте....................................45

11. Ұстаздар өмірінен /әзіл-қалжың отауы/.................................54

12. Түсіндірме сөздік.....................................................................56

13. Ұстаз мәдениеті /қосымша/.....................................................57

14. Әдебиеттер............................................................................60

Құрастырған: Сағатова А.А.

Қазақстанның С.Бегалин атындағы мемлекеттік республикалық балалар кітапханасының ротапринтінде басылған.