Rəng bildirən sifətlə təzahür edən epitetlər:
Ağ yel əsir.
Ağ buludlar
Topa-topa,
Tel-tel əsir.
Ağ yel əsir,
Pambıqlanan buludları
Kola-kosa asa-asa...
Bu ağ yağış
Düz torpağın iliyinə damar-damar... [8. S. 14].
Şair ağ təyini ilə «Yağ yağış» şeirində bir sıra epitetlər yarada bilmişdir.
Sifətin təkrarı ilə yaranan epitetlər:
Qırmızı-qırmızı yalanlar deyən,
Gözlərin qaralar, al günə baxma!
Ey, rəngə inanan, bəs demədin sən
Turpun içinə bax, çölünə baxma?! [8. S. 54].
Keyfiyyət bildirən sifətlə təzahür edən epitetlər:
Dizi dünyanın o, dar çərçivəsindən çıxarır,
Dəli xallardakı hönkürtüyə dalmaqla segah [8. S. 68].
Qoca imperiya – Kayzer sarayı
Əyilmək istəmir Azərbaycana [8. S. 37].
Həzin bayatılar... Çiçəklər kimi,
Dağlarda kök atdı, arana çatdı.
Şirin bayatılar, diləklər kimi,
Bir qəlbdə boy atıb min qəlbə çatdı [8. S. 78].
Həzin və şirin sifətləri müəyyən əşyalara məxsus əlamətləri bildirir. Bu misralarda isə folklor nümunəsi olan bayatını xarakterizə etmək üçün işlədilmişdir.
Feli sifətlə təzahür edən epitetlər:
Ölüm saçan təyyarələr,
Ağır tanklar, ağır toplar [8. S. 30].
Oğurlanan ömrünü
Yaylım atəşlərilə
Biz havaya çilədik [8. S. 31].
Fərdi şəkildə yaranan epitetlərdə metaforiklik daha güclü olur. Çünki bunlar tanınmış söz adamlarının düşüncəsindən süzülüb gəlir, fərdi xarakter daşıyır. Məsələn, B. Vahabzadə nağıl nənələr, fikir çeşməmiz, «pələng» tanklar epitetlərini çox böyük uğurla işlədə bilib:
Ey atam hünərli, babam fikirli.
Ey reyhan nəfəsli, yarpız ətirli,
Nağıl nənələrin ey laylay səsi [8. S. 28].
Yandı öz bağımız... fikir çeşməmiz,
Özgə bağlarını suladıq ancaq [8. S. 23].
«Pələng» tanklarının ağır zərbəsi
Torpağın bağrını sökdükcə şan-şan [8. S. 12].
Şair klassik epitetləri «Qələm yoldaşlarıma» adlı şeirinə gətirərək yüksək obrazlılıq yarada bilmişdir:
Səhərlər «qapımızı açan səba yelləri»,
«Boynu bükük bənövşə», qüzeylərin dumanı,
Bir «yaşılbaş sonanın» Kür üstündə covlanı,
Bir mahnı, bir gözəl söz, bir şəkil, bir mənzərə [8. S. 78].
T. Əfəndiyeva fərdi-situativ epitetlərin yazıçının, şairin bədii yaradıcılıq fantaziyası və istedadının bəhrəsi olduğunu və onların üslub tərzini fərqləndirən faktor olduğunu nəzərə çatdırır [7. S. 124].
Epitetlər cümlənin əlavəsi kimi də işlənərək «dilin leksik sferasının çevikliyini» (R. Budaqov) nümayiş etdirir. Məs.:
Nələr yatır, nələr, nələr!
Bu qalalar – Daş nəğmələr [8. S. 19].
Dilimizdə elə ifadələrə rast gəlmək olur ki, onlar məntiq etibarilə bir-biri ilə təzad təşkil edən sözlərin birliyindən törəyir və belələri fərdi səciyyə daşıyır. Məs.: səs muzeyi, canlı muzey, qanlı kitab.
Asta-asta söhbət açan səs muzeyi...
O – şöhrətli, şanlı muzey.
O – danışan, həm də bizi danışdıran
Canlı muzey [8. S. 81].
Bu qanlı kitabın hər cümləsinin
Mübtədası nifrət, xəbəri «öldür!» [8. S. 83].
Əslinə qalanda, canlı və muzey sözləri arasında məntiqi əlaqə yoxdur, bunları birləşdirmək şairin istedadının, tendensiyasının nəticəsidir. Bir-birinə uyğun gəlməyən bu cür ifadələrin yanaşması tonu gücləndirmək məqsədi daşıyır. Bədii dildə bunları oksimoron adlandırırlar. Oksimoron yunan mənşəli bir termindir. Mənası ağla batan, yerində işlədilən deməkdir. F. Ləmanın fikrincə, örtülü yolla deyilən ictimai, fəlsəfi fikirdə xarici forma daxili mənaya qarşı qoyulur. Oksimoronların əksəriyyətində kəskin bir ironiya var. Bu üsul söz ustasının kəskin və yığcam silahıdır [6. S. 101].
Minnətli yaxşılıq – bir-iki taxta,
Bu gün qiymətini göstərir mənə.
Söküldü dirəklər, uçuldu damlar,
Müsibət yağışı yağdı dünyaya [8. S. 92].
Tərkibində qiymətli daş-qaş, ətirli gül-çiçək, meyvə və məhsul adları olan birləşmələrin işlənməsi yolu ilə epitetlər meydana gəlir. Məs.: incə miyan, can alan, sünbül nişan, ləbləri qızılgülün yarpağı kimi, dişləri inci mirvari və s. [12. S. 45]. Bu birləşmələrdə epitetin obyekti təsviridir, söz öz əksini tapmayıb.
Bədii nümunələrdə epitet isimləşdirilərək müraciət, tərif və ya subyektləri adlandırma məqsədləri üçün də istifadə olunur: Ay əleyküməssalam, dişləri mixək, qıçları dirək, hamıdan göyçək, kefin kökdürmü? [12. S. 45].
