Су пайдаланушылардың талаптары (гидроэнергетика, кеме жүру, табиғи қорғау және т.б. су жіберулер)

Су пайдаланушылардың және табиғи қорғау, балық шаруашылық және т.б. су жіберулердің көлемдері 7.2.20 кестесінде бейнеленген. Қабылданған «Жоғарға – Ертіс су қойма каскадының су қорларын пайдалану ережелері» және «Қапшағай су қоймасын алғаш толтыру кезіндегі және қалыпты қолдану кезіндегі ережелер»-ге сәйкес Іле және Ертіс өзендерінің су шаруашылық баланстарында гидроэнергетика талаптары есепке алында.

Су жол көлігінің Ертіс өзеніне талаптары бойынша навигациялық кезінде кеме жүре алатын су деңгейін 20 сәуір 5 қараша арасындағы ұстауы қажет.

Жайық өзен сағасына су жіберулер уылдырық шашатын жерлерді суландыру және балықтың көшіп конуын қамтамасыз етуге арналған, сонымен бірге балық қорын сақтау және табиғи өзімен өзі өсіп – өну мақсатымен Каспий теңізінің солтүстік бөлігінде балықты семірту.

Астана, Ақтөбе, (Илик ө.) және т.б. су қоймаларының төменгі бьефіне су жіберулер ішінде санитарлық су алулар есепке алынған. Міндетті санитарлық су шығындары минималды айлық орташа су шығын мөлшеріне сәйкес, қамтамасыздандығы 95 %.

Ресей Федерация және Қазақстан арасындағы келісім шарттар негізінде белгіленген, ҚР және РФ арасындағы шекарасында санитарлық су жіберулер, Есіл және Тобыл трансшекаралық өзендерінде есепке алынған. Есіл өзенінде санитарлық су жіберулер 6 м³/с кем емес мөлшерде беруі қарастырылған (ҚР, Павлодар қаласы, 25 – 26 қараша, 2010 ж. Трансшекаралық су нысандарын бірлесіп қолдану және қорғау бойынша жұмыс топтың Мәжіліс хаттамасы). Сондай – ақ, сирек қайталанатын аса суы аз жылдар кезінде ҚР өз тұтынушалырдың едәуір су тапшылығын жою үшін транзит су жіберулерді көлемін азайту шешімі қабылданды, бірақ санитарлық су жіберу көлемінен кем емес (1,0 м³/с), «Союзгипроводхоз» институтымен (1988 ж.) жасалынған, алдында қабылданған мемлекет арасында су бөлу ережесі. Тобыл өзені бойынша, Қостанай және Курганск облыс шекарасында Үй өзеннің құйылыс жерінің жағарғы жағында, кез келген суы аз жылдары судың деңгейі төмен болған мезгілінде Тобыл өзеннің минималды су шығыны Ресей - Қазақстан Үкіметаралық комиссия шешіміне сәйкес 0,5 м³/с көлемінде бекітілген. Табиғатты қорғау су жіберулер Жаңартылған Бас Сұлбасында бірнеше компонеттерге олардың атқарымдылық міндеті бойынша шектепліп бөлінген:

- ірі өзендердің алқаптарының және олардың көл, теңіз сағаларында экологиялық жағдайын және су деңгейін қалыпты түрде ұстау;

- Ертіс өзеннің жайылымын суландыруға арналған;

- Сырдария, Жайық, Нұра, Торғай, Шу және т.б. өзен бассейндерінде шаруашылық – экологиялық жүйелерінде экологиялық жағдайын қалыпты жағдайда ұстау үшін. Көлдер, шабындықтар, тоғай ормандар, сулы – батпақ жерлерден құралатын Сырдария дельтасының табиғи – шаруашылық кешенінің су пайдалануы 1,4 км³ көлемінде қабылданды ( қамтамасыздығы 75% кезінде). 39 м ден 42 м- дейін горизонт тербелісі кезінде теңіз су балансының негізінде САТ (САМ) су пайдалануы бекітіледі. Орташа сулы жылы Солтүстік Арал теңізіне су жіберу 3,0 км³ көлемде кем болмау керек.

