Экономика салаларының су ресурстарды пайдалануы

Экономика салаларының су ресурстарды пайдалануы

4.1. Тұрғын ұй және өнеркәсіпті сумен және суды қайтару

Қалалық су құбыры-канализациялық шаруашылығы шаруашылық-тұрмыстық және өндірістік мұқтаждықтарға суды жіберуге арналған су құбыры құрылыстары мен торлардың, сонымен қатар ағынды суларды бұруға арналған канализациялық коллекторлардың, тазарту құрылыстардың және ағынды суларды қабылдауыштардың жүйелерімен ұсынылған.

3.4 кесте

Ескерту:

* – қамтамасыздықтың көрсеткіштері шектес аумақтардан түсетін ағынды ескермей, шын мәнісінде тарту- транзитті ағынның есебімен;

** – ағын есебімен трансшекаралық өзендерге құятын көрсеткіштер берілген.

3.5 кесте

Қазақстан Республикасының әкімшілік облыстарында 1 адам есебімен нақты су алынымы

Әкімшілік облыстар	Халықтың саны 2012 ж. мың адам	Нақты судың тартылуы, млн. м3				Судың тартылуы 1 адам есебімен, м3/тәул. мың м3/жыл
		Экономика саласының қажеттілігіне		Коммуналды шаруашылық қажеттілігіне		Экономика саласының қажеттілігіне		Коммуналды шаруашылық қажеттілігіне
		барлығы	олардан жерасты су	барлығы	олардан жерасты су	қосынды тұтынудан	олардан жерасты су	қосынды тұтынудан	олардан жерасты су
Ақмола	1511,030	150,04	15,85	84,21	5,37	0,27	0,03	0,16	0,01
						0,10	0,01	0,06	0,003
Ақтөбе	796,130	106,79	63,80	34,74	34,72	0,36	0,22	0,11	0,11
						0,13	0,08	0,04	0,04
Алматы	3422,206	3423,43	265,40	232,20	127,33	2,74	0,22	0,19	0,11
						1,00	0,08	0,07	0,04
Атырау	555,198	192,54	1,72	33,51	0,23	0,96	0,01	0,16	0,001
						0,35	0,003	0,06	0,0004
Шығыс-Қазақстан	1393,964	541,96	142,67	85,34	64,54	1,07	0,27	0,16	0,14
						0,39	0,10	0,06	0,05
Жамбыл	1070,239	1215,93	44,80	25,79	25,35	3,12	0,11	0,05	0,05
						1,14	0,04	0,02	0,02
Батыс-Қазақстан	617,779	302,87	12,24	21,51	11,91	1,34	0,05	0,08	0,05
						0,49	0,02	0,03	0,02
Қарағанды	1363,264	1654,38	81,48	126,53	64,22	3,31	0,16	0,25	0,14
						1,21	0,06	0,09	0,05
Қостанай	880,109	87,88	7,14	44,70	5,36	0,27	0,03	0,14	0,03
						0,10	0,01	0,05	0,01
Қызылорда	726,781	4979,34	39,60	31,43	20,30	18,76	0,14	0,11	0,08
						6,85	0,05	0,04	0,03
Маңғыстау	568,086	1131,24	25,50	17,98	2,43	5,45	0,11	0,08	0,01
						1,99	0,04	0,03	0,004
Павлодар	749,154	2308,72	24,89	56,35	1,14	8,44	0,08	0,19	0,003
						3,08	0,03	0,07	0,001
Солтүстік-Қазақстан	579,636	57,53	16,45	19,96	1,91	0,27	0,08	0,08	0,01
						0,10	0,03	0,03	0,003
Оңтүстік-Қазақстан	2678,335	4378,42	187,74	81,07	61,93	4,46	0,19	0,08	0,05
						1,63	0,07	0,03	0,02
ҚР бойынша барлығы	16911,911	20531,07	929,28	895,32	426,74	3,31	0,14	0,14	0,05
						1,21	0,05	0,05	0,02

Барлық қалаларда және кенттерде көбісінде орталықтандырылған сумен қамтамасыздандыру жүйелері бар, олар орташа халықтың 94,07% қамтылған. Негізінде жүйелер біріккен, судың жіберілуі коммуналдық шаруашылық пен өнеркәсіп мұқтаждықтарына жүзеге асырылады. Бірқатар қалаларда 5 – 7-ден 13 – 16%-ға дейін халықты сумен қамтамасыздандыру бойынша қиындықтар туындайды – желінің болмауына немесе нашар техникалық күйіне байланысты су уақытылы кесте бойынша беріледі немесе аулалар бойынша алдын ала дайындалған сыйымдылықтарға таратылады. Орталықтандырылған сумен қамтамасыздандыру желісіне қол жеткізе алатын тұтынушылардың үлесі

Қалалық су құбырлар желісінің жалпы ұзындығы 31,743 мың км құрайды. Желілер мен су құбырлары негізінен 30 – 40 аса жыл бұрын салынған, ал ірі облыстық орталықтарында 50 жылдан ерте салынған. Су құбыры шаруашылығының негізгі қорларының тозуы 60 – 70%, ал кейбір жағдайларда 90 – 100% дейін құрайды.

