Məqalənin elmi yeniliyi və tədqiqi əhəmiyyəti. Tarixi morfologiyada indiyə qədərki tədqiqatlar əsasən tarixi-müqayisəli metodla aparılmışdır. Bura tətbiq olunan yanaşmalar bir sıra mühüm məsələlərin həllinə təkan vermişdir. Lakin bu, hələ son hədd deyildir.
Müasir dilçilik elmi məsələyə kompleks münasibət tələb edir. Tarixi morfologiya həm də morfoloji prizmadan yanaşma tələb edir. Bu, ən əvvəl, dilin əlifba sisteminin maraqlı fonematik imkanlarını ortaya çıxarır. Konkret olaraq, qayıdış növ fellərin tarixi təkamül prosesini morfonoloji istiqamətdən araşdırmadan maraqlı nəticələr əldə olunmur. Burada bəzi samit səslərin morfem səviyyəsində struktur-semantik funksiya daşıması özünü göstərir.
Qayıdış növ fellərin morfonoloji tədqiqatının tarixi morfologiya üçün vacib praktik əhəmiyyəti vardır. Artıq müəyyənləşmiş üsul və qaydalar dilin bütün səviyyələrinə tətbiq oluna bilər. Bu üsullar dil yarusları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni sübut etməyə imkan verir. Etimologiya, leksikoqrafiya, etnolinqvistika məsələsinə yeni və fərqli münasibət formalaşdırır. Tələbə və doktorantlara dilin mexanizmini dərk etməyə və onu dilçiliyin digər sahələri ilə əlaqələndirməyə əsas verir.
Ə D Ə B İ Y Y A T
-
İsmayılov R., Rəhimov M. Manuel de français. Bakı: Maarif, 1981.
-
İslamov M. İ. Türk dillərində əvəzliklər. Bakı: Elm, 1986.
-
Cəlilov F. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Maarif, 1988.
-
Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı: Elm, 1969.
-
Kazımov Q. Ş. Müasir Azərbaycan dili: Morfologiya: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Elm və Təhsil, 2010.
-
Kitabi-Dədə Qorqud / Tərtib edənlər F. Zeynalov, S. Əlizadə. Bakı: Yazıçı, 1988.
-
Oğuz qrupu türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı: Elm, 1986. H. 2: Morfologiya.
-
Dastani-Əhməd Hərami / Tərtib edən Ə. Səfərli. Bakı: Şərq – Qərb, 2006.
-
Bürhanəddin Qazi. Divan / Tərtib edən Ə. Səfərli. Bakı: Azərnəşr, 1988.
-
Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri / Tərtib edən H. Araslı. Bakı: Azərnəşr, 1973.
-
Qul Əli. Qisseyi-Yusif / Tərtib edən E. Əlibəyzadə. Bakı: Azərnəşr, 1995.
ГУДСИЯ ГАМБАРОВА
ПРОЦЕСС ИСТОРИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ ГЛАГОЛОВ ВОЗВРАТНОГО ЗАЛОГА
(на основе историко-диалектологического исследования
глаголов слоговых типов VC и CVC
в азербайджанском языке)
Р е з ю м е
В статье прослеживается процесс исторического развития глаголов возвратного залога. С этой целью к исследованию привлечены материалы древних письменных источников и диалектов. Выясняется, что морфонологические признаки возвратного залога в огузских источниках более простые, а в письменных памятниках кыпчакской семьи языков – более сложные.
Ключевые слова: возвратный залог, морфологический признак,
слоговой тип, процесс исторического разви-
тия, древние источники, диалектные мате-
риалы
GUDSIYYE GAMBAROVA
THE PROCESS OF HISTORICAL DEVELOPMENT
OF VERBS IN RECIPROCAL VOICE
(on the basis of historical-dialectological investigation
of verbs of syllable types VC and CVC
in the Azerbaijani language)
S u m m a r y
In the article had been traced the process of historical development of verbs in reciprocal voice. For this purpose the author reflects the materials of ancient written sources and dialects. In the result it becomes clear that the morphonological features of reciprocal voice in Oguzian sources are more simple but the same features in the written monuments of Kipchag language family are more complicated.