Сарышығанақ су қоймасының су пайдалануы 0,69 км³ мөлшерінде қабылданған (су қоймасын толтыру жайлы соңғы шешім қабылданбады).

1992 жылғы 12 мамыр Қазақстан Республикасы Министірлер Үкіметінің «Іле – Балқаш бассейннің экологиялық мәселерін шешу бойынша іс әрекеттер» үкіміне сәйкес Балқаш көлінің деңгейін қажетті БЖ 341 м белгісінен төмен емес қалпында ұстау қажет. Сондықтан, Іле өзеннің су шаруашылық баланстарын есептеу кезінде, Қапшағай ГЭС жармасында қалған ағысты кейін бассейн аумағында оның пайдалануы Балқаш көленің талаптарынан сәйкес БЖ 341 м белгісінен төмен емес қалпында ұстау негіздеріне назар аударылды.

Іле атырауы транзит ағысының жоғалу аймағы болып табылады. Іле өзеннің атырауында ағыстың абсолюттік жоғалу мөлшері, атыраудың жоғарғы жағындағы ағысына байланысты, 1989 ж. Балқаш Сұлбасында алынған графигі бойынша анықталатын.

Ертіс алқабын суландыру (Мемлекеттік табиғи қорық мәртебесі бар) үшін табиғи қорғау су жіберулер 17 – 21 күнге созылатын 3500 – 3200 м³/с шығындарымен 75 % ауқаттылығы Бұқтырма су қоймасының су жіберу есебімен жүзеге асырылады, бүйір тармағы БГЭС және ШГЭС арасында және Шүлбі су қоймасының жұмыс істеуі. Жылдың сулығыны байланысты су жіберу көлемі 4,55 км³-тен 6,63 км³ дейін мөлшерде құрайды, орташа алғанда – 5,4 км³, ауқаттылығы 75 % кезінде – 5,4 км³, ауқаттылығы 95 % кезінде - 4,55 км³. Қазақстан өзендерінің бассейндерінде (Сырдария, Нұра, Торғай және т.б.) шаруашылық – экологиялық жүйелерге (ШЭЖ) едәуір көлемде су ағысы шығындалады. Бұл жерде суланатын ескі арналар, ойпаттар, көлдің ойыстары, тоғай – сай сала, сулы – батпақты жерлерде мекендейтін жануарлар мен құстар және сол жердегі тоғай орман, тал шілік, қамыстың, өсімдіктердің өсіп өну жері, сонымен қатар, жайылым жерлер және малды суғару көздері, шалғынды жерлер, балық аулау нысандары және халық үшін оазистер.

7.2.20 кесте

Теніз – Қорғалжын көлдер жүйесінің сулы – батпақты жерлердің су талаптары ретінде мыналыр қабылданған:

• 
  Нұра және Құланөтпес өзендері бойынша Қорғалжын көлдеріне орташа көпжылдық су көлімі 277 млн.м³ құрау қажет;
  
• 
  Теніз көліне 326 млн.м³, барлығы – 603 млн.м³;
  

Наурызым мемлекеттік табиғи қорығы және Торғай, Сарықопа мемлекеттік табиғи кіші қорықтың сулы – балшықты жерлердің суға қойылатын талаптарының толықкөлемді зерттеулер, халықаралық мәні бар болғандығына қарамастан, жүргізілген жоқ.

Торғай сулы батпақты жерлер және Сарыкөпе мемлекеттік табиғи қорғалатын аймақтар және Наурызы́м мемлекетті́к табиғи́ қорық, олардың халықаралық маңызы бар болуына қарамастан, суға қойылатын талаптарды толық көлемде зерттелмеді.

Берілген жұмыста сулы батпақты жерлердің суына қойылатын талаптарын анықтау негіздеріне алдын ала жағдайлар жатқызылған, көлдерде оптималды су деңгейін ұстау үшін табиғи жағдайда орын алған тармақтың көлемін қажет етеді.

Осы принцип бойынша бекітілген Торғай, Улькаяк, Сары – Өзен, Теке, Наурызым – Қарасу жалпы су келу орташа сулы жыл мөлшеріде алғанда 544 млн.м³ құрайды, суы аз жылдарда 153 млн.м³ (Р=75 %) және 30 млн.м³ (Р=95 %) құрайды.

