Басқа салалар 4.4.1. Балық шаруашылығы

4.4.2. Рекреация саласы

Рекрияция мақсаттары үшін аса ірі су қоймалар ғана емес шағын су коймалар пайдаланылады. Айрықша қызықтыратын көлдер - Бақаш, Алакөл, Шалқар, Бурабай көлдер тобы және басқалар, су қоймалар – Бұқтырма, Қапшығай, Қаратомар, Қарғалы, Тасөткел және кішілеу су қоймалар. Жағалауы құмды жағажайлармен жалғасқан Каспий теңізі рекреация үшін ерекше су айдыны. Демалыстың белсенді түріне – аң аулау және балық аулау, белгілі бір қызығушылығы бар ұйымдарға республиканың солтүстік және орталық облыстарында мыңдаған көлшіктер ұсынылған.

Ең ірі су қоймалары – Каспий теңізі, көлдердің ішінен ең ірілері – Арал, Балқаш, Алакөл, Теңіз көлдері. Аталған су қоймаларының ішінен аса ірі су қойнаулары: Бұхтарма, Қапшағай, Шардара су қоймалары. Өзендер мен су қоймаларының жағалауларында көптеген демалыс үйлер, санаторийлер, балаларға арналған сауықтыру лагерлері, туристтік базалар мен басқа да рекреациялық объектілер салынған.

Қазіргі уақытта рекреациялық-туризмдік салада барлық есептелген мекмелердің түрі бойынша шамамен жылына 2 млн м³ суды пайдаланады. Осы істелген жұмыс бойынша республиканың барлық есептелген мекемелерінде суды пайдаланудың жалпы көлемі 2040 жылғы даму деңгейіне қарай шамамен 58,58 млн м³ құрайды.

Су бұру көлемі су пайдалану көлемінің 90 % көлемін құрайды.

4.4.3. Су көлігі

Орал, Іле, Есіл, Сырдария өзендерінде кеме жүрістерінің габариттерінің жағдайы бассейндердің табиғи сулылығымен, Ертіс өзенінде – Бұхтарма, Өскемен және Шүлбі су қоймаларының төменгі бьефтеріне суды арнайы бірретік су жіберулердің өлшемдерімен анықталады.

Кеме жүзетін су жолдарын қолдану және кеме жүзудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету- қоршаған ортаны қорғау талаптарына сай ҚР-ның құқықтық-нормативтік актілерімен жүзеге асырылады; осыған сәйкес суға жанар-жағармайлық заттардың, тұрмыстық-шаруашылық қалдықтардың,нәжістің және кемеден шығатын лас судың түсуін болдырмайды; жолжазба жұмыстарын жүргізу үшін жаңа технологияларды өңдеу және енгізу қажет; су жолдарының кеме жүргізу жағдайының жұмыстарын мазмұндау үшін су бассейндерінің экологиялық жағдайларға жағымсыз әсерлерін төмендету мақсатында жүргізіледі.

3. Көл-шаруашылық, өзенді және сағалардың экожүйелері

Қазақстан жері Орталық Азия мемлекеттерінің аумағында сумен қамтамасыздығы төмен мемлекеттерге жатады. Келешекте трансшекаралы өзендердің суы азаяды деп күтілуде, бұл Қытай, Өзбекістан, Қырғызстан елдерінде шаруашылықтың өсуіне байланысты. Қазақстан жеріндегі жер беткі сулардың ерекшелігі, онсыз да шектеулі ресурстардың жартысы (Балқаш көлі, Арал, Каспий теңіздерінің) су айдындарының деңгейін ұстауға шығындалады, сонымен қатар жайылымдардың және сағалардың табиғат жүйелерді суландыруға да шығындалады. Қазақстан Республикасының су ресурстарының жартысына жақыны басқа елдерде бастауын алады, сол себепті республика үшін су ресурстарының ретелуі және трансшекаралы су нысандарын пайдалануы және қорғауы өзекті мәселе.

