Қатын әулие, қыз әулие, Көктанды аңыздары

Қатын әулие Балықты ауылының қарт қаратау қойнауына қарай 7-8 шақырым қашықтықтағы Көктанды деген жерде. Осы жерден Қайыршақты өзенінің бір саласы Көктанды өзені басталып, Көкбұлақ өзенімен бірге Арыс өзеніне құяды. Қазіргі уақытта Көктанды өзенінің басында сырты қоршалған Қатын әулие мазары тұр. Бұл әулиеге перзент көрмеген әйел балалары, жан күйзелісіне түскен қыз –келіншектер тәу етіп, жандарына жұбаныш іздейді. Әулие туралы аңыздың баяндалуының өзі де өте қызық. Баяғыда Көктанды жерінде бір әйел айы күні жетіп, босанарда бала үстінде туа алмай қайтыс болады. Әйелді сол жерге жерлейді. Көптеген жылдар өтіп, сол жерге бір жылқысы көп атақты бай көшіп келеді. Уақыт өте келе байдың жылқысы қырыла бастайды. Қатты сасқан бай ұйқысыз түндер өткізіп, ойланады. Бір күні таңалагеуімде сыртта уайым жеп отырған бай екі бала ерткен ананы көреді. Ана екі кішкене баланы ертіп, өзеннен су ішіп, қайтып көрге кіріп кетеді. Содан бай бұл жердің әулиелі мекен екеніндігін сезініп, мазарды қоршатып, құран оқытып, құдайы береді. Аллаға құлшылығынан кейін жазмыштың құдіретімен байдың малының өлуі де тоқтапты. Ел ананың құрсағында егіз бала болғанын сонда біліпті. Міне, Қатын әулие аңызының сюжеттік желісі осылай. Аңыздың түбі ақиқат дегендей, Кеңес заманының кезінде қазір көзі тірі бірен-саран азаматтар бала ерткен ананы да көрдік деп әңгіме қылады. Енді мұның ақиқаты Аллаға аян. Аңызда Көроғлы, Көртегін, Көрқап, Қорқыт аңыздарындағы оқиға желісінің алғашқы көрінісі сөз болған. Академик Ә.Марғұлан: «Жойқын алыптарды үңгірде, көрде туғызу – салт-сананың ең ескі түрінің бірі. Өйткені, үңгір –адам баласының ежелгі тұрағы, өсіп-өніп, бірініші із қалдырған жері. Осындай ежелгі орындар заман өткен соң, кейінгі ұрпаққа ата-бабаның ежелгі қонысы, ұйық жері болып саналған. Үңгірді қасиеттеу, үңгірдегі ата-бабалардың сүлдесіне бас ию - ежелгі түркі тайпаларының байырғы ісі болған. Бергі заманда жаратылыстағы ғажайып көріністерді қадірлеу, асқар тау, қия тас, жер-суды қасиеттеу оғыз бен қыпшақтарда ерекше орын алады. Салт-сананың бұл түрін қазақтар сол ежелгі қалпында сақтап келді» - дейді[2.188-189б.]. Қазақ халқының наным - сенімде көрде туылатын баланы алып, жойқын күштің иесі, батыр санаған. Абылай хан өз заманында батырларын молаға түнетіп, олардың кейбір жастарын түнде мазарға жеке жіберіп, алдын - ала кебін кигізіп көрдің ішіне жатқызып қойған кісісі, алдынан ақырып шыққанда қорықпағандарын ғана батыр деп таныған. Жоғарыдағы ой тұжырым, Абылай ханның батырларды баулудағы іс әрекеті бүгінгі бізге Қатын әулие аңызын Түлкібасы жеріндегі ең көне аңыздардың бірі екендігін көрсетеді. Оның үстіне ежелгі түркілердегі қатын сөзі қасиетті құрметке ие болып, қазіргі ханым, бәйбіше сөздерінің баламасы іспеттес. Сібірдегі Қатын өзені, Шымкент қаласындағы Қатын көпір атаулары бұған дәлел.