Key words: reciprocal voice, morphonological feature, syllable type,
the process of historical development, ancient sources
T Ü R K O L O G İ Y A
¹ 1 2012
АЙДЫН АЛЕКПЕРОВ
СЛОВО ОБ АКАДЕМИКЕ, ПРОФЕССОРЕ
АГАМУСЕ АХУНДОВЕ
Академик Национальной Академии наук Азербайджана, доктор филологических наук, заслуженный деятель науки, лауреат Государственной премии Азербайджана, профессор Агамуса Агасы оглы Ахундов является всемирно известным лингвистом-теоретиком, литературным критиком и публицистом, возглавляющим созданную им филологическую школу на уровне переднего края современной науки о языке и литературе. Крупнейший специалист в области азербайджанского и общего языкознания, тюркологической лингви-стики, автор десятков фундаментальных монографических исследований, учебников и учебных пособий, сотен научных статей, он занимает ведущее место в азербайджанской академической и вузовской науке, в научно-организационной деятельности и подготовке кадров высокой квалификации.
Академик Агамуса Ахундов не просто Ustad, т. е. маститый, общепризнанный авторитет в лингвистической науке, не просто Учитель, т. е. тот, у кого учатся, которого считают своим настав-ником, но и такой учёный и педагог, который обладает удивительным даром, чудодейственной силой искусства стимулирования свежих идей как у своих учеников, так и у своих коллег, в том числе у автора этих строк.
Агамуса Агасы оглы Ахундов родился 2 февраля 1932 г. в гор. Кюрдамире. Окончив среднюю школу с золотой медалью, он в 1950 г. поступил на филологический факультет Азербайджанского государственного университета, где был низаминским стипендиатом. О своих студенческих годах Агамуса Ахундов пишет следующее: «Нашему поколению повезло: годы нашей учёбы пришлись на золотую пору филологического факультета. И кто только не читал нам лекции по литературе: Али Султанлы, Микаил Рафили, Гамид Араслы, Фейзулла Гасымзаде, Мамед Ариф, Мамед Джафар, Джафар Хандан, Джафар Джафаров, Мир Джалал, Мамедгусейн Тахмасиб, Мирзага Гулузаде… А по языку нашими преподавателями были Мухтар Гусейнзаде, Акрем Джафар, Мамедага Ширалиев, Азал Демирчизаде, Хади Мирзазаде и др. На факультете существовали всего пять кафедр: общего языкознания, русского языкознания, истории азербайджанской литературы, зарубежной литературы и русской литературы. Упомянутые титаны нашей филологии, сосредоточенные на этом факультете, вели ими самими же созданные дисциплины…».
И сам Агамуса Ахундов являет собой яркий пример беззаветного служения светлым идеалам подлинной и глубокой учёности, человечности и добра, служения высокому искусству педагогического такта и мастерства. У него учились несколько поколений азербайджанских филологов, получивших флагманско-университетское образование во второй половине прошлого столетия.
В 1955 г. Агамуса Ахундов поступил в аспирантуру при Азгосуниверситете. Успешно завершив её на шесть месяцев раньше срока, он в 1958 г. блестяще защитил кандидатскую диссертацию, посвящённую категории времени глагола на материале азербайджанского языка. Лестные отзывы об этой диссертационной работе были получены из многих стран, в том числе и из США. И преподавательская деятельность А. А. Ахундова началась на кафедре общего языкознания. Его педагогическое дарование и обаяние общепризнанны. И в самом деле, вряд ли кто осмелится соперничать с ним в широте и глубине знания преподаваемого предмета, всеохватности научного кругозора, доступности, доходчивости изложения сложнейших теоретических вопросов науки о языке, культуре речи… Отличительные черты морального облика этого учителя от бога – правдивость, простота, доброта.