Müxtəlif əşya, obyekt adları bədii cəhətdən təyin olunur:
-
dənizlər təyin olunur:
Dənizə baxıram... Ruhuma bir sərinlik yayılır,
Fikrim xəyaldan ayrılır.
Duyğularım sığallanıb daranır
Mavi Xəzərin aynası kimi [13. S. 29];
-
təbiət əşyaları təyin olunur:
Dağların qoynuna düşmüşəm,
İlkinliyimin daş üzüylə görüşmüşəm.
Təbiət daş süfrəsini açıb burda
Yaddaşım daş çuxası altından sükuta boylanır [13. S. 18];
-
fəsillər təyin olunur:
Ömür, nə vaxt yetdik xəzan yaşına,
Yaz, yaşıl illərin nə tez töküldü? [13. S.22];
-
bulaqlar təyin olunur:
Dağlardakı çiskin, duman,
Gündüzlü-günəşli aran.
Qızlar başına dolanan Alagöz bulaqlar mənim [13. S. 25];
-
şəhərlər təyin olunur:
Qədim Bakı, qoca Təbriz,
İki canda bir qəlbsiniz [13. S. 25];
-
ərazilər təyin olunur:
Əsir Qarabağım, torpaq olub lağım-lağım [13. S. 31];
-
bitkilər təyin olunur:
Bir söyüd də gölün gömgöy sularında
Qızıl tellərin yuyardı.
Baxmaqdan gözümə sarı xal düşüb,
Pıtraq budaqlardan barım kal düşüb [13. S. 25];
-
kəhrizlər təyin olunur:
Yaz çağı göy sular aşıb-daşardı,
Kolda bənövşələr pıçıldaşardı [13. S. 32].
Hər kəhrizin adı, ünvanı vardı,
Suyunun öz dadı, öz tamı vardı.
«Baş kəhriz» şəhidlərə yadigar...»
«Şıx kəhriz»i Şıx babanın töhfəsi,
Öz hüsnüylə mat qoyardı hər kəsi.
«Xəlfə kəhriz» yeddilərdən biridir,
Onun yeri möcüzələr yeridir! [13. S. 45].
«Meydan kəhriz» çağlayardı qış-bahar,
Canlanardı bol zəmilər, tarlalar.
Bağlanan dərzlər dağtək durardı,
Yanında el-oba şənlik qurardı [13. S. 45].
«Yarılı kəhriz» kənddən bir az aşağı,
Qıjıldardı dəli çaylar sayağı.
Bu kəhrizdən su içərdi iki kənd,
Qabağına çəkilməzdi bərə-bənd [13. S. 45].
«Orta kəhriz» kəndimizin vüqarı,
Dağlar idi bu kəhrizin hasarı... [13. S. 45];
-
çaylar təyin olunur:
«Yarılı kəhriz» kənddən bir az aşağı,
Qıjıldardı dəli çaylar sayağı.
İçimdə «qəm dolu Araz ağlayır» [13. S. 52];
-
mücərrəd varlıqlar təyin olunur:
Döyür yuxulu yaddaşımın
Əlinə, qoluna, dizinə [13. S. 54];
-
illər təyin olunur:
O dəcəl illərim, çağlayan çağım,
Dağların qoynunda soldumu, deyin! [13. S. 24];
-
yamaçlar, dərələr, zirvələr, körpülər, dağlar təyin olunur:
Çınqıllı yamaclar, zərli dərələr,
Babamın izini öpən bərələr.
Ay qartal qıyına uçan zirvələr,
Gözünüz mənimtək doldumu, deyin!
Ellər qovuşduran Xudafərin də –
Ayrılıq körpüsü oldumu, deyin!
Dərd yedi «Diri dağ», çökdü «Ziyarət» [13. S. 35].
Beləliklə, epitet metaforikləşmə hadisəsinin meydana gətirdiyi məcaz növlərindən biridir. Epitetlərin bir qismi xalq tərəfindən yaradılıb, bir qismi isə söz sənətkarlarının istedadının, zəhmətinin nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır. Söz sənətkarları tərəfindən yaradılan epitetlər onların yenilikçi keyfiyyətlərini üzə çıxarır. Yüksək obrazlılığı təmin edən bədii təyinlər-epitetlər zəngin semantik çalarların estetikasını, dilimizin daxili məna gözəlliyini nümayiş etdirir.
Tədqiqat göstərir ki, metaforikləşmiş epitetlər bədii ədəbiyyatdakı obraz və personajların xasiyyətinə müvafiq seçilir və onların xarakterinin açılmasına kömək edir, təsvir olunan əşya və hadisənin aydın başa düşülməsinə şərait yaradır.
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə epitet dilin lüğət tərkibinin zənginləşmə vasitələrindən biri kimi nəzərdən keçirilir. Burada bədii ədəbiyyatdan toplanmış örnəklər əsasında epitetlərin estetik əhəmiyyəti göstərilir. İfadəlilik və obrazlılıq kimi keyfiyyətlərin yaranmasında, obyekt və subyekt barədə fərdi cizgilərin təzahüründə epitetlərin mövqeyi təyin olunur.
Ə D Ə B İ Y Y A T
-
Структура и функционирование поэтического текста // Очерки лингвистической поэтики. М.: Наука, 1985.
-
Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970.
-
Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. М., 1963.
-
Квятковский А. П. Поэтический словарь. М., 1966.
-
Будагова З. И., Алиев К. О тропах // Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР. Ашхабад, 1968.
-
Ləman Fəridə. Müasir Azərbaycan dilində epitetlər. Bakı: Qanun, 2007.
-
Əfəndiyeva Türkan. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı: (Bədii üslub). Bakı: Elm, 1980.
-
Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1980.
