T Ü r k o L o g I y a ¹ 1 2012 фахраддин вейсялли сегментация и идентификация морфем резюм е

Yüzyıllar boyunca edebiyat Gürcücesi’nden ayrılmış İmerhevili Gürcü­ler’in Gürcücesi hem dilbilimi bakımından (fonetik – morfoloji – sentaks) hem de kelime hazinesi bakımından ilgi çekicidir. İmerhevi’de Türk dilinin etkisi altında uzun süre bulunmasına rağmen Gürcü dili ve gelenekleri halen korunmaktadır. Oysa onlar artık biraz değişmiş durum­da; Gürcü dili ile Türk dilinde, genelde, kültürlerin kaynaşması gerçek­leşmektedir.

Farklı dil, din ve geleneklere sahip olan Gürcü ile Türk milletinin yüzyıllardan beri başlayan ilişkileri İmerhevililer’in sadece sosyal-etnoloji yaşamına değil, onların dillerine de yansımaktadır. Türk dilinin etkisi hemen hemen her alanda – fonetik, morfoloji, sentaks, kelime hazi­ne­sinde vs. farkedilmektedir. Türkçe’nin dil unsurlarının etkisi özel­likle kelime hazinesinde görülmektedir.

Bu makalede edebi Gürcü dilinin İmerhevi lehçesine Türk dilinin etkisi altında oluşmuş Ortak Gürcüce kelime hazinesindeki semantik değişiklikler incelenmıştır.

Bilimsel çalışmalarda konuşma kodlarının karışmasının iki önemli tipi mevcuttur: Kod-mikssing ve Kod-switching [1. S. 277–292; 2. S. 156–176; 3. S. 12–30]. Birinci etapa A ile B dil kodlarının karışması ile C dil kodunu ortaya çıkararak diyakroni prosesi demektedir. İkinci etapa ise, A ve B dil kodlarının temasta bulunarak eşit (her iki dil kodu aynı durumda) ya da farklı (dil kodlarından birisi diğerine göre avantajlıdır) durumunda sinkronik demektedir.

Kod-switching (İng. switching ‘geçirme’) ani aninden, farkedilmeden meydana gelmiş bir süreçtir ve sadece iki ana dile ya da diglosiye sahip olan toplum içinde mevcuttur. Bu topluma bağlı millet A ve B dillerini (ya da diyalektleri) aynı seviyede konuşmaktalar.

2) Intra-sentential geçirmesi (Intra-sentential switching) – A dilinin / / diyalektinin cümlesine B dilinin / diyalektinin kelime hazinesinin birim­le­rinin konması;

3) Extra-sentential geçirmesi (Extra-sentential switching) – A dilinin / / diyalektinin cümlesinden B dilinin / diyalektinin cümlesine geçirmesi;

4) Intraword geçirmesi (Intraword switching) – A dilinde / diya­lektinde B dilinden / diyalektinden fonemlerle eklerin alınması; ayrıca B dilinde / diyalektinde konuşmasında A dilinde / diyalektinde bulun­mayan fonemlerin herhangi bir sesle yerini değişmesi;

5) Tabir geçirmesi (Calque switching) – A dilinde / diyalektinde B dilinin / diyalektinin etkisi ile kelime – gramer tabirlerinin ani aninden yerine getirilmesi [4. S. 114].
Bu açıdan İmerhevili Gürcüler’in dili konuşma kodlarının karışması bakımından çok enteresan bir resim çizmektedir.

Türk dil dünyası ile mevcut olan uzun zamanlı ilişkiler sonucunda şimdilik artık İmerhevili Gürcüler’in hepsi (çok yaşlılar dışında) resmi Türk dilini bilmekteler. Eğitim Türkçe alınmaktadır, ayrıca ailelerde ve günlük ilişkilerinde Türk dilini sık sık kullanmaktalar. İmerhevi ağzında kod-switching’in beş tipinden hepsi mevcuttur.

Yukarıda belirttiğimiz gibi kod-switching kendiliğinden, fark edilmeden meydana gelen bir süreçtir ve sadece iki ana dile ya da diglosiye sahip olan halk içinde mevcuttur. Önümüzdeki makalede tabir geçirmesinden bahsedeceğiz (Calque switching), şöyle ki, B dilinin / / diyalektinin (Türk dilinin) etkisi ile A dilinde / diyalektinde (Gürcü dilinin) kelime / gramer tabirlerinin kendiliğinden olarak ortaya çıkma­sından konuşacağız.