Су қоймаларда және Жайық – Каспий бассейндегі арналарында (ЖК ҚОҚ, Үлкен және Кіші Өзен және т.б. өзендерінің бассейндерінде көлшіктердің тартылуы) қажетті су жиегінде ұстау және оларды толтыруға арналған су беру, кешенді су пайдалану үшін су беру балық шаруашылық және табиғи қорғау қажеттіліктеріне бөлмей қарастырылады.

Осы барлық қажеттіліктерге 250 млн.м³ шамасымен қолданылады.

Табиғи кешендер көлдер және басқа су айдындар, өзеннің сағасында орналысқан, оларға табиғи қорғау мақсаттарымен су беру көлемі қалдық принципі бойынша анықталды, бірақ көлемі байқалған табиғи күйден кем болмау керек.

Қазақстан Республикасының өзен бассейндерінде ағынның жоғалауы алдын ала су бітенің бұланыу және су қоймалардың арнасына сүзілу, сонымен қатар өзен арнасында ағыстың табиғи шығындары, негізінде, төменгі ағыстың таралу аймағы және шаруашылық – экологиялық жүйесінде (соңғысы жоғарда қарастырылған). Ірі су қоймаларының бетінен судың булану шығындары көп жылдық ағыс тізімі бойынша су қойма жұмыс режимдерінің есеп айыру процессінде анықталады, туынды дай орташа әр бір нақты жылдың су қоймалардың айна аудандарында көп жылдық көрінетін булану қабаты 7.2.21 кестесінде келтірілген. Көрінетін булану қабаты буланыдың айырмашылығы және жауын – шашын көлемі бойынша анықталды. Орташа көп жылдық көрінетін булану қабаты су қоймалардың орналасуына байланысты 368 – 993 мм. құрайды.

7.2.21 кесте

Ірі су қоймалардың беттінен көрінетін булану, мм.

Шағын су қоймаларда су булану шығыны жоба бойынша қабылданды. Жобалардың жоқ болған жағдайда шығындар орташа көп жылдық су қойма су айнасының ауданының көрінетін булану қабаты туынды дай анықталды, су айнасының ауданы НПУ кезінде 60 % сәйкес. Су қоймалардың су беттінің булануы булану картасы бойынша анықталды. Жауын – шашын мөлшері ең жақын метостанция көрсеткіштері бойынша климаттық мәліметтер бойынша қабылданда. Шағын су қоймаларда орташа көп жылдық су шығын көлемі 7.2.23 кестесінде көрсетілген.

7.2.23 кесте

Шағын су қоймалырдың беттінен буланатын судың шығыны

Су қойманың фильтрация шығындары жоба бойынша қабылданды, су қойманы пайдалану ережесі немесе су қоймалардың су баланстары жайлы БИ мағұлматтары негізінде. Соңғы жағдайды алатын болсақ ол су қоймадағы су қордан су қойманың сүзілу көлеміне байланысты.

Су қоймада судың мұзға айналуы шығындары баланстарда есепке кірмеді.

Орталық, Батыс және Оңтүстік Қазақстан көптеген өзендердің өзгешілік негіздері өзен арнасының төменгі жақтағы учаскілерде аллювиялық шоғырланған қалың қабатында судың жедел фильтрациялануы. Солтүстік Балқаш маңайында арналардың құм мен немесе әктас шөгінділер мен қыйлысатын жерлерде арналық шығын көлемі анағұрлым үлкен. Солтүстік Балқаш бөлігінің бір де бір өзені (жер үсті сулар) өзінің суын Балқаш көліне алып келмейді, осылай жедел арналық ағынның жоғалуы түсіндірсе болады. Арналық шығындар есеп айыруға қиын келеді, сондықтан Казгипроводхоз бұрынғы жұмыстары, осы әдебиет көздерінен немесе қалдық принципі бойынша мәліметтерге қарап қабылданды. Есептік учаскінің бас жағында және бітетін жерінде гидрометриялық мәліметтердің бар болуы және су алу және ағыстың шығып кетуі баланстық тәсілмен анықталады (Нұра өзені және т.б.).