-
Григорьев В. П. Поэтика слова. М.: Наука, 1979.
-
Веселовский А. Историческая поэтика. М.: Высш. шк., 1989.
-
Hacıyev T. İ. Təyin, bədii təyin və oksimoron haqqında: («Molla Nəsrəddinçinin üslubu» mövzusundan) // M. F. Axundov adına APİ-nin professor-müəllim heyətinin Böyük Oktyabr inqilabının 50-illiyinə həsr olunmuş konfransının materialları. Bakı, 1968.
-
Azərbaycan nağılları. Bakı, 1967.
-
Horovlu Şövkət Zərin. Ürəyim dan yeridir. Bakı, 2010.
ФЛОРА ОСМАНОВА
ЭПИТЕТ КАК ОДНА ИЗ ФОРМ МЕТАФОРИЗАЦИИ
В СОВРЕМЕННОМ АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ
ЛИТЕРАТУРНОМ ЯЗЫКЕ
Р е з ю м е
В статье рассматривается эстетическое значение метафорических эпитетов, встречающихся в художественной литературе и отражающих стиль того или иного писателя. Определяется методика их раскрытия, что способствует более глубокому восприятию художественного образа или персонажа произведения, роль в описании различных объектов и субъектов, а также в создании оксиморона.
Ключевые слова: художественный метод,
эпитет, троп, образность, метафоры
FLORA OSMANOVA
EPITHET AS A FORM OF A METAPHORICAL PROCESS
ON THE MODERN AZERBAIJANI LITERARY LANGUAGE
S u m m a r y
The aesthetic importance of the epithets is shown in this article, which have gathered from art literature on the basis of specimens. The creating qualities of epithets, earned as the raw material of artistic taste in the metaphorical process, in the making art board, and the meaning of epithets is opening as describing of the any image and personages in different forms, are defined stylistic shades of sign and quality. In arising of the qualities like expressiveness and figurativeness, position of the epithets is specified appointed about object and subject in the appearance of the private lines. Epithet is looked through like mean creating oxymoron.
Key words: artistic style, epithet, tropical,
figurativeness, allegories
T Ü R K O L O G İ Y A
¹ 1 2012
R E S E N Z İ Y A L A R
DİLÇİLİK ENSİKLOPEDİYASI
Bakı: Mütərcim, 2006. C. 1. 516 s.
Son illər Azərbaycanda başqa elm sahələrində olduğu kimi, dilçilik sahəsində də uğurlu nailiyyətlər əldə olunur. Şübhəsiz ki, bu nailiyyətlər görkəmli dilçi alimlərimizin gərgin əməyi sayəsində gerçəkləşir. Bununla belə, əldə olunmuş nailiyyətlərimizin ümumi dilçilik məkanında tam qərarlaşması üçün daha sanballı elmi tədqiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə ehtiyac duyulur.
Bu cəhətdən F. Y. Veysəllinin iştirakı və redaktorluğu ilə hazırlanıb çap olunmuş «Dilçilik ensiklopediyası» dilçiliyimizdə əsl hadisədir. Əsərin məsləhətçiləri (bu məqamda redaksiya heyəti demək daha düzgün olardı) K. M. Abdullayev, B. B. İsmayılov və M. M. Musaoğludur. Kitabın çapına F. H. Zeynalov və A. Y. Məmmədov rəy vermişlər.
Lüğət və ensiklopediyaların tərtibi tədqiqatçıdan yüksək elmi hazırlıq və gərgin əmək tələb edir. Azərbaycan dilçiliyində lüğətçilik sahəsində ənənə vardır. Amma indi ənənəyə sadiq qalmaq və görülən işə məsuliyyətlə yanaşmaq tələb olunur. Əlimizdə olan lüğətlərimizdə bir ənənə olaraq rus dili sözlərini Azərbaycan dilinə zorla gətirmək ənənəsi ötən əsrin 60–70-ci illərində geniş vüsət aldı və bununla dilimizin lüğət tərkibi rus dili sözlərinin hesabına şişirdildi.
Azərbaycan dilində terminologiya sahəsində nailiyyətlər əldə olunmuş, bu sahəyə aid nəzəri əsərlər yazılmış və bir çox sahə terminoloji lüğətləri nəşr edilmişdir. M. İ. Adilovun 1989-cu ildə «İzahlı dilçilik terminləri» adlı lüğəti çap edilmişdir. Həmin lüğət öz dövrü üçün çox dəyərli bir sorğu kitabı idi. Dilçilik elminin dinamik inkişafı bu sahədə işlənən terminologiyanı əhatə edə biləcək daha yüksək səviyyəli ensiklopediyanın işlənib hazırlanmasının vacib və labüd olduğundan xəbər verirdi.
Aydın məsələdir ki, bu və ya digər elmi əsərin üstündə yazılmış redaksiya və rəyçilər bir növ rəsmiyyət və ənənə səciyyəsi daşıyır. Əsas iş isə tərtibçilərin öhdəsinə düşür. Ona görə də «Dilçilik ensiklopediyası»nın tərtibçilərinin böyük zəhmət çəkməsi və ağır bir işin öhdəsindən şərəflə gəlməsi diqqətə layiqdir. Şübhəsiz ki, əsərin hazırlanmasına rəhbərlik edən prof. F. Veysəllinin alman, ingilis, rus, fransız və Azərbaycan dillərinin leksik sistemlərinə dərindən bələd olması hər bir terminlə bağlı verilmiş elmi şərhlərdə aydın hiss olunur. Müəyyən terminlərin şərhində çağdaş dilçiliyin müxtəlif sahələri üzrə aparılmış tədqiqat işlərində əldə edilən elmi yeniliklərdən istifadə olunmuşdur.