Araştırdığımız konu 2006–2011 yıllarında Kutaisi Akaki Tsereteli Devlet Üniversitesi Gürcü Diyalektoloji Enstitüsü tarafından düzenlendiği zaman İmerhevi bölgesinin (Artvin ili) değişik köylerinde (İveti, İmphrevli, Koklieti, Bazgireti, Ziosi, Diobani, Tskalsimeri, Tsetileti, Surevani, Parnuhi) elde ettiğimiz diyalektoloji numuneleridir.

Bu bahsedilen çalışmalarda Gürcü dil dünyası için tanınmayan formlar, anlamlar ve cümleler ilgimizi çekmişti. Öyle ki, bizimle röportaj yapan kişilerden söyledikleri cümlelerin ve kelimelerin Türkçesi’ni de söylemelerini istemiştik. Onlar da hiç kendiliğinden söyledikleri cümle­leri Türk diline çeviriyorlardı. Sonuçta anlaşıldı ki, İmerhevi şivesi için özgün olan ama edebiyat Gürcü dili ve Gürcüce’nin değişik şiveleri için yabancı cümleler ve anlamlar direkt Türk dilinin etkisinden kaynaklan­mıştır.
Aşağıdaki makalede hem fiil, hem de isim köklerinden bahsedeceğiz.

Adga (‘kalktı’) fiilinin asıl anlamı İmerhevili Gürcüler’in şivesinde edebiyat Gürcü dilinde ve diğer Gürcü şivelerinde olduğu gibi adgoma ‘kalkmak’tir. Örn.: Babaman adga da ķarši gevda... ‘Baba kalktı ve dışarıya çıktı...’. Bu fiil kalkmak kavramının dışında başka anlamlar da üstlenir: Gürc. gakroba, mospoba ‘yok etmek’. Örn.: Buћari agar ari, adga ‘Ocak artık yok, kalktı’; Ĵvelay šeši variebi iqo, aћla isıni agar ari čvenšı ‘Önceden ağaç kavanozlar vardı, şimdi onlar artık yok bizde’; Ĵvelamdeli ћalћi iqo, aћla ĵvelebi amdgaran ‘Eski insanlar var idi, şimdi onlar yok etmişlerdir’; Ċin-ċin ķai mezobloba iqo, aћla mezobloba adga, agar aris ‘Eski zamanlarda iyi komşuluk vardı, şimdi komşuluk kalktı, artık yok’. Kalkmak fiili Gürcü dilinde ve Gürcü dilinin şivelerinde ‘yok etmek’ Gürc. ‘gakroba-mospoba’ anlamını taşımaz.

Yukarıda gördüğümüz gibi getirilmiş cümleler Türk dilindeki kalk­mak fiilinin karşılığıdır. Bu fiilin anlamlarından biri gerçekten ‘yok etmek’tir. Gürc. ‘ganadgureba, mosp. oba, gaukmeba, gakroba’. Türkçe örnekleri: ‘sıkı yönetim kalkıyor’; ‘bu adet çoktan kalktı’.

Verilmiş cümlelerde gamoğeba fiili ‘yapmak’ anlamı üstlenir. Bu anlamı adı geçen fiil edebi Gürcü dilinde ve diğer Gürcü şivelerinde anlamı üstlenmez. Ele aldığımız cümlelerde gamoğeba ‘çıkarmak’ fiilinin üstlendiği anlam Türk dilindeki çıkartmak fiilinin karşılığıdır. Bu fiil aşağıdaki anlamları üstlenir: Gürc. gamomušaveba, pulis miğeba, ћeiris naћva... ‘kazanmak, para kazanmak, hayır görmek’. Örn.: Büyük para çıkar­mak; nafakasını çıkarmak.

İmerhevili Gürcüler bu fiilin edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü şivelerindeki daqra ‘atmak’ gerçek anlamını da kullanmaktalar. Örn.: Pkwil daaqri, marilsa, muusћam zedan ċqal... ‘Un ile tuz koyarsın (atarsın), hem de su verirsin...’.

Acara lehçesi dışında yukarıdaki cümle adı geçen anlamıyla edebi Gürcü dilinde ve lehçelerinde kullanılmamaktadır. Acara lehçesinde kullanılmasının sebebi de Türk dil dünyasıyla sık ilişkilerinden kaynak­lan­maktadır.