В 1959 г. в университетской жизни произошло уникальное событие: доцент кафедры общего языкознания стал студентом факультета западноевропейских языков (отделения английского языка) Азербайджанского государственного института языков, который окончил, получив диплом с отличием. И этот же доцент Агамуса Ахундов триумфально защитил в 32 года (1964) докторскую диссертацию, посвящённую целостному – экспериментальному физиолого-акустическому, фонологическому и статистическому исследованию системы фонем азербайджанского языка. О том, что трудно оценить значение этой фундаментальной научно-исследовательской работы как для тюркологической лингвистики, так и для общего языкознания, высказывались такие видные учёные, как М. Ш. Ширалиев, А. М. Демирчизаде, А. А. Оруджев, Н. А. Баскаков, С. С. Джикия и др. И притом автор докторской диссертации был самым молодым в стране доктором филологических наук. Кроме того, он стал зачинателем дела пропаганды азербайджанского языка и азербайджанской литературы за рубежом: в 1965–1966 гг. проф. А. А. Ахундов в Каирском университете Эйн-Шамс читал на английском языке лекции по азербайджанскому языку и азербайджанской литературе.
Начиная с 1967 г. А. А. Ахундов четырежды избирался деканом филологического факультета. В 1981 г., будучи деканом, он возглавил также кафедру общего языкознания Азгосуниверситета.
Агамуса Ахундов – автор целого ряда вузовских и школьных учебников. В 1973 г. за учебник азербайджанского языка для 5–6-х классов ему была присуждена премия Министерства просвещения, а в 1986 г. за монографию «Фонетика азербайджанского языка» он получил Государственную премию.
В 1990–2011 гг. А. А. Ахундов – директор академического Института языкознания им. Насими.
Агамуса Ахундов не только крупный учёный и педагог, но и превосходный организатор науки, неустанный общественный деятель. Он главный редактор международного научного журнала «Тюркология», член редакционной коллегии «Известий НАН Азербайджана (гуманитарная серия)» и журнала «Азербайджан», член правления Союза писателей Азербайджана, Топонимической комиссии при Милли меджлисе республики, а также член редколлегии и международный консультант берлинского научно-теоретического журнала, освещающего вопросы языкознания. С 1991 г. А. А. Ахундов – председатель Республиканского координационного совета по языкознанию, Экспертной комиссии по азербайджанскому государственному языку. Он был также председателем экспертного совета по филологии ВАКа республики, членом Комиссии по подготовке проекта новой Конституции Азербайджанской Республики.
Общественно-политические события 90-х годов, их ход и развитие показали верность принципиальных установок А. А. Ахундова относительно названия государственного языка Азербайджанской Республики. Велики заслуги учёного-лингвиста также в разработке нового алфавита азербайджанского языка на базе латинской графики и нового варианта правил орфографии современного азербайджанского литературного языка.
Агамуса Ахундов является ведущим специалистом республики в области теории языка. Его перу принадлежит оригинальная книга по общему языкознанию, охватывающая историю, теорию и методы лингвистики в самостоятельном освещении. В ней история лингвистических учений, проблемы связи языка с мышлением и обществом, вопросы строя, языковой типологии, системы и структуры языка, методы лингвистического анализа рассматриваются с позиций целостной теоретической лингвистической концепции самого автора. Она по праву стала настольной книгой всех азербайджанских языковедов – преподавателей и исследователей, аспирантов и студентов.
Другой книгой, отличающейся высокочастотностью ссылок на неё и послужившей объектом запроса даже библиотеки конгресса США, была изданная в 1961 г. монография «Времена глагола». И, конечно, событием не только в азербайджанском языкознании, но и в тюркологической лингвистике явился выход в свет в 1973 г. в издательстве «Маариф» фундаментальной монографии А. А. Ахундова «Система фонем азербайджанского языка (Опыт физиолого-акустического, статистического и фонологического исследования)», в которой строгий фонологический подход к звуковому строю языка впервые органически сочетается с объективными экспериментально-фонетическими данными собственных исследований автора, проведённых в фонолабораториях Баку, Ленинграда, Москвы. Экскурсы в области исторической и диалектальной фонетики в сравнительных целях, введение в описание звукового строя языка синтагматической фонетики и ритмико-мелодической (интонационной) организации звучащей речи – всё это ознаменовало новое слово в описательной фонетике, пребывавшей до того в куцей «бумажной» форме.