Орталық Азия аймағында су бөлінуі туралы мәселе толығымен шешулуден алыс және соңғы жылдары олар одан әрі күшеюде. Қырғыстан республикасы, Таджикистан республикасы (Орталық Азия мемлекеттерінің ішіндегі су ресурстарының қамтамасыздығы жоғары мемлекеттер) алдынғы жасалған трансшекаралы ағыстар және олардың бөлінуі мен су ресурстарды тиімді пайдалану және басқару туралы мемлекет аралық негіздемелерді қайтіп қаралуын қажет деп санауда.

Бассейндердегі су ресурстарды пайдалану туралы мәселені шешу үшін кешенді шаралар қолдану керек, соның ішінде су ресурстарың интегралды басқару. Трансшекаралы сулардың басқару жүйесін сапалы деңгейге дейін көтеру қажет, оның мақсатты бассейндердегі су ресурстарды тиімді пайдалану. Су ресурстарды басқаруы гидро түйіндердің жұмысын жақсартуға жағдай жасайды.

1. Ертіс өзенінің жайылымы

Ертіс жайылымы, өте үлкен жайылымдардың бірі, Өскемен қаласынан басталын Ертіс өзенінің құйылысына дейін біркелкі еңі 0,5-1 км ден 15-20 км дейін, 3000 км-ден артық далалық облысты кесіп өтеді және Батыс сібірдінң орманды облысының оңтүстік жағын алып жатыр. Сол себепті, жайылым әртүрлі экологиялық жағдайымен және күрделі өсімдік әлемімен сипатталады (Соңғы кезге дейін аз зертелген еді).

Қазақстан жерінде Ертіс өзенінің жайылымы 375 мың га. Жайылым дербез табиғи кешен болып есептелінеді, ол фауна мен флораға өте бай және географиялық ланшафтымен ерекшелінеді. Жайылым социалды фактор болып есептелінеді, аймақтың тұрақты дамуының қайнар көзі және тұтас экологиялық жүйені құрайды.

Оның табиғи тепе теңдігінің бұзылуы қайтарымсыз қиын жағдайға әкелуі мүмкін. Жайылымның жүйесіз түрде пайдалануына байланысты, жайылым кешенінің биологиялық өнімділігі төмендеуде өсімдіктердің бағалы түрлері жоюлуда, жануарлар әлемі азаюда, аудандардың көбісі шөппен өсуде және топырақтың жемістілігі азаюда.

Ертіс өзенінің жайылымының табиғи жасау факторы көктемдегі су тасқыны және Жоғарғы - Ертіс су қоймаларынан су жіберілімі бойынша жасалады.

Кеме жүзетін су жолдарын қолдану және кеме жүзудің қауіпсіздігін қамтамасыз ету- қоршаған ортаны қорғау талаптарына сай ҚР-ның құқықтық-нормативтік актілерімен жүзеге асырылады; осыған сәйкес суға жанар-жағармайлық заттардың, тұрмыстық-шаруашылық қалдықтардың,нәжістің және кемеден шығатын лас судың түсуін болдырмайды; жолжазба жұмыстарын жүргізу үшін жаңа технологияларды өңдеу және енгізу қажет; су жолдарының кеме жүргізу жағдайының жұмыстарын мазмұндау үшін су бассейндерінің экологиялық жағдайларға Екінші үдемелі кез таудағы қар мен мұздықтардың еруімен байланысты. Жаз маусымына келіп және саз батпақ жерлермен өзен алқабының сумен басуын қамтамасыз ететін, сонымен қатар жер астындағы сулардың деңгейін көтереді.

Осының нәтижесінде Ертіс өзен алқабынық бидайық және су бидайық шабындықтар 50-60 ц/га шөп орып алуға береді. Бұдан басқа, балықтық уылдырығынан өсіп дамып келген шабақтардың көлдерге қайтып оралуына мүмкүндік береді.

Бұқтырма су қоймасына судың жиналған кезінде (1959-1963 жылдары) су тасқындар болған жоқ, осы салдардан өсімдіктердің шұғыл ксерофитизацияға алып келді және өнімі 5-7 ц/га төмендеді.