Арналық ағын шығындары жылдың сулығына байланысты өзгеруі мүмкін және 90 – 100 % дейін жете алады.

Кейбір бассейндерде ағыстын қайтарылуы және ағыстың жоғалу зонасынан төмен ағыстың жерден шығуы. Мысалға, Ертіс ө. бассейннінде Шүлбі а. төмен жағында көктем мезгілінде сәуір – мамыр айларында өзен алқабын су басқанда судың акумуляциясы жүреді және төменгі жармада ағыстың төмендеуі байқалады. Кейін маусым айында су призмасы жұмыс істей бастайды, төменгі жармасында су ағысының шығыны ұлғаяды. Мүмкіншілігіне қарай, бұл құбылыс су шаруашылық баланстарын есеп айыру кезінде есептеледі.

ҚР және ҚХР шекарасын 25-ке жуық су ағысы кесіп өтеді, олардың ең ірі өзендердің бірі Ертіс және Іле өзені болып табылады, бұл өзендер экономикалық және әлеуметтік-экологиялық тұрғыдан қарасақ Қазақстанға ең маңызды болып табылады.

ҚР және ҚХР (м/м Бұран) шекарасында Қара Ертіс ө. ығысының әртүрлі бағалау бойынша 10,7-ден 9,8 дейін деңгейінде тербеледі. Біріншіден шаруашылық қызмет салдары әсерін тигізбеген табиғи ағыс. Екіншіден – Қытайда тарихи су алу (су пайдалану) есептеуімен ағысты қамтып көрсету, бөлек уақыттарда Қара Ертіс ө. бассейннінде орын алған, өзен бассейндерінде ығысты өлшеп бастағанның алдында.

Сонымен, сол уақытта табиғи ағыстың және өлшенген (шын мәнінде) ағыстың айырмасы ҚХР –да Қара Ертіс ө. ағысының қолдану көлемі көрсетіді.

ҚХР – да бұрыңғы заманнан бері қолданып келе жатқан су қорлар 0,9 км³ көлемінде «Заңды» мәртебеге бекіту, әлбетте, қиын болады (немесе мүмкін емес), себебі бұл даулы мәселе. Бұл ағыс траншекаралық суларға қатысты болмайды деп күтілу мүмкін. Бұл жағдайда трансшекаралық Қара Ертіс ө. ағысы қабылданған 1938-дан 1972 жж. дейін есептелген орташа меншікті - табиғи су қорлар көлемі жылына 9,8 км³.

Ескерту қажет, 9,8 км³ шекаралық су қорлардың 2,0 км³ Қазақстан аумағында қалыптасып және Қытай аумағындағы Қара Ертіс өзеніне құйятын Ақ-Қаба, Қара-Қаба және Белезек өзендірінің ағысынан құралады.

Сонымен, Қытай бөлігінде Қара Ертіс ө. бассейннінде іс жүзінде су қор көлемі 7,8 км³ құрайды.

Сөйтіп, келешекке су шаруашылық баланстарды есеп айыру кезінде шығындар баланс бөлігінде ҚХР болжамданған жалпы су алу көлемі емес, ал олардың тарихи су алу көлемінен асқаны 0,9 км³ мөлшерінде.

ҚХР келешекке жоспарланған Қара Ертіс өзен бассейннінде су қорларын пайдалу жайлы мәліметтер мүлдем белгізіс.

Бүгінгі күнде Қытай мен Қазақстан арасында Ертіс өзеннің ағысын бөлу жайлы ешқандай келісім шарт жоқ, бірақ трансшекаралық өзендер бойынша су қорларды тиімді пайдалану жайлы келісімсөз 1999 ж. мамыр айынан бастап жүргізіліп жатыр.

Ұсынылған нұсқа бойынша ертіс ағысын ҚХР-да су алу көлемі шамамен:

2015 ж. – 5,0 км³ (қосымша 4,1 км³);

2020 ж. – 5,6 км³ (қосымша 4,7 км³);

2030 ж. 6 км³ (қосымша 5,1 км³);

2040 ж. – 6,3 км³ (қосымша 5,4 км³) құрайды.