Агамуса Ахундов принадлежит к числу тех учёных-новаторов, которые чутко улавливают биение пульса времени, ощущают потребности общества и ясно видят перспективы дальнейшего развития фундаментальной и прикладной науки. И совсем не случайно то, что именно он явился основоположником математической лингвистики в республике. В 1979 г. была издана его книга «Математическая лингвистика» в качестве учебного пособия для вузов. В ней были использованы результаты многолетних статистико-вероятностных, теоретико-множественных и других исследований автора в области математической лингвистики, имеющих большое прикладное значение.
Круг исследовательских интересов А. А. Ахундова весьма широк. Нет ни одной области языкознания, в которую учёным не был бы внесён весомый вклад. Особенно значительны его достижения в общем языкознании, фонетике, грамматике, этимологии, ономастике, истории языка и диалектологии, лексикографии, стили-стике и культуре речи. О разносторонности творческой деятельности учёного красноречиво свидетельствуют названия его трудов: «Историческая фонетика азербайджанского языка», «Историко-этимологический словарь азербайджанского языка», «Эстетика языка», «Язык и стиль», «Язык и культура», «Поэтическое искусство и язык», «Следы истории на лоне земли», однотомный «Толковый словарь азербайджанского языка» и др. Агамуса Ахундов не только лингвист-теоретик, но и литературовед и литературный критик, во всеоружии филологических знаний подходящий к анализу и оценке индивидуальных стилей азербайджанских писателей, поэтов, драматургов.
Учёный почти полвека достойно представляет азербайджанское языкознание за пределами республики, о чём свидетельствует длинный перечень одних только городов, в которых были заслушаны его доклады и лекции. По приглашению научных форумов, научных и учебных центров он побывал в Египте, Чехословакии, Турции, Иране, Югославии, Германии, Венгрии, Ираке, США, Японии, не говоря уже о странах ближнего зарубежья. За заслуги в области международного сотрудничества учёных А. А. Ахундов в 1987 г. был награждён почётной грамотой организации «Friendship Fors» (США), избран почётным иностранным гражданином гор. Нью-Орлеан и почётным членом муниципалитета столицы шт. Луизиана гор. Батон-Руж. И в Азербайджане за выдающиеся заслуги в области азербайджанского языкознания, научной, научно-педагогической, научно-организационной и общественной деятельности проф. Агамуса Ахундов был награждён орденом Славы, медалью «За доблестный труд», почётными грамотами, Государственной премией, получил звания заслуженного деятеля науки, лауреата литературного конкурса, посвящённого творчеству Мамеда Араза, и др. О признании заслуг А. А. Ахундова как лидера азербайджанского языкознания свидетельствуют также многочисленные лестные высказывания таких крупных учёных, как Б. А. Серебренников, Т. В. Гам-крелидзе, В. А. Никонов, О. М. Трубачёв, С. А. Соколов, А. Т. Кайдаров, Т. М. Гарипов, Ф. М. Кабулов, и других, которые единодушно сошлись во мнении о том, что проф. Агамуса Ахундов является выдающимся лингвистом-теоретиком, зачинателем и руководителем перспективных лингвистических направлений в тюркологии, активным проводником новых идей и методов в общем языкознании и в тюркологической лингвистике. Из числа азербайджанских языковедов и литературоведов творческую деятельность А. А. Ахундова высоко оценили М. Ширалиев, Б. Набиев, З. Будагова, А. Абдуллаев, Ю. Сеидов, В. Асланов, Г. Кязимов, Г. Халилов, М. Адилов, М. Мамедов, Н. Джафаров, Дж. Джавадлы и многие другие.
Ещё в самом начале 50-х гг. прошлого столетия студент IV курса университета Агамуса Ахундов статьёй об этимологии слова «Kür», вызвавшей восхищение акад. С. С. Джикия, заявил о своём полноправном вхождении в большую науку. И в дальнейшем учёный не раз возвращался к однажды затронутой тематике: основные принципы и источники топонимической этимологии, актуальные проблемы кавказской ономастики, этимология слова «Нахчыван» и т. п. Так было и с другими темами и проблемами, которые постоянно занимали его. Это легко проследить по названиям трудов Агамусы Ахундова, свидетельствующих о целеустремлённости, высоком интеллекте, большой эрудиции и профессиональном мастерстве знаменосца азербайджанского языкознания, которое в лице своего виднейшего представителя являет учёному миру пример того, как гармонически могут сочетаться в человеке приверженность к логике науки и благоговение перед памятью об Учителе, скромность личного исследовательского подвижничества с одержимостью в научно-исследовательской и научно-педагогической деятельности в главных учреждениях и организациях нашей и других стран и благожелательность к добросовестным коллегам и ученикам.