Құбырлардың қатты тозғанына бола, су құбырлар желісінде қосынды шығындар судың табатын көлемінен 30 – 50% жетеді.

Сумен қамтамасыздандыру жүйелерін жұмыс қалпында ұстау үшін, жыл сайын су құбырлар желісінің ең болмаса 6-8% ауыстырып отыру қажет.

Су бұрудың орталықтандырылған жүйелерімен 79 қала мен көптеген кенттер қамтылған. Канализация желілерінің жалпы ұзындығы 12,899 мың км.

Республика бойынша су бұрудың орталықтандырылған жүйелеріне орташа халықтың 63 - 65% қол жеткізе алады. Қалаларда канализациямен қамту пайызы 85 - 99% жетті, кенттерде ол 10-15-тен 35 - 40%-ға дейін және одан шамалы жоғары аралықта ауытқиды.

Қалалардың су құбырлар желісіндегі апаттылықты талдау, апаттардың үлес (1 км желіге) санының өсуін яғни желі күйінің нашарлап бара жатқанын көрсетеді. Мысалға, Алматы қаласында бұл көрсеткіш соңғы 8 – 9 жылда 0,6-дан 1,23-ке дейін өсті. Салыстыру үшін: Батыс Еуропада бұл көрсеткіш жүйелердің сипаттамасы бойынша баламалы 1 км желіге 0,2 апатты құрайды.

Тұрғын үй- коммуналдық шаруашылық қажеттілігіне суды пайдалану көлемі 2012 жылы 838,893 млн.м³ құрады. 1990 жылмен салыстыру бойынша суды пайдалану 1,68 есе қысқарды, халықтың саны 1,01 есе азайды.

Су қажеттілігінің ұлғайыуы келешекте де сақталады, 2040 жылы
– 1276,140 млн. м3 құрайды.

Судың үлесті шығыны өте күрделі шектерде 1 тұрғынға 60- 40 бастап 250 л/тәулікке дейін ауытқып тұр, бұл тұрғын құрылыстарының әлеуметтік қамтамасыздандыру деңгейіне, тұтынушыларда суды есептеу аспаптарының болуына және жүйенің техникалық күйіне байланысты болып отыр.

Республикада су қорларын негізгі тұтынушының бірі өнеркәсіп болып табылады. Оның қажеттіліктері жер асты көздері (10,2%) мен үстірттік суды (жалпы алудан 89,8%) алу есебінен қанағаттандырылады.

Суды шығындау нормалары өндірістің нақты технологиясына қатысты қолданылатын есептеме негізінде анықталады. Суды пайдалану мен табиғи су объектілеріне шығарудың үлкен көлемдері технологиялық процестердің жетілмегенін сипаттауы мүмкін. Бірқатар жағдайда пайдаланылатын судың саны оның сапасына байланысты болады.

Су қорларын әсіресе өнеркәсіпте үнемдеудің маңызды резерві, айналымды сумен қамтамасыз ету болып табылады. Енгізу кезінде оның алудағы қажеттілігі 5-10 есе төмендейді, сәйкесінше шығару да азаяды. Қазақстан бойынша жүйелі-қайталау және айналымды сумен қамтамасыз ету көлемі 2012 жылы 8308,37 млн.м³ құрады, оның ішінде айналым – 7556,495 млн.м³, қайталау 751,875 млн.м³.

Су бұру жалпы көлемі 4718,90 млн.м³ келешекте күтілуде, олардын ішінен су объектілерге 4150,36 млн.м³

2040 жылмен қазіргі кезді салыстырғанда айналмалы және қайтымды су көлемі 1,2 есе өседі, және 9760,244 млн. м3 құрайды, соның ішінде айналмалы – 8895,505 млн.м3 , қайтымды – 864,739 млн.м3.

Өнеркәсіптердің ағын сулары, су қоймасын ластандыратын кең тараған негізгі көзі болып табылады. Ластандырғыш суларға, өнеркәсіптік, тау-кен өніру мен қайта өндіру кәсіпорындарынан басқа, қала құрылысы, түрлі тұндырғылар, қатты және сұйық мұнай өнім қалдықтары жатқызылады.

Ақаба сулардың санаттарына байланысты олар негізінен тұрғынды, өнеркәсіптік, карьерлі, рудалық және аралас болып бөлінеді. Олардың тазалау түрлері: механикалық, табиғи және биологиялық.

Республиканың бірқатар облыстарында тазалағыш ғимараттардың жұмысының тиімсіздігімен байланысты, дүбірлі экологиялық жағдай сақталады. Көп қалаларда (Қызылорда, Орал, Қостанай, Көкшетау, Тараз, Петропавловск) ұзақ уақыт бойы толық кешенді тазартылмаған ұйымдастырусыз тазарту ғимараттары пайдаланылып келеді.