Edebi Gürcü dilinin İmerhevi ve Acara lehçelerinde mķlavi kelime­sinin tari, saћeluri kelimelerinin yerine kullanılmasının sebebi Türk dilinden Gürcü diline kelimesi kelimesine tercüme edilerek alınmış kol kelimesidir. Adı geçen kelime şu anlamları taşır: Gürc. mķlavi, ћeli, saћeluri, tari, quri. Türkçe örnekler: baskı kolu, telefon kolu, ağaç kolu vs.
Lamazad (‘güzel’) belirtecinin asıl anlamı İmerheviler’in Gürcü ağzında edebiyat Gürcü dili ile diğer Gürcü lehçelerindeki gibi aynısıdır ve dış güzelliği demektir. Örn.: Pena lamazi iqo čemi anai ‘Annem çok güzeldi’. Adı geçen anlam hariç güzel kelimesi dış güzelliği özelikleri dışında da kullanılır. Örn.: İma movķrept, gavarčevt lamazat, movћaršavt, ševsĉamt ‘Onu toplarız, güzelce açarız, pişirip yeriz’; Jinĉar moķrepam, garcћi lamazad, moћaršam, ķvercћ čaateћeb ‘Isırgan otu toplarız, güzelce yıkarız, pişiririz, yumurta koyarız’.

Yukarıdaki anlam dışında İmerhevi lehçesinde güzel kelimesi bambaşka anlamlar da üstlenir. Örnek verilmiş cümlelerde adı geçen kelime ‘iyi’ anlamı üstlenir. Bu anlam türk güzel kelimesinin tabiridir, çünkü adı geçen kelimenin iki anlamı vardır: 1. yakışıklı, güzel 2. güzelce, dikkate değer, mükemmel, iyi. Krş. Türkçe: güzel kız; O Fransızca güzel konuşur; ne güzel vs.

Yukarıdaki cümlede ibevris (‘çoğalmak’) fiili ‘artmak’, ‘çoğalmak’ anlamı üstlenir. Bu anlam diğer Gürcü lehçeleri için özgün değildir. Demek ki, yukarıda verilmiş cümlede ibevris kelimesi çoğalmak Türkçe kelimesinin karşılığıdır. Çoğalmak fiili çok sayı sıfatından ortaya çıkmış bir kelimedir. Gürc. gamravleba, gadideba, gazrda demektir. Krş. Türkçe: kalabalık çoğaldı.

Makalede incelenmiş eylemlerle adların semantik farklılıklarla özellikleri konuşma kodlarının karışmasından kaynaklandığı belli oluyor. Bu biçimlerin olmasının sebebi de İmerhevili Gürcüler’in tam bilingviz­midir. (İki ana dile sahip olmasıdır).

İncelediğimiz numuneler ayrıca gösterdi ki, dört yüzyılından beri edebiyat Gürcü dilinden koparılmış ve Türk dil dünyasıyla sık ilişkilerde bulunan Gürcü dilinin İmerhevi lehçesinde Türk dilinin etkisi ile başka dilden kelime kelimesine tercüme edilerek alınmış kelime geçirmeleri kendiliğinden gerçekleşmektedir. Bu geçirmelerin ardından da kelime­lerin semantik anlamları değişmektedir.

Bilingvizmle ilgili Gürcü-Türk dil ilişkilerinin öğrenmesi bugün çok günceldir. Sovyetler birliği zamanında Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan etnik Gürcüler’in lehçelerinin araştırılması bilindiği sebeplerden dolayı mümkün değildi. Dolayısıyla dört yüzyılından fazla zamandır edebiyat Gürcü diliyle diğer Gürcü lehçelerinin etkisi altında bulunmayan edebiyat Gürcü dilinin bu lehçeler dilin gelişmesinin iç kanunlarına göre gelişiyorlar. Adı geçen lehçeler hem Gürcü, hem de Türk dilbilimcileri için araştırma imkanı yoktur.

XX. yüzyılın 90’lı yıllarından itibaren durum tamamen değişmiştir. Gürcü-Türk dostluk ilişkilerine dayanarak hem Gürcü, hem de Türk dilbiliminde mevcut olan «beyaz lekeler» artık temizlenmeye başlıyor. Bu bakımdan analize edilmiş konu Gürcü-Türk konuşma kodlarının karışması ve birbirini etkilemesinde yenilikler taşımaktadır. Bu konular üzerinde son yıllarda yoğun olarak çalışıyoruz ve tabii ki, çalışmaya devam edeceğiz (bkz., örn.: [5. S. 210–217; 6. S. 92–93; 7. S. 103–111; 8. S. 88–91]). Sunmuş olduğumuz örnekler sadece araştırmaya aldığımız bölgenin bir kısmında elde ettiğimiz çok büyük ve enteresan konunun küçük bir parçasıdır.

Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan otokton Gürcüler’in Gürcüce ve Türkçe konuşmalarının örneklerinin karşılaştırılması Gürcü ve Türk dillerinin enterferansi ile bilingvizm zemininde çok ilgi çekici sonuçlar çıkartmaya izin olanak sağlamaktadır.
Makalenin bilimsel açıdan yeniliği ve pratik önemi. Makalenin bilimsel açıdan yeniliği ondadır ki, İmerhevi ağızları en son dönemlerde öğrenilmiş olan Gürcü ağızlarındandır. Burada o ağızlarda bulunan bir kısım fiil ve isim kökleri üzerine konuşulmuştur. İncelemeler dört yüz yıldan fazla bir süre içinde Gürcüce’den kopmış ve Türk dil dünyasıyla sık ilişkiler içinde bulunan Gürcüce’nin İmerhevi ağzında Türkçenin etkisiyle başka kelime harfi harfine tercüme edilerek alınmış kelime geçirmeleri kendiliğinden gerçekleşmektedir. Gürcüce ve Türkçe örnek­lerin karşılaştırılması Gürcü ve Türk dillerinin enterferansıyla iki dillilik ortamında çok ilgi çekici sonuçlara varmaya imkan sağlamaktadır.

Makalenin pratik açıdan önemi vardır. Şöyle ki, İmerhevi ağzı Gürcistan sınırları dışında geliştiğinden bu ağız bir kısım özelliklerini koruya bilmiştir. Diğer taraftan makale diyalektoloji araştırmaların yapılmasında da önemli role sahiptir. Gerek Kafkasya gerekse diğer bölgelerde bulunan bürcü ağızlarının öğrenilmesi açısından da önemlidir ve araştırmaçıları bir kısım özelliklerine göre yönlendirebilir.

Makale diyalektolojiyle ilgilenen üniversite öğrencileri, yüksek lisans öğrencileri ve öğretmenler için pratik önem taşır.

E D E B İ Y A T

1. 
   Bokamba-Eyamba George. Are there syntactic constraints on code-mixing? // World Englishes. L.; N. Y., 1989. 8 (3).
   
2. 
   Wei Li. The ‘Why’ and ‘How’ Questions in the Analysis of Conversational Code-switching // Code-Switching in Conversation: Language, Interaction, and Identity. L., 1998.
   
3. 
   Clyne Michael. Constraints on code-switching: how universal are they? // The Bilingualism Reader. L., 2000.
   
4. 
   Labadze M. Türkiye Cumhuriyeti Murğuli vadesinde Gürcü şive kodlarının karışması // Tselitsdeuli. Kutaisi, 2010. 2.
   
5. 
   Mikautadze Maia. İmerkhevi lehçesinde konuşma kodlarının karışması // Lengvistik Gürcü ve Abhazya dillerindeki aktüel sorunları. Tiflis, 2010. 2.
   
6. 
   Mikautadze Maia. İmerkhevi lehçesindeki Addan ad yapmasında olan bazı sorunlar // Dıdacaroba. 2010.
   
7. 
   Mikautadze Maia, Dadiani Eka. İmerkhevi dilinde kompozitların türetilmesi: (2006–2007 yy. araştırmanın malzemelerş // Gürcü-Türk kültürel paralelleri. Tiflis, 2009. 1.
   
8. 
   Dadiani E., Mikautadze M. İmerkhevi lehçesine dayanarak Gürcü-Türk dil ve kültürel ilişkileri // Kartveluri Memkvidreoba. Kutaisi, 2008. 12.
   

В имерхевском наречии представлены все пять основных подтипов кода-свичинга. В настоящей работе внимание заостряется на кальковом переключении (calque switching), в частности на том, насколько спонтанно образуются лексико-грамматические кальки в А-языке / диалекте (в грузинском) под влиянием В-языка / диалекта (турецкого). Для анализа взят диалектный материал, записанный в различных сёлах Имерхеви (Ивети, Импхревли, Коклиети, Базги­рети, Зиоси, Диобани, Цхалсимери, Цетилети, Суревани, Парнухи) во время экспедиций, организованных в 2006–2011 гг. Картвелологи­ческим диалектологическим институтом при Государственном университете им. Акакия Церетели. В качестве иллюстрации рассматриваются как глагольные, так и именные формы: adga ‘встал’, gamoğeba ‘вынести’, dadeba ‘положить’, saĉmeli mivecit ‘дать обед’, mķlavi ‘рукав’, lamazad ‘красиво’, ibevris ‘умножается’. Про­анализиро­ванный материал показал, что в имерхевском диалекте грузинского языка под влиянием турецкого литературного языка и турецких диалектов кальковое переключение на уровне обознача­ю-щего и обозначаемого происходит спонтанно, в результате чего налицо семантические изменения слов. Основой же семантических отличий и особенностей форм, обусловленных смешением речевых кодов, является полный билингвизм имерхевских грузин.