И поныне остаются в силе слова проф. Мухтара Гусейнзаде, как-то сказавшего о своём любимейшем ученике: «Такого, как он, среди нас пока что нет» («Onun kimisi hələ ki bizim aramızda yoxdur»). И автор настоящего «Слова об академике, профессоре А. А. Ахундове», прослеживавший труды ученого с 50-х годов прошлого столетия синхронно с годами их создания, как будто специально 60 лет упорно работал над письменным словом и слогом с тем, чтобы достойно, а главное – аутентично запечатлеть на бумаге творческий портрет одного из ярчайших корифеев лингвистической мысли второй половины ХХ – начала ХХI в.
T Ü R K O L O G İ Y A
¹ 1 2012
FLORA OSMANOVA
MÜASİR AZƏRBAYCAN BƏDİİ DİLİNDƏ EPİTET
METAFORİKLƏŞMƏ FORMALARINDAN BİRİ KİMİ
X ü l a s ə. Məqalədə bədii ədəbiyyatdan toplanmış örnəklər əsasında müasir Azərbaycan dilində epitetlərin estetik əhəmiyyəti göstərilir. Burada bədii zövqün xammal materialı kimi yaran epitetlərin metaforikləşmə prosesindəki qazandığı keyfiyyətlər, bədii lövhə yaratmaqda, hər hansı bir obraz və personajın müxtəlif formada təsvirində əvəzsiz vasitə olan epitetlərin mahiyyəti açılır, əlamət və keyfiyyətin üslubi çalarları müəyyənləşdirilir. İfadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərin yaranmasında, obyekt və subyekt barədə fərdi cizgilərin təzahüründə epitetlərin mövqeyi təyin olunur. Epitet oksimoron yaradan vasitə kimi də nəzərdən keçirilir.
Açar sözlər: bədii üslub, epitet, trop, obrazlılıq, məcazlar
Müasir Azərbaycan dilində metaforikləşmə formaları çoxdur. İnkişaf etmiş dünya dillərindən biri kimi, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində, xüsusən də ədəbi dil yönümlü inkişafında epitet metaforikləşmə formalarından biri kimi önəmli yerlərdən birini tutur. «Metaforikləşmə nitqin obrazlı və müxtəlif sferalarda təqdimində mühüm rola malikdir, eləcə də predmetin konkret və tipik əlamətlərini müəyyənləşdirir. Metaforikləşmə poetik nitqin strukturunda obraza ekspressiv fon verir, o, bədii əsərlərdə dil vahidlərinin təşkili ilə sıx şəkildə bağlıdır» [1. S. 27–28].
Metaforik epitetlərdə müqayisənin dəqiq bir xüsusiyyəti qorunub saxlanılır. Ona görə də belə epitetlər sözün və onun ümumi mənasını yeniləşdirir, eləcə də əşyanın səciyyəvi qabarıq bir cəhətini yüksəldir.
E
5 «Тцрколоэийа», № 1
pitet öz definisiyasını həm ədəbiyyatşünaslığa, həm də linqvistikaya dair əsərlərdə bu və ya digər dərəcədə tapa bilmişdir. Məsələn, qeyd olunur ki, epitet – söz sənətkarının düşüncəsindən süzülüb gələn və təsvir olunan hadisənin mühüm cizgisini nəzərə çatdıran bədii təyindir [2. S. 72].
Əşyaya xas olan xarakterik əlamətləri diqqətə çarpdıran, artıran hər bir birtərəfli təyin epitetdir [3. S. 205]. Epitet – bir əşyanın, hadisənin ifadəli metaforik sifətlə obrazlı, bədii formada xarakterizə edilməsidir [4. S. 359]. Epitet bədii nitqin görümlülüyünü və emosional çalarlarını yüksəldən ən təsirli metaforikləşmə növlərindəndir. Beləliklə, epitet vasitəsi ilə əşyanın əlamət və keyfiyyətlərindən biri xüsusi nəzərə çatdırılır, onun adındakı ifadəlilik artırılır, diqqət həmin obyektə yönəlir. Epitet əşya haqqında heç bir yeni informasiya vermir və ondan dəqiq ifadə tələb də etmir. Epitet yalnız metaforikləşmə prosesi üçün, ifadəlilik və obrazlılıq üçün istifadə olunur, üslubi vasitə kimi çıxış edir. «Epitet – məcazların bir növü olub, təsvir edilən hadisənin qiymətləndirilməsində fəal rol oynayan bu və ya digər xarakterik əlamətini göstərməklə ona obrazlılıq verir və oxucularda nitqin predmeti barəsində canlı təsəvvür yaradır» [5. S. 294].
Azərbaycan dilçiliyində epiteti ayrıca olaraq F. Ləman tədqiq etmişdir. O, yazır ki, müasir Azərbaycan bədii əsərlərindəki epitetlər öz şirəsini klassik şairlərimizdən, şifahi xalq ədəbiyyatından, aşıq poeziyası kimi köklərdən alır. Dilin obrazlılığını, emosionallığını bilavasitə yazıçı fəaliyyətinin nəticəsi kimi düşünmək olmaz. Bu obrazlılıq, emosionallıq əsasən xalq danışıq dilindən gəlir. Demək, bədii dil öz-özünə bu mərhələyə çatmayıb. Bu dilin özül daşları var [6. S. 9].
Epitetlər iki cür olur: ümumdil epitetləri və fərdi epitetlər. Birincilər ümumxalqın dilinə məxsusdur, yəni xalq tərəfindən yaradılır. İkincilər isə, T. Əfəndiyevanın göstərdiyi kimi, «yazıçının bədii yaradıcılıq fantaziyası və istedadının bəhrəsi kimi əmələ gəlir və onun üslubunu fərqləndirən bir amil kimi çıxış edir» [7. S. 124].
Şair və yazıçılar tərəfindən yaradılan epitetlər fərdi-situativ epitetlərdir. T. Əfəndiyeva daha sonra yazır ki, fərdi epitetlərdəki məcazi məna yüksək obrazlılığa malik olsa da, müəyyən şəraitdən asılı olaraq situativ məcazi məna ümumişlək mənaya çevrilə bilər [7. S. 78].
Epitet vasitəsilə obyektin ağlagəlməyən təyinləri meydana çıxa bilir. Məsələn, «Bakı şəhəri»ni xalq şairi B. Vahabzadə epitet vasitəsilə belə göstərir:
«Açıq şəhər» qoydular
Adını hamilərin
Sən açılıb-saçıldın,
Soyuldu qat-qat dərin.
«Beynəlxalq şəhər» oldun,
Sən hərraca qoyuldun [8. S. 63].
Epitet semantik motivləşmənin növlərindən biridir. «Epitet, həqiqətən, poetik dil tarixi, onun ayrı-ayrı üslubları üçün məcazın fövqəladə örnəyidir» [9. S. 162]. Epitet sözün birtərəfli təyinidir. Burada ya mənfi mənaların qabarıq ifadəsi əsas yer tutur, ya da predmetin hər hansı xarakterik, ən əlamətdar keyfiyyətləri gücləndirilir, xüsusi nəzərə çarpdırılır [10. S. 59].
T. Hacıyev yazır ki, obrazlılıq qazanmış qrammatik təyin bədii təyinə çevrilir və bədii obyektin estetik xarakteristikasında mühüm rol oynayır; bədii predmetin oxucu düşüncəsinə nüfuz etməsi və ya həyat predmetinin bədii predmetə çevrilməsi qrammatik təyinin bədii keyfiyyətindən çox asılıdır.
Qrammatik təyinin bədii təyinə çevrilməsinin müvəffəqiyyəti təyin vəzifəsindəki sözün semantik konstruksiyası – qrammatik qəlib yox, həm də konstruksiyanı təşkil edən leksik tərkibin semantik mündəricəsi, qrammatik qəlibin içərisindəki məzmun anlayışı bədii fiquru – təyini təqdim edir [11. S. 32].
Beləliklə, epitetlər obrazlı və yığcam bədii təyindir; əşya və hadisələrin səciyyəvi əlamətlərini yeni və parlaq formada əks etdirir, ifadəliliyi artırır, leksik-semantik hadisə kimi çıxış edir, şair və yazıçıların novatorluğunu göstərən faktordur və s.
Epitetlər qüvvətli bədii təsvir vasitələrindəndir. Onlar bədii üslubun hər hansı bir janrında işlənərək müxtəlif səciyyəli əşya və hadisələrin təyinlənməsinə xidmət göstərir, məs.:
Könlüm Vətən torpağı, arzum qızıl bir səhər,
O torpaqdan göyərmiş şeir adlanan çiçəklər [8. S. 17].
Bu yol – mənim dövlətim,
Bu yol mənim varisimdır,
Bir-birinə calanan
Polad misralarımdır [8. S. 21].
İçib maral gözlü çeşmələrindən
Elimə, obama mən vurulmuşam [8. S. 15].
Bu şeir parçasındakı qızıl bir səhər, polad misralar, maral gözlü epitetləri, göründüyü kimi, təbiət və digər hadisələri, onun özünəməxsus əlamətlərini obrazlı olaraq xarakterizə etmişdir. Bu ifadəlilik Azərbaycan haqqında insanın təəssüratını gücləndirir.
Bədii yaradıcılıqda epitet üslubi tələbata uyğun seçilib işlədilir. Bu yolla obrazlar səciyyələnir, həqiqi qiymətini əldə edə bilir.
E
5 *
pitetlərin bədii üslubda təzahür formaları rəngarəngdir. Bunlardan bəzilərini nəzərdən keçirək:
İsimlə təzahür edən epitetlər. Belə epitetlərdə müqayisə, oxşarlıq obyektləri dağ, daş, gül-çiçək, quş və heyvan adları, təbiət hadisələri və ilin fəsillərini, məişət əşyalarını bildirən sözlərdir.
İsimlə təzahür edən epitetlər birləşmə daxilində sifətləşir. Məsələn, daş sözü əslində isimdir, amma epitet vəzifəsində sifətləşir:
Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam.
Haqqa düşmən olanı haqqa tapındırdı muğam [8. S. 49].
Yoxsa... sinələrdə açılıb yanan
Qızıl yaraları sən gülmü sandın? [8. S. 31].
Sifətlə təzahür edən epitetlər. Epitet funksiyasında, adətən, əsas nitq hissələrindən sifət daha çox iştirak edir: alma yanaq, incə miyan, büllur buxaq, dünya gözəli, abırlı oğlan və s. Fellər də bu baxımdan aktivlik göstərir: aşiq öldürən, rəng solduran, şux duruşlu, ceyran yerişli, maral baxışlı və s. Məs.: Xumar gözlü qız igidə öz sözünü deməyə başladı. Ey maral gözlü mələyim, sənin yolunda ölümə də hazıram; Əbülqasımın şirin yalanları anasını təngə gətirmişdi. Bu, fildən qüvvətli, yeldən yeyin, tovuz quşundan gözəl bir atdı [12. S. 35]; Həsən gül yanaqlı, şirin dilli, ay bənizli qızı unuda bilmirdi [12. S. 21].
Sənin «fırtınalı dahilər»in də
Nə özünə sığdı, nə təbiətə [8. S. 27].
Dağın dumanımı, sisimi görən,
Dumanlı səslərdə belə hönkürən? [8. S. 32].
– Bülbül, nəğmələrin sinəmi dağlar
Yaralı çöllərdə gəl ötmə dil-dil [8. S. 34].
Başı bəlalı yollar,
Sinəsi dağlı yollar [8. S. 35].
Kaxovka kəndinə girdik bir səhər,
Gəzirəm sinəsi yaralı kəndi [8. S. 38].
Qovuldu şəhərdən düşmən büsbütün,
Yuxulu çöllərə can gətirildi –
Bizim diviziyaya bu qələbəyçün
Qoca Taqanroqun adı verildi [8. S. 40].
Достарыңызбен бөлісу: |