Сонымен қатар, Ертіс өзен бассейнніне ұқсас, Іле ө. бассейні бойынша су шаруашылық есеп айыруда, ҚХР – да су пайдалану көлемі қосымша өсуп кету мүмкіндігін есептей отырып болашақта әлде жітіп қалған деңгейіне (1970 ж. дейін) 1 - 2 км³ құрайды.

ҚХР аумағында болашаққа жоспарланған су алу және оның динамикалық өсуі жайлы нақты ресми мәліметтер жоқ. ҚХР-ғы ҚР елшілігі мәліметтері бойынша 15.10.2004 ж. ҚХР аумағында Іле ө. бассейнінде пайдаланылған судың жалпы көлемі шамамен 5 км³ құрайды.

Қазақстан мамандарының кейбір сараптақ бағалауына сәйкес, Қытайда Іле ө. ағын шығыны жақын болашақта 7,4 км³ жетуге мүмкін.

Бірақ, бұл көлемді жақын 10 жылдықта қамтуды аса күмәнді, Жаңартылған БасСұлбада бұл жағдай қарастырылмаған.

Қытайда Іле өзен ағысын алдын ала орындалған бағалауы бойынша жалпы су алу көлемі:

2015 ж. – 3,5 км³ (қосымша 1,5 км³ );

2020 ж. – 4,0 км³ ( қосымша км³);

2030 ж. - 5 км³ (қосымша 3 км³);

2040 ж. – 6,4 км³ (қосымша 4 км³).

Сонымен бірге, Іле ө. қайнар көздерінде су көлемінің көбеюі көлемі 1 км³ (2015 – 2030 жж.) және 1,4 км³ (2040ж) мүмкіншілігіне назар аударылды.

Ресей Федерацияға және Өзбекстанға берілітен міндетті ағын көлемі

Қазақстан республикасымен және Ресей федерация арасындағы шекарада Есіл, Тобыл, Ертіс трансшекаралық өзендер бойынша қосымша санитарлық және басқа да су жіберулер мен қатар Орь, Илек, Хобда трансшекаралық өзендер бойынша міндетті су жіберулер қарастыралған. «Урал өзен бассейні бойынша жұмыс топтың мәжіліс хаттамасына» (19.06.1996 ж.) сәйкес, осы өзендер бойынша берілетін жалпы ағыс көлемі орташа сулы жылы 808 млн.м³ көлемінен төмен болмау керек, суы аз жылдары – 350 млн.м³ (Р=75 %) және 113 млн.м³ (Р=95 %) көлемінен кем болмау қажет.

Өзбекстандағы Айдаркөл – Арнасай көлдер жүйесін сақтап қалу үшін Шардара су қоймасынан (Сырдария ө.) қамтамасыздығы 50 % және оданда аз болғанда 1,0 км³ көлемде су жіберу жоспарланған.

Жер асты суларды пайдалану кезінде өзен ағысына тиетін зияны

Жоғарыда айтылып кеткен су балансының шығындар баптарынан басқа су шаруашылық есеп айыру кезінде жер үсті және жер асты сулардың арасында гидравликалық байланысы бар болу кезінде жер асты суларды іріктеу арқасында өзен ағысына тиетін залалдары ескерілді (7.2.24 кесте)

Ірі су қоймалардың топографиялық сипаттамасы бойынша келешекке ағысты реттеу есеп айырулар орындалды, су қоймалардың қолдану ережелерге және жобаға сәйкес қабылданған.

7.2.24 кестесі

Жер асты суларды іріктеу негізінде жер үсті ағыстың азаюы (жер асты суларды алу мөлшеріне байланысты, пайыз түрінде)

Келесі су қоймалар бойынша жобалық сипаттамалар нақтыланды:

• 
  Есіл өзен бойындағы Вячеслав су қоймасы (МКМ «Астанагорпроект» 2000 ж. нақтыланды).
  
• 
  Ертіс өзені бойында Бұқтырма және Шүлбі су қоймалары (ЖАҚ «Казгидропроект» соңғы мәліметтері бойынша сипаттамаларға түзетулер еңгізілді)