In Imerkhevi, in Turkish lingual field, Georgian language and traditions are still survived, though they are becoming different. The process of the interference of Georgian and Turkish languages and generally cultural interference takes place.

According to the co-existence with the Turkish lingual world nearly all the Imerkhevians (except some elderly people) speak the state language – Turkish. Education process is naturally in Turkish language, and it is also used in families and everyday communication. There are all main five subtypes of code-switching in Imerkhevian. The work deals with the calque switching, mainly with the fact that lexico-grammatical calques are created in the A-language / dialect (Georgian) influenced by the B-language / dialect (Turkish).

The theme of analysis is the material gained by the expedition of Kartveluri Dialectology Research Institute at Akaki Tsereteli State University in different villages of Imerkhevi (Iveti, Impkhrevli, Korkieti, Bazgireti, Ziosi, Diobani, Tskalsimeri, Tsetileti, Surevani, Parnuxi) in 2006–2011.

Verbal as well as substantial roots: adga ‘stood up’, gamoğeba ‘take out’, dadeba ‘put’, saĉmeli mivecit ‘we gave some food’, mķlavi ‘arm’, lamazad ‘beautifully’, ibevris ‘blows’ are discussed in the work.

The analysed material revealed that calque switching is spontaneously happening under the influence of Turkish literary language and dialects. Accordingly, there are the semantic changes of words. The basis of the differences and peculiarities of the semantic forms, caused by mixing the speech codes, is the total bilingualism of Imerkhevian Georgians.

T Ü R K O L O G İ Y A

Hal, hərəkət və vəziyyətin ya subyektin öz üzərində ya da öz-özünə baş verdiyini bildirən fellərə qayıdış növ fellər deyilir. Bəzi dünya dillərində qayıdış növ fellərin xüsusi əlaməti vardır. Məsələn, fransız dilində bunlar «pronominal fellər» adlanır və se sözönüsü ilə müəyyən olunur. Belə fellərin təsrifi də maraqlıdır. Burada şəxs əvəzliklərinin xüsusi şəkli felə qayıdış mənası verir: je me lave ‘mən yuyunuram’, tu te lave, il (elle) se lave, nous nous lavons, vous lavez, ils (elles) se lavent [1. S. 135]. Maraqlıdır ki, oxşar morfoloji əlamət Şəki və Dərbənd dialektlərində, həmçinin Zaqatala-Qax şivələrində qeydə alınmışdır: Men mana biçan (ot) daşiyədəm; Sen sana biçan daşiyəsən; Biz bizə biçan daşiyədüg; Süz süzə biçan daşiyəsüz [2. S. 48–49]. Qayıdış növün ən qədim ifadə formasını qoruyub saxlamış şimal qrupu dialekt və şivələri onu sübut edir ki, bu xüsusiyyət tarixən dildə mövcud olmuşdur.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində qayıdış növ fel anlayışı həm formal, həm də semantik əlamətə əsaslanır. Bəs bu morfoloji əlamətlərə qədər vəziyyət necə olmuşdur? F. Cəlilov «Azərbaycan dilinin morfonolo­giyası» əsərində yazır: «Əvvəllər qayıdış növ A və P paradiqmalarına neytral olmuşdur» [3. S. 237–239]. (Burada A və P məlum növ felləri ifadə edir. A – təsirli, məlum növ, P isə təsirsiz, məlum növ deməkdir. Əslində bu, məntiqə daha uyğundur. Dilin ən qədim qatlarında dil sadədir. Məna kontekstdən asılı olur. F. Cəlilov yazır: «Həmin dövr üçün xarakterik cəhət həm də təsirli-təsirsiz fellərin diferensiallaşmaması idi. Dil inkişaf etdikcə, qrammatik sistemdə morfoloji və sintaktik qatlar arasında qarşılıqlı əlaqə artdıqca subyekt, obyekt və hərəkət arasındakı münasibətlərin formal ifadəsinə ehtiyac yaranmışdır ki, bu da növ şəkilçilərini ortaya çıxarmışdır. Lakin həm də növ şəkilçilərinin nədən və necə yaranması barədə indiyə qədər dolğun və inandırıcı izah yoxdur» [3. S. 237].