Республика бойынша 2012 жылы ақаба сулардың көлемі 4022,729 млн. м3 құрады. Жалпы ақаба сулардың көлемінен: тұрғын- үй шаруашылығынан – 430,466 млн.м3 (11 %), өнеркәсіптік ақаба сулар - 3592,263 млн. м3 (Ермаков ГЭСтан тігінен келетін сумен санағанда) немесе 89%. Республика аумағында 2012 жылы 609 канализация ғимаратты және 387 канализациялы торлары бар.

4.2. Ауыл мекендерін сумен қамтамасыздандыру
Ауыл шаруашылық сумен қамтамасыздандырудағы негізгі тұтынушылар - ауыл халқы, мал шаруашылығы, ауыл шаруашылық өнімін бастапқы өңдеу кәсіпорындары, халықтың жеке көмекші шаруашылық жүргізуге арналған үй жанындағы учаскелері болып табылады.

Барлық халық адам саны бес-он мың дейін және жоғары, 100 және одан аз халқы бар 6904 ауылдар мен кентттерге шоғырланған.

Халықтың едәуір бөлігі, 50%-тан астамы табиғи жағдайлар бойынша өмір сүру үшін неғұрлым қолайлы Оңтүстік өңірде шоғырланған, Оңтүстік- Қазақстан облысының үлесіне халықтың 21,3%-ы келеді, Алматы – 19,6%, Жамбыл – 8,5%.

Ыңғайласқан тұрғын қоры көбінесе аудан орталықтары мен үлкен ауылды мекендер. Республикамыздың ауылда тұратын халықтың 75 % ыңғайы жоқ тұрғын үйде тұрады, су құбыры мен канализациясы жоқ. Толығымен ыңғайласқан үйлерде халықтың 2-5 % ғана тұрады. Халықтың кей бөлігі сапасы белгісіз, есік алды құдықпенен пайдаланады.

Республика 2012 жылы орталық су құбыры бар 3149 ауылды мекендер тіркелген. Жалпы су құбырлар ұзындығы 26,075 мың. км. Айтылған ауылды мекендерде 5543,62 мың адам немесе халықтың 72,5% , халық 2039,05 мың адам (26,7%) жергілікті су көзімен пайдаланады

Халықтың 0,8%, яғни 174 ауылдардың сумен қамтамасыздығы қанағатсыз, оларға су тасымалданып әкелінеді.

Орталықтанған су жүйесімен халықтың қамтамасыздануы 79,9 дан –91,3% дейін Қызылорда, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында және 27,8% ден - 47,6-дейін Қостанай , Павлодар және Маңгыстау облыстарында.

1990 жылы салынған және жұмыс жасаған 84 су құбырынан 52 топты су құбырларына 2008 жылы реконструкция жасалып жатқан еді. Солтүстік Қазақстандағы үлкен су құбырының кей бөліктері тозуына және пайдалунышулар жоқ болуына байланысты сегментелген.

Бассейн инспекцияларының есептеріндегі деректер бойынша 1990 жылы республикада ауыл шаруашылықты сумен қамтамасыз ету мен жайылымдарды суландыру қажеттіліктеріне суды жинау 1092,8 млн.м³ құрады, оның ішінде үстірттік көздерден 520,7 млн.м³ немесе 47,6%, 2008 жылы сәйкесінше – 322,16 млн. м³, беткі су 77,85 (24,2%) және жер асты сулардан 244,29 (75,8%). Қазіргі кезде (2012 ж.) су алу-366,0 млн. м3 құрады, соның ішінде беткі судан 108,25 (29,6%), жер асты сулардан - 257,75 млн. м³ (70,4%).

Келешекте (2040 жыл) айтылып кеткен қажеттерге көлемі 820,09 млн. м³ су алымдары күтілуде.

Ауылшаруашылық су тұтынушылардан су бұру негізгі бөлігі орталықсыздандырылған болып жузеге асады. Ауылды мекендерде санитарлық объектілер құрылысына лайықты назары көрсетілмейді, кәзіргі уақытта бірінші қатарда ауылды мекендерде сумен қамтамасыздандыру мәселері негіз болып тұр. Сондықтан ауыл мекендерде кәріз жүйесінің даму деңгейі сумен қамтамысыздандырылуы деңгейі әлде қайда төмен болып келеді.

Кәріз жұйелерінің тозуы 70-90 % жетеді. Кейбір жағдайларды тазарқыш ғимараттар болмауы, толық тазартудан өтпеген ағыстар сүзгілеу жазықтарға немесе жинауыш тоғанда жиналып және су объектілердің салтауышы болып табылады. Осынын бәрі ауылды мекендер аумағында санитарлық жағдайын төмен екенін дәлелдейді.