Azərbaycan dilçiliyinin zənginləşdirilməsi üçün dünyanın daha çox inkişaf etmiş ölkələrində b
6 «Тцрколоэийа», № 1
u elm sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərin mənimsənilməsi və elmi tədqiqatlarımızın daha da zənginləşdirilməsində tətbiq olunması günün aktual məsələsidir. Doğrudur, Azərbaycan dilçiliyinin inkişafına rus dilçilik ənənələrinin böyük və müsbət təsiri olmuşdur. Amma birbaşa ingilis, alman və fransız dillərində olan dilçilik ədəbiyyatından da istifadə etmək tədqiqatlarımızın dəyərini daha da artırır. Dilçilik sahəsində Qərbi Avropa dilçilərinin əldə etdikləri nailiyyətlər danılmazdır. Qərbi Avropa dilçiliyində yeni-yeni terminlərin işlənməsinə hər addımda rast gəlinir. Haqqında danışdığımız ensiklopediya Qərbi Avropa dilçiliyində işlənən terminlərin başa düşülməsi işində dilçilik elmini öyrənənlər və bu sahədə tədqiqat aparmaqla məşğul olanlar üçün əvəzi olmayan vəsaitdir. Bu ensiklopediyada ön sözdə qeyd olunduğu kimi, dil haqqında, onun sistem və strukturu barədə dilçilik elminin müasir durumu baxımından geniş və əhatəli bilgilər verilir. Ensiklopediyada beş dilin – rus, alman, ingilis, fransız və Azərbaycan dillərinin terminləri toplanıb izah olunmuşdur. Bu, tərtib qaydasına və əhatə dairəsinə görə dil elmi sahəsində ilk orijinal kitabdır. Kitab Azərbaycan Dillər Universitetinin eksperimental fonetika və tətbiqi dilçilik laboratoriyasında hazırlanmışdır. Ensiklopediya üzərində iş uzun müddət aparılmışdır. Hər bir terminin işlənmə və yaranma tarixi ilə bağlı saysız-hesabsız əsərlər araşdırılmışdı, daha dəqiq olan elmi variantlar müəyyənləşdirilmişdir. Hər bir termin-məqalə üzərində çox gərgin iş və müzakirələr gedirdi. Hər bir terminə aid müxtəlif mənbələrdən izahlar seçilirdi. Nəhayət, düzgün üsul tapılmış və lüğətdə baş termin olaraq rus dili terminləri götürülmüşdür. Bu da düzgün yol hesab oluna bilər, çünki rus dilini əksəriyyətin başa düşdüyü və həmin dildə dilçilik ədəbiyyatının çox olduğu nəzərə alınmışdır. Respublikamızda əldə olan tərcümə lüğətlərinin çoxunda rus dilində çıxış olunur, oxucularımız bu tip lüğətlərdən asanlıqla, özü də mütəmadi, istifadə edirlər.
«Dilçilik ensiklopediyası»nda aparıcı dil kimi rus dili götürüldüyündən linqvistik terminlər rus dili əlifba sırası ilə düzülmüş, onun alman, ingilis və fransız dillərində qarşılığı verilmiş, sonra Azərbaycan dilində açıqlanması özünə yer almışdır. İngilis dilinin fonetik xüsusiyyəti nəzərə alınaraq bu dildə olan terminlərin transkripsiyası da verilmişdir. Müəlliflər ensiklopediyanın hazırlanmasına adi texniki iş kimi deyil, əsl elmi yaradıcı iş kimi yanaşmışlar. Terminlərə dair izahatlarda müxtəlif dillərdən götürülmüş geniş dil nümunələrindən istifadə olunmuşdur. Bu da əsərdən istifadə edən hər bir oxucunun işini asanlaşdırır.
Lüğətdə verilmiş terminlərin mənalarının açılması üçün verilən misalların çoxu Azərbaycan dilçiliyindəki mənbələrdən götürülmüş, bəzən isə başqa dillərin materiallarına da müraciət olunur. Ensiklopediyanın bu cildinə A–N hərfləri ilə başlanan terminlər daxil edilmişdir.
Kitabın əvvəlində «Ön söz» və lüğətdə istifadə edilmiş qısaltmaların açılışı verilir ki, bu da lüğətlərdə ənənədir, ixtisarların başa düşülməsinə yardım edir. Yaxşı olardı ki, burada işdə istifadə olunmuş izahlı lüğətlərin də siyahısı veriləydi.
Ensiklopediyada yer tutan hər bir məqalədə mənası açılan termin haqqında kifayət qədər ətraflı və düzgün elmi məlumat verilir, bu barədə lazımi mənbə göstərilir. Kitabda verilən məqalələrin üzərində tərtibçilərin gərgin əməyi yüksək qiymətləndirilməlidir.
İstənilən yeni işdə nailiyyətlərlə yanaşı bəzi qüsurların da özünü göstərməsi təbii qarşılanmalıdır. Redaktorun ön sözdə göstərdiyi kimi, rast gəlinən nöqsanları tərtibçilərin nəzərinə çatdırmaq, hər halda, ensiklopediyanın növbəti cildi və gələcək nəşrlərinin səviyyəsini daha da yüksəltməyə yardım edə bilər. Bu niyyətlə də kitab haqqında bəzi qeydlərimizi redaksiya heyətinə və tərtibçilərə çatdırmağı özümüzə borc bilirik.
Səh. 8-də Azərbaycan dilində verilmiş abbreviatur sözü bir b ilə verilməli idi. Həmin terminə verilmiş izah, bizcə, dolaşıq və nöqsanlıdır. Abreviatur terminin izahında birinci maddə olaraq «qısaldılmış mürəkkəb sözlər» verilir və misal göstərilir Azərnəşr, Azərtac, ücüncü maddədə yazılır: mürəkkəb ixtisarlar və azdrama, azneft misal çəkilir. Birinci və üçüncü maddə eyni məzmuna malikdir. Həmin lüğət məqaləsində rus dilçiliyindən verilmiş mənbələr əvəzinə göstərmək olardı:
1. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Azərb. EA nəşriyyatı, Bakı, 1960, s. 51–52; 2. Грамматика азербайджанского языка. Изд-во «Элм», Баку, 1971, с. 58; 3. Müasir Azərbaycan dili. II cild. «Elm», Bakı, 1980, s. 91–92 və s. Belə edilsəydi, oxucu Azərbaycan dilindəki mənbəyə üz tutardı. Ondan əlavə, Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyəti qeyd edilərdi.