Məqsədimiz müasir ədəbi dildə olduğu kimi, fel + qayıdış növ şəkilçisi məsələsini izah etmək deyil. Məsələyə diaxron istiqamətdən yanaşdıqda birhecalı fellərin də daxili məzmununda növ anlayışının ifadəsini görmək mümkündür. Bu da fellərin çoxmənalı olması ilə bağlıdır.

-z + ik: bezikmək, üzükmək ‘əl çəkmək’, ‘büzükmək’;

-z + ıx: yazıxmaq ‘yayınmaq’, dızıxmaq ‘götürülüb qaçmaq’ (qərb qrupu), qızıxmaq. (Dialekt və şivələrdən verilən nümunələr R. Rüs­tə­movun «Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel» kitabından götürülmüşdür [4. S. 32–132]);

-z + ış: qızışmaq, büzüşmək, gəzişmək;

-z + ə + lə: çözələmək ‘fikirləşmək’, qozalamaq ‘lovğalamaq’ (Şuşa).
B
4 «Тцрколоэийа», № 1
elə fellərin kökünün qayıdış növ mənası daşıması feli frazeologizmlərin tərkibində də mühafizə olunmuşdur: ürəyi qızmaq, gözü gəzmək, əl üzmək və s.

2. -r ünsürü vasitəsilə: irmək // ermək ‘çatmaq’, hörmək // örmək, hürmək // ürmək, görmək, sormaq, durmaq, qurmaq, yormaq // yozmaq ‘fikir yürütmək’. Sonrakı morfonoloji təkamül bu şəkildə baş verir:

-r + ış: soruşmaq, duruşmaq ‘səy etmək’, irişmək ‘gülmək’;

-r + ul: dərilmək ‘toplanmaq’, yorulmaq, sərilmək, so:rulmaq ‘çəkilmək’;

-r + ük: sürükmək ‘rədd olmaq’, görükmək;

-r + ik + lə: yerikləmək, sürükləmək ‘vadar etmək’;

-r + ux: duruxmaq, [perix'mək], [süzüx'mək], darıxmaq;

-r + x + ul: burxulmaq;

-r + c + ux: burcuxmaq, qurcuxmaq;

-r + n + ux: vurnuxmaq.
Sonu r ünsürlü birhecalı fellərin qayıdış məzmunu bəzi frazeoloji vahidlərdə özünü göstərir: məqsədə irmək, gözünə durmaq, xəyal qurmaq, üzə durmaq və s.
3. -s ünsürü vasitəsilə: susmaq, pusmaq, əsmək, küsmək, qusmaq, mısmaq ‘küsmək’. Sonrakı morfonoloji inkişafa baxaq:
-s + ı: yasımaq ‘söykənmək’; ‘yağmaq’;

-s + ta + n: yastanmaq ‘söykənmək’;

-s + ıl: qısılmaq ‘sıxılmaq’;

-s + a + n: usanmaq ‘bezmək’, küsənmək (qərb qrupu);

-s + n + a: əsnəmək, qısnamaq.
4. -ş ünsürü vasitəsilə: bişmək, aşmaq ‘həddini keçmək’, coşmaq, çaşmaq, daşmaq, eşmək (bığını), qoşmaq ‘özündən qurmaq’, düşmək ‘yıxılmaq’; ‘düçar olmaq’. Morfonoloji təkmilləşməyə nəzər salaq:
-ş + ı: üşümək;

-ş + ın: yaşınmaq ‘örtünmək, gizlənmək’, aşınmaq, düşünmək, daşınmaq ‘fikirindən dönmək’; ‘köçmək’;

-ş + ul: qoşulmaq ‘razı olmaq’;

-ş + qa + la: qaşqalamaq ‘başdansovma eləmək’ (Şəki).

5. -l ünsürü vasitəsilə: olmaq, ölmək, almaq ‘üzdən tüklərin təmizlənməsi’, bilmək, bulmaq, qılmaq, solmaq, dolmaq ‘gözü dolmaq’, qalmaq, silmək // sinmək ‘qəbul etmək’ (Sal.), gülmək və s. Belə fellərin yenidən qayıdış məzmunu qazanması aşağıdakı kimi baş verir:

-l + x: salxmaq, qalxmaq;

-l + ux + s + un: doluxsunmaq;

-l + xa + n: çalxanmaq;

-l + ış: alışmaq ‘yanmaq’; ‘öyrəşmək’.

-n + rı + l: qanrılmaq ‘dönmək’;

-n + gə + l: çöngəlmək ‘gözü hədəqəsindən çıxmaq’ [6. S. 62];

-n + ca + n: qıncanmaq (əks. şiv.).