1964 жылдан бастап, Ертис өзен алқабын сумен басу үшін Бұқтырма су қоймасынан арнайы су жіберулер орындалып, оларды Оба және Үлбі өзендерінің ретелмейтін кейін реттелетін бұйыр жақ салаларымен қатар жүргізілген.

Қазіргі уақытта өзен алқабы су қаймадан жасанды бір реттік, су мөлшері энергетиктермен анықталатын лимиттелген өте тапшы көлемде, су жіберулермен сумен толтырылады және тартылып бара жатқан су тағандырында шабақтардың негізгі бөлігі қырылып қалады. Өзен алқабын осындай түрде сумен толтыру өзен алқабының барлық құраушылырға кері әсерін тигізеді.

Әлсіз су тасқындары жердің тұздануына және өсемдіктердің ыдырауы алып келеді, ағаш-бұталы өсімдіктердің жағдайы нашарлайды.

Шүлбі су қаймасынан су тастау және өзен алқабының сумен толтырылуы кезіндегі су жіберілулер кездегі транзиттік ағысы аныңталады. Жалпы су тастау көлемі су жіберу кезінде және су жіберіден кейін 6,8-7,8 км3, олардың ішінен өзен алқабын ылғандандыру үшін 597-858 млн.м³ жұмсалады, өзен арнасындағы шығындар (өзен сағасын толтыру, булану) 402 – 590 млн.м³ құрайды.

Осымен, суды тасымалтау кезіндегі өзен арнасындағы шығындары және өзен алқабын дымқылдату үшін жалпы су шығындары 1000 – 1450 млн.м3. Осы, су шығындар көлемі өзен алқабының сумен толған ауданы және су жіберу толқынына байланысты. Әр-түрлі сумен қамтамасыздық жылдары өзен алқабын дымқылдату үшін жалпы су шығын көлемі 4.5.1. кестесінде көрсетілген.

Қалған жыл мерзімдерінде РФ-на транзиттік ағыс көлемі Шүлбі су қоймасының пайдалану ережелеріне, Шүлбі ГЭС жұмыс тәтібіне және өзен транспортының талаптарына сәйкес анықталады.

Осы ережелерге сәйкес жүзу маусымы кезеңінде минималдық орташа тәулік су шығыны Шүлбі ГЭС жармасында 650 м³/с., қасқы кезеңде мұз қату кезінде 600 м³/с., мұздың толық орнағаннан кейін 400 м³/с төмен болмау керек.

4.5.1. Кестесі

Ертіс өзенінің алқап жерлердің тиімді пайдалану бойынша жоспарланған іс-шараларды, сонымен қатар өзеннің сушараушылық баланстарды талдау нәтижесінде келесі туындайды, арнайы ұйымдастырылған көктемгі арнайы табиғи қорғау су жіберулер есебімен өзен алқабы суландырылуы мүмкін және тиіс.

Шүлбі су қоймасы бірінші кезегінің құрлысы болған жағдайда өзен алқабының су басуы жүзеге асады, Бұқтырма су қомасынан су жіберулерімен және өзен саласының бұйір жақ су тасқының есебімен Шүлбі су қоймасының бірінші кезегінің су тастау есебімен қатар алдыңғы жылдары көрсеткендей тиімділігі төмен.

Сондықтан, Шүлбі су қоймасының екінші кезекгінің құрлысы бас – бұрғызбай ұсынылады, оны жұмысқа енгізген кезінен өзен алабына бұйір жақ саласының транзиттік су тасқыны және су қоймадан су жіберулерді, Бұқтырма су қоймасынан су жіберулерсіз, ол тек қана энергетикалық тәртіптемеде жұмыс істейді.

Шүлбі су қоймасының екінші кезегінің құрылысы және болашақта одан су жіберулер алқаптық өнімін автоматты түрде ұлғайта алмайды, бұл мәселені құрама іс-шаралар арқылы шешсе болады, олар:

- Көлемі 5,7 км3 және шығыны 3500 м3/с (жылдың сулылығына байланысты)су жіберулермен алқап дымқылдату ;

- Шабындықтарды жақсарту бойынша аргратехникалық және екпе дақылдарды егу іс шараларды орындау;