Абсорбция – Azərbaycan dilində absorpsiya ‘udulma’, ‘sorulma’ kimi verilir. Bu söz Azərbaycan dilində absorbsiya kimi işlənir. Həmin terminə verilmiş ‘udulma’, ‘sorulma’ izahı uyğun deyil. Bunlar başqa elm sahələrinə aiddir. Burada isə səs düşümündən söhbət gedir. Bu termin O. S. Axmanovanın lüğətində daha anlaşıqlı açılıb.
Abstrakt termininin ‘abstrakt’ və ‘mücərrəd’ kimi mənaları verilib. Lakin Azərbaycan dilində ismin mənaca iki növü: konkret və abstrakt göstərilir. Bu məqaləyə aid ədəbiyyat P. H. Matthews’dən verilib. Yaxşı olardı ki, aşağıdakı ədəbiyyat veriləydi: M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. «Maarif», Bakı, 1973, s. 25–26.
Mücərrəd səs əvəzinə abstrakt səs işlənsə, yaxşı olardı. Bununla da termin sinonimliyi aradan qalxardı.
Mücərrəd fonetika terminini abstrakt fonetika termini ilə vermək olardı. Termində beynəlmiləlləşmə yaxşı hal hesab oluna bilər.
12-ci səhifədə абстрактный sözünün müstəqil lüğət məqaləsi kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil. Buna ehtiyac yox idi, çünki
bu termin deyil. Абстрактное действие – azərb. mücərrəd hə-
rəkət termini kimi veriləydi. İzah isə anlaşıqlı deyil. Felin bitməmiş ifadəsini bildirir. Абстрактное существительное məqaləsinə ehtiyac yox idi.
26-cı səhifədə активный ayrıca lüğət məqaləsi kimi verilib. Bizcə, bu termin deyil. Həmin sözün tərcüməsi də bir o qədər uğurlu deyildir.
Bu qəbildən olan qeydlərin sayını artırmaq mümkündür. Qeyd olunmalıdır ki, bu ensiklopediya çapa hazırlanma dövründə daha geniş müzakirə edilsəydi, məqsədəuyğun olardı.
Ensiklopediyada bir çox məqalələrdə prof. F. Y. Veysəllinin tədqiqatlarına istinad olunur. Yekun olaraq onu qeyd etmək mümkündür ki, son illərdə Azərbaycan dilçiliyində yüksək nailiyyətlərin olması göz qabağındadır.
HƏSƏN QULİYEV
BULUDXAN XƏLİLOV. 224 QƏDİM TÜRK SÖZÜ
Bakı: Elm və Təhsil, 2010. 350 s
Bu günümüzdə türkoloji leksikoqrafiyada çeşidli lüğətlər nəşr olunmaqdadır. Bunların sırasında türk dillərinin orfoqrafiya lüğətləri, izahlı lüğətlər, qarşılaşdırma lüğətləri, ensiklopedik, ikidilli, üçdilli, hətta daha çox dilin materialını əhatə edən lüğətləri, eyni zamanda çoxsaylı terminoloji lüğətləri göstərə bilərik. Bu faktdan belə bir nəticə hasil olur ki, türkoloji dilçilikdə lüğətçilik işi uğurla davam etdirilir. Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğаt-it-türk» lüğətinin (dördcildlik) Azərbaycan dilində nəşr edilməsi son illərin hadisələrindəndir. Nümunə kimi Azərbaycan və Türkiyə türkcələrinə aid çeşidli lüğətləri örnək gətirə bilərik.
Hazırkı türk dillərinin lüğət tərkibində elə qədim sözlərə rast gəlirik ki, bunlar tarixən (elə əksəriyyəti bu gün də) müxtəlif türk ləhcələrində və geniş mənada türk dillərində, dialektlərində çox işlək olmuş, həmin dillərin və dialektlərin ən zəngin leksik qatını təşkil etmişdir. Yüz illər öncə (elə bu gün də) müxtəlif məram və məqsədlərlə tərtib olunan lüğətlərin sözlüklərinə düşən belə sözlər, ifadələr də olduqca dəyərli, qiymətli faktlardır. Bu yazımızda türkoloji dilçilik üçün xüsusi maraq doğuran bir lüğət – prof. Buludxan Xəlilovun tərtib etdiyi «224 qədim türk sözü» adlı lüğətdən bəhs etmək istərdik. Lüğətin elmi redaktorları AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Nizami Cəfərov və prof. Vilayət Əliyev.
B. Xəlilovun kitabı öz xarakterinə, tərtib prinsiplərinə, məqsədinə görə, başqa türkdilli lüğətlərdən öz orijinallığına, yenilikçilik mahiyyətinə, tədqiqat yönümlü olduğuna görə nəzər diqqəti cəlb edir. Lüğətin «Bir neçə söz» hissəsində müəllif belə yazır: «Türk dillərinin lüğət tərkibinin böyük bir hissəsi qədim türk sözlərindən ibarətdir. Bunlardan 224 qədim türk sözünün Əhməd Yəsəvinin “Divani hikmət”, Əhməd Yügnəkinin “Atəbatül-həqaiq” əsərində, qədim türk yazılı abidələrində, “Mənzum Oğuznamə”də, M. Kaşğarinin, L. Budaqovun, V. Radlovun lüğətində, digər mənbələrdə, eləcə də ədəbi dilimizdə və dialektlərimizdə tutuşdurmağı, qarşılaşdırmağı və müqayisə etməyi məqsədəuyğun sayırıq» (s. 8).
Tərtibçinin bu açıqlamasından bizə belə məlum olur ki, hazırlanan həmin lüğət sadəcə bir vəsait deyil, bu elmi araşdırmanın məqsədyönlü, müqayisələrin nəticəsi kimi meydana gəlmişdir. B. Xəlilov türk dillərinin tarixində mühüm rol oynamış göstərilən mənbələrlə diqqətlə tanış olmuş onlardakı türk sözlərini seçib sanballamış, həmin leksik vahidləri morfoloji baxımdan təsnifata ayırmış, hər bir nitq hissəsinə daxil olan söz və ifadələri lüğət şəklinə salmış və illüstrativ nümunələr içərisində işlətmişdir. Araşdırıcı-tərtibçi 80-dən artıq ismi nəzərdən keçirmiş, onların keçdiyi tarixi yolu izləmişdir. Qədimliyi şübhə doğurmayan bu isimlər sırasında verilən bir qrup sözlər bügünkü leksik vahidlərlə eyni cür səslənir, yazılış şəkli çox az fərqlənir: adaş, çakıl, çayır, çamır,
çalma, çibin, çomaq, dam, dəm, haşlama, aş, baş, barış, çəriq, çiyan idi // izi // igə, ol // ilig, ir // // ər, irən // ərən, kanıqlı, karındaş, kənd, kol, köfrüq, köfür, kur ‘qurşaq, kəmər’, orun ‘yer’, ot ‘od’, oquz ‘ağır-süd’, öy, örüg, özlük, san ‘say’, soruğ ‘sual’, tağ ‘dağ’, tamuğ // tamuk ‘cəhənnəm’, tanq, til ‘dil’, tuğ ‘bayraq’, türk, tüş, Tinqri ‘Tanrı’, tirsak, tofrak, uçmaq // uçmax ‘cənnət’, uruğ ‘nəsil’, uyku ‘uyğu’, ülüş ‘pay’, yaş ‘ömür’, yanşaq, yazı ‘çöl’, yimiş ‘yemək’, yir ‘yer’, kızıl ‘qızıl’. Ayrı-ayrı mənbələr, qaynaqlar əsasında etimoloji izahı verilən bu sözlərdən bir qisminin mənalarını araşdırmalar, yozumlar vasitəsilə aşkarlamaq mümkündür. Buludxan Xəlilov da bu cür hərəkət etmiş və həmin isimlərin anlamları təqdim olunmuşdur. Burada da əsas, doğru söz yenə də qaynaqlara söykənməklə deyilmişdir: çal ‘yal-atda’, çalın ‘od, atəş’, çöp ‘çöküntü’, eşik ‘qapı’, havlı ‘həyətcik’, biq ‘bəy’, bi ‘ülgüc’, isağ ‘istilik’, is ‘qoxu’, igin ‘çiyin, bel’, ır // yır ‘mahnı’, karı ‘qarş’, kuduk ‘quyu’, kuma // // quma ‘qadın’, məngü // bəngü ‘xoşbəxtlik’.
K
6 «Тцрколоэийа», № 1
itabın 10–143-cü səhifələri isimlərin etimoloji izahına həsr olunmuşdur. Cavan araşdırıcı buradakı sözlərin izahını qədim türk abidələrindən gətirdiyi nümunələrlə, ayrı-ayrı lüğətlərdə verilən sözlərin mənalarını seçib uyğun gələn məna çalarlarına isnad etməklə açıqlamışdır. Etimoloji yozumların 25-i sifətlərə aiddir. 145–180-ci səhifələrdə anuq, arığ // arık, başlığ, bəncil, çın // çin, edız, igri, isiz, kaltak, katığ, sücüq, turluq, uğan, usul, uluğ, yalınğac, lüt, kızıl, yalğan, yaş, yaşlığ, yalanğac, na, xas, tim, titiz kimi sifətlər mənalarına görə qruplaşdırılmış, ilkin anlamları, bu gün qorunub saxlandığı qaynaqlar (dialekt və ləhcələr) diqqətə çatdırılmışdır. Müəllif etimoloji şərhini verdiyi sözlərin müasir Azərbaycan dili materialları ilə, habelə dialekt və şivələrdə onların qorunub saxlanması faktlarını göstərməklə doğru yol tutur. Nümunə üçün anuq ‘hazır’ sifəti barəsində B. Xəlilovun izahını vermək doğru olardı: «Anuq sözü qədim türkcədə ‘hazır, hazır edilmiş, qayrılmış’, ‘hazırlanmış, hazırlaşdırılmış’ mənalarında işlənmişdir: keldüz anuq bolmış aşıq ‘hazır olmuş yeməyi gətir’» [DTS. S. 46]. Bu söz Azərbaycan dilinin Amasiya dialekt və şivələrində anıq şəklində işlənir. Əgər xörək hazır olursa, onda yağla soğan dağ olunur (edilir) və xörəyin içinə vurulur. Buna anıq (qədim türkcədə anuq) deyilir. Göründüyü kimi, anıq sözünün maraqlı taleyi var, həmin söz bu gün də mühafizə olunur. Müəllifin arığ // arık, turuq sözləri ilə bağlı etimoloji açıqlamasını, Azərbaycan dilində işlənən yorğun-arğın, arıq-tırıq sözləri ilə əlaqələndirilməsi də maraqlı faktdır. Əlbəttə, bəhs olunan turuq sözünün tarixən 3 mənada işlənməsini göstərən etimoloq alimin hazırda onun yalnız bir anlamının saxlanmasını deməsi inandırıcıdır.