-c + an: qıcanmaq ‘dişləri sıxmaq’;

-c + ır + t: qıcırtmaq, bıcırtmaq (loru söz);

-
4 ^*

8. -ç ünsürü vasitəsilə: keçmək ‘ötürmək, bağışlamaq’, içmək, uçmaq, saçmaq ‘ətrafa yayılmaq’. Belə fellərin bəzisi dilin inkişafı nəticəsində aşağıdakı kimi dəyişir:

-ç + ıl: saçılmaq, açılmaq ‘hava, gül, ürək’.

-k + si + n: diksinmək ‘qorxmaq’; ‘iyrənmək’ (əks. şiv.);

-k + sə + n: səksənmək.
Bəzi frazeoloji vahidlərin tərkibində belə fellər öz qayıdış məzmu­nunu qoruyub saxlamışdır: göz dikmək, diz çökmək, dərd çəkmək, anasına çəkmək.
10. -y ünsürü vasitəsilə: aymaq ‘demək’, caymaq ‘çaşmaq’ (loru söz), göymək ‘tüstülənib yanmaq’, öymək, sıymağ ‘üstündən geyimi çıxarmaq’, doymaq, uymaq, saymaq ‘hesablaşmaq’, oymaq ‘fikirləşmək’, yaymaq ‘faş etmək’, əymək ‘gizlətmək’ (loru söz), bıymaq ‘donmaq’ (qərb qrupu). Zaman keçdikcə bu fellər aşağıdakı kimi morfonoloji dəyişikliyə uğramışdır:
-y + ı: uyumaq, bayımaq, göyümək, öyümək, böyümək;

-y + uş: uyuşmaq ‘tutmaq’, üyüşmək ‘gizildəmək’;

-y + ıl: ayılmaq > oyulmaq, bayılmaq, əyilmək ‘beli bükülmək’;

-y + ün: döyünmək, öyünmək;

-y + an: oyanmaq;

-y + xa + n: yayxanmaq;

-y + rı: səyrimək ‘göz əzələsinin titrəməsi’;

-y + rı + l: sıyrılmaq ‘acmaq’, ayrılmaq ‘ağzı’.

11. -x ünsürü vasitəsilə: axmaq, baxmaq, çaxmaq, sıxmaq, yaxmaq ‘lovğalanmaq’ (Bakı, Sal.). Sonu -x ünsürlü birhecalı belə fellər getdikcə morfonoloji təkamülə uğrayır:

-x + sa: axsamaq.

-t + ur: ötürmək ‘köks’, oturmaq, yetirmək ‘başa çatdırmaq’, batırmaq ‘müflisləşmək’;

-t + ıl: itilmək ‘rədd olmaq’, tutulmaq ‘çaşmaq;

-t + iş: yetişmək, tutuşmaq ‘odunun alışması’, bitişmək ‘yaranın sağalması’, ötüşmək ‘yola vermək’; ‘yola getmək’.

-d + qu + n: udqunmaq.

-v + ış: sivişmək ‘gizli keçib getmək’, sovuşmaq ‘ötüb keçmək’;

-v + ul: sovulmaq ‘tükənmək’, ovulmaq ‘xırdalanmaq’;

-v + ın: sevinmək, ovunmaq.

15. -p ünsürü vasitəsilə: çapmaq ‘getmək’, sapmaq ‘yolundan azmaq’, tapmaq, yapmaq ‘etmək’, köpmək, səpmək, qapmaq ‘yaraşmaq’ (Sal.). Sonrakı morfonoloji inkişafa baxaq:

-p + rı + x: yaprıxmaq;

-p + rı: əprimək, yaprımaq ‘solmaq’ (əks. şiv.);

-p + ış: yapışmaq ‘xoşa gəlmək’ (Sal.);

-p + an: qapanmaq ‘özünə qapanmaq’;

-p + ıl: qapılmaq ‘hissə tabe olmaq’.

-m + ut: somutmaq ‘boynu bükmək’ (qərb qrupu);

-m + ur: sümürmək;

-m + ış: qımışmaq (əks. şiv.), yumuşmaq ‘gözlərin öz-özünə qapanması’, qamaşmaq;

-m + çi + ş: çimçişmək;

-m + ar + al + a: qomarala // qamarlamaq;

-m + sun: umsunmaq ‘yeməkdə gözü qalmaq nəticəsində şişmə’ (Sal.).
17. -ğ ünsürü vasitəsilə: doğmaq, yağmaq, sığmaq, ağmaq ‘qalxmaq’ (qərb qrupu). Sonu -ğ ünsürü ilə bitən bəzi fellərdə sonralar morfonoloji inkişaf gedərək qayıdış məzmunu yaranmışdır:
-ğ + ın: sığınmaq;

-ğ + ıl: yığılmaq, boğulmaq, doğulmaq;

-ğ + ış: yığışmaq, sığışmaq;

-ğ + na: ağnamaq ‘heyvanın arxası üstə yıxılması’.

Azərbaycan dilində qayıdış növ fellərin bir qismi də adlardan əmələ gəlmişdir. Burada söz kökləri nitq hissəsi baxımından fərqli olsa da qayıdış növün əsas ünsürü c ortaq olaraq qalır:

2) -lan: xiyallanmaq ‘fikirləşmək’ (Şəki), qo:rağlanmaq ‘geyinmək’ (Bakı), qınnanmaq ‘boğazı tutulmaq’ (Cəb.) və s.;

3) -laş: boğazlaşmaq ‘sünbülləşmək’ (Tov.), qablaşmaq ‘keyləşmək’ (Qəb.), gərrəşmək ‘səsi yoğunlaşmaq’ (Qaz.) və s.;

4) -al: qancalmaq ‘arıqlamaq’ (İsm.), mavalmaq ‘ac qalmaq’ (Cəb.), yekəlmək ‘böyümək’ (əks. şiv.);

5) -ıx: qanıxmaq ‘qana susamaq’ (Qaz.), otuxmaq ‘heyvanın ilk ot yeməsi’ (əks. şiv.), yadrıxmaq (Sal.) və s.;

6) -sı: qaxsımaq ‘qurumaq’ (Qax, Sal.), yelinsimək ‘heyvanın doğumqabağı vəziyyəti’, çiysimək ‘çörəyin çiy olması’ (Qaz.) və s.

2. Tədqiqatdan aydın olur ki, bəzi samit ünsürlər qayıdış növ fellərin morfonoloji əlaməti kimi çıxış etmişdir, məs.: r, z, s, ş, c, ç, l, n, m, p, k, y, v, x, t, d, ğ. Burada bəzi ünsürlərin fonoloji əhəmiyyətsizliyi də müşahidə olunur: yormaq // yozmaq, bürmək // büzmək, ovmaq // oymaq və s.

3. Araşdırma göstərir ki, adlardan düzələn qayıdış növ fellərdə də morfonoloji əlamətlər əsasən ortaq olmuşdur: l, n, x, ş, s, r və s.

Dilin tarixi inkişafı ərzində qeyd olunan ünsürlərin fəallığı, təkrarlan­ması və qanunauyğunluğu müşahidə edilir.

4. Məlum olur ki, ədəbi-bədii mənbələrdə işlənmiş bəzi qayıdış növ fellər müasir ədəbi dildə daha sadə şəkildədir: qarı-buzı ərinməyən [6. S. 32], qayalar oynanmadı, yer oyruldu [6. S. 40], oğlan toğurdı, incinib acı sözlər söyləmə [6. S. 35], tac urundı [8. S. 34], qardaş edinmək [8. S. 69], artığı ilə toyınır [9. S. 255] , gözümə gözükmədi [9. S. 212], zülfünü dar edindi [10. S. 64], yenə qanimə susandı [10. S. 112].

Qeyd edək ki, bəzi şivələrimizdə də bu hala rast gəlirik: uzaqdan yaxşı görnükür (Ağc.), incinmək (İsm., Şam.), görkənmək // görsənmək (əks. şiv.), ötüşdürmək ‘yola vermək’ (Nax.), öyrənişmək (Marn.).

5. Dialekt və şivələrimizdə qayıdış növ məzmunlu elə fellər vardır ki, onlardakı morfoloji əlamətləri ayırsaq, sözün kökü həqiqi mənasını itirir: ərinmək ‘tənbəlləşmək’ (əks. şiv.), keçinmək ‘yaşamaq’; ‘ölmək’, uçunmaq ‘özündən getmə halı’, uğunmaq ‘özündən getmək’.

6. Aydın olur ki, qayıdış növün morfoloji əlaməti oğuz mənbələrində daha sadə, qıpçaq abidələrində isə daha mürəkkəbdir, məs.: Qul Əlinin «Qisseyi-Yusif» (XIII əsr) məsnəvisində mənbədə olduğu kimi tolunmaq ‘bədirlənmək’ (s. 24), ağınmaq ‘yıxılmaq’ (s. 62), sızınmaq ‘yayınmaq’ (s. 75), görnügünmək ‘görünmək’ (s. 81), gülgünmək ‘gülmək’(s. 82), qorqunmaq ‘qorxmaq’, dəpərənmək ‘tərpənmək’ (s. 132) və s.