Kitaba xas ‘xas, xalis’ sözü haqqında şərh də maraqla oxunur. Müəllif xas sözünün ‘xüsusi, ayrı’, ‘əsil, həqiqi’, ‘padşaha mənsub olan’, ‘dövlət’, ‘hakim, yüksək ixtiyar sahibi olan, ali’ mənaları: xas ekmek (osmanlı dilində) – sultan üçün hazırlanmış çörək, ‘təmiz, saf’, ‘xalis, əsil’, ‘sırf’, ‘səliqəli, qüsursuz’, ‘indiki, hazırkı’ mənaları: xas un, xas ahca, xas gümüş ‘çox gözəl’, ‘çox qəşəng’, ‘əla’, ‘çox yaxşı’ mənalarını göstərməsi razılıq doğurur. Zənnimizcə, Xaspolad antroponimi bu xas sözü ilə də əlaqələndirilsəydi, o zaman həmin leksik vahidin söz yaradıcılığında mövqeyi təqdim olunardı.
Etimoloji araşdırmaların bir qismini alt, biş ‘beş’, kalaba ‘çoxlu’, köp ‘çox, çoxlu’, minq ‘min’, otuz, siksen ‘səksən’, səkkiz, toksan, tokuz ‘doqquz’, tört ‘dörd’, tümən, yitti ‘yeddi’ kimi kəmiyyət bildirən sözlər təşkil edir. Bunların izahında da müasir türk dilləri faktları ilə uyğun və fərqli məqamlar diqqətə çatdırılır.
Əvəzliklərin şərhində isim, sifət və saylarla müqayisədə (həmin sözlərin müasir dövrdəki yazılışı baxımından) orfoqrafik cəhətdən daha çox fərqlənmələr müşahidə olunur. Müəllif onga ‘ona’, anı ‘onu’, anıng ‘onun’, barça ‘bütün’, hamıl, bol ‘bu’, kamuğ // qamuq ‘hamı’, ‘bütün’, kança ‘neçə’, ‘nə qədər’, kanda ‘harada’, kanı ‘hanı’, manqa ‘mənə’, min ‘mən’, muna ‘budur’, ni ‘nə’, sin ‘sən’, sol ‘bu’, uş // uşbu // // uşol ‘bu’, ‘həmin bu’, ‘o’, ‘həmin o’ əvəzliklərini Mahmud Kaşğarinin «Divan»ı, Əhməd Yəsəvinin «Divani hikmət», «Mənzum oğuznamə», «Mehri və Vəfa», qədim türk abidələrinə aid materiallar, «Oğuznamə», Q. Bürhanəddin «Divan»ı, V. V. Radlovun lüğəti əsasında etimoloji cəhətdən acıqlanmış və dəyərli nəticələrə gəlmişdir.
Etimoloji yozumların təxminən 90 səhifəsi fellərə ayrılmışdır. Türk dillərinin lüğət tərkibində fellərin ən zəngin leksik-qrammatik kateqoriya olmasını bütün türkoloqlar birmənalı şəkildə söyləmişdir. B. Xəlilov burada 70-ə yaxın felin etimoloji açımını qarşılaşdırmalarla verməyə müvəffəq olmuşdur: angamak // anglamak, anqamak // // anqlamak, aytmaq, baika ‘görmək’, barmaq ‘getmək’, ‘çatmaq’, birmək ‘vermək’, bitirmək, bolmaq, bulqa ‘qarışmaq’, çak ‘çaxmaq’, çarlamaq, culqanmaq, çiçmək, hürmək, hürkmək, igmək, iltmək, imək ‘olmaq’, inqrəmək ‘inləmək’, irqəşmək, karmaq, katığlanmaq, kelinla ‘evləndirmək’, kıvanmaq ‘güvənmək’ və s.
Etimoloq Buludxan Xəlilov bütün fellərin işlənmə mənbələrini və kəsb etdiyi anlamlarını göstərməkdə səxavətlə hərəkət etmişdir. Amma onun ayıtmaq, kıvanmaq, kopmaq, köynək, onqmaq, sögmək, söymək ‘sevmək’ fellərinin izahları üzərində daha israrla dayanması, bu leksik-qrammatik söz qruplarının Azərbaycan dili materialları ilə geniş şəkildə müqayisəsini verməsi daha çox tarixi həqiqətləri aşkara çıxara bilmiş, dilimizin məna zənginliklərini açıb göstərmişdir.
Araşdırıcının zərflərlə (burun ‘öncə’, kaş ‘ön’, onq ‘sağ tərəf’, tanqla, tün, imdi, songra, pıltır), qoşmalarla (bilə // bilən, birlə // // birlən ‘dik’ kimi, sarıq, tapa ‘doğru’, teg ‘tək’, yanqlıq kimi ‘tək’), bağlayıcılar (kim // kin ‘ki’) və predikat sözlərlə (bar, iməs, yok) bağlı etimoloji izahları çox yer tutmasa da, maraqlı, inandırıcı və ağlabatandır, faktlara əsaslanır.
B. Xəlilovun bu əsəri ilə dərindən tanışlıq göstərir ki, o yalnız türkologiyanın çağdaş problemlərini deyil, türk dillərinin qədim dönəmlərdəki durumunu, xüsusən də söz xəzinəmizin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi məsələlərini ən aktual
6 *
dilçilik işi kimi alıb təhlildən keçirmişdir.
B
6 *
iz inanırıq ki, «224 qədim türk sözü» kitabını türkoloqlar, dilçilər, folklorşünaslar, etnoqraflar və ümumən türk dilləri ilə maraqlananlar dəyərli bir töhfə kimi qarşılayacaqar.
İSMAYIL MƏMMƏDLİ
T Ü R K O L O G İ Y A
¹ 1 2012
P E R S O N A L I A
АХУНДОВ АЬАМУСА АЬАСЫ ОЬЛУ
(Анадан олмасынын 80-иллийи)
Филолоэийа елмляри доктору, профессор, академик, Азярбайъан Дювлят Мцкафаты lауреаты, əмякдар eлм xадими Аьамуса Ахундов 1932-ъи илdя февралın 2-дя Азярбайъанын Кцрдямир шящяриндя анадан олмушдур. 1950-ъи илдя Кцрдямир шящяриндя орта мяктяби медалла баша вурмушдур. Щямин ил Азярбайъан Дювлят Университетинин филолоэийа факцлтясинин Азярбайъан дили вя ядябиййат шюбясиня дахил олмуш, 1955-ъи илдя щямин факцлтяни «Низами» тягацдц иля битирмиш вя аспирантурайа дахил олмушдур. 1958-ъи илдя Азярбайъан Дювлят Университетинин аспирантурасыны вахтындан габаг битиряряк «Фелин заман категорийасы (Азярбайъан дили материаллары ясасында)» мювзусунда намизядлик диссертасийасы мцдафия етмиш вя АДУ-нун цмуми дилчилик кафедрасына мцяллим, даща сонра баш мцяллим тяйин олунмушдур. 1959-ъу илдя о, университетдя досент вязифясиnдя ишляйя-ишляйя Азярбайъан Дювлят Дилляр Институтунун инэилис дили шюбясиня дахил олмуш вя ораны фярглянмя диплому иля битирмишдир. 1964-ъц илдя «Азярбайъан дилинин фонемляр системи (физиоложи, акустик, статистик, фоноложи тядгигат тяърцбяси)» мювзусунда докторлуг диссертасийасы мцдафия етмишдир. 1965–1966-ъы иллярдя Гащирянин Ейн-Шямс Университетиндя инэилис дилиндя Азярбайъан дили вя ядябиййатындан дярс демишдир. 1967-ъи илдя ися профессор елми адыны алмышдыр. Азярбайъан Дювлят Университетинин филолоэийа факцлтясинин деканы сечилмишдир. 1968–1974-ъц иллярдя АДУ-нун филолоэийа елмляри цзря мцдафия шурасынын сядри тяйин едилмишдир. 1986-ъы ил проф. Аьамуса Ахундов «Азярбайъан дилинин фонетикасы» монографийасына эюря Азярбайъан Дювлят Мцкафаты алмышдыр. 1990-ъы илдя o, Азярбайъан ЕА-nın Нясими адына Дилчилик Институтунун директору сечилмишдир. Еля щямин ил республикада елмин инкишафында вя йцксяк ихтисаслы кадрлар щазырланмасында хидмятляриня эюря əмякдар eлм xадими фяхри адына лайиг эюрцлмцшдцр.
А. Ахудов 1990-ъы илдян 2011-ъи иля кими Азярбайъан ЕА-нын Нясими адына Дилчилик Институтунда директор, 2001-ъи илдян 2011-ъи иля кими АМЕА-нын Щуманитар вя Иътимаи Елмляр Бюлмясинин академик-катиби вязифясиндя ишлямишдир. О, «Тцрколоэийа» елми журналынын baş redaktoru вя «Азярбайъан МЕА-нын Хябярляри (щуманитар серийасы)» журналынын redaksiya heyяtinin, Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин Аьсаггаллар Шурасынын, Азярбайъан Милли Мяълисинин Топонимийа Комиссийасынын цзвцдцр.
Аьамуса Ахундов Бакы Дювлят Университетинин цмуми дилчилик кафедрасына рящбярлик еtмишдиr. Алимин о сащядя елми-педагожи фяалиййятинин нятиъяси кими 1979-ъу илдя «Цмуми дилчилик (дилчилийин тарихи, нязяриййяси вя методлары)» китабы чапдан чыхмышдыр. Ясяр 3 дяфя чап олунуб (1988, 2006).
А. Ахундов дилчилийин бцтцн сащяляриня аид санбаллы елми ясярлярин, арашдырмаларын мцяллифи кими таныныр. Хцсусиля нязяри дилчилик, фонетика, грамматика, етимолоэийа, дил тарихи вя диалектолоэийа, цслубиййат вя нитг мядяниййяти сащясиндя оnун хидмятляри бюйцкдцр.
Алим «Дил вя цслуб мясяляляри», «Фелин заманлары», «Дилчилийя эириш», «Цмуми дилчилик», «Рийази дилчилик», «Азярбайъан дилинин фонетикасы», «Дил və яdяbiyyat» (2 ъилдdя), «Шеир сяняти вя дил», «Дилин естетикасы» monoqrafiyaların vя 500-я гядяр елми мягалянин мцяллифидир.
2004-ъц илдя «Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти» чапдан чыхмышдыр. Щямин лцьятин редактору вя юн сюзцн мцяллифи Аьамуса Ахундовдур. 2004-ъц илдя чапа тягдим олунмуш дюрдъилдлик «Азярбайъан дилинин изащлы лцьяти» дя онун редакторлуьу иля щазырланмышдыр. 2005-ъи илдя А. Ахундовун тяртиб етдийи биръилдлик «Азярбайъан дилинин изащлы лцьяти» чапдан чыхмышдыр.
Аlim Тцркийядя, Иранда, Мисирдя, Чехословакийада, Газахыстанда, Гырьызыстанда, Юзбякистанда, Русийанын бир чох шящярляриндя, Белорусийада, Тцркмянистанда, Эцръцстанда, Йугослaвийада, Америка Бирляшмиш Штатларында, Йапонийада, Кипрдя вя с. юлкялярдя мярузялярля чыхыш етмишдир.
Аьамуса Ахундов Азярбайъан дилчилийи сащясиндя хидмятляриня, елми-тяшкилати вя елми-педагожи фяалиййятиня эюря дяфялярля мцкафатландырылмыш, орден
вя медалларла, фяхри фярманларла, 2000-ъи илдя ися «Шющрят» ордени иля тялтиф едилмишдир.
TOFİQ HACIYEV,
СAYALI САДЫГОВА
КЯЗИМОВ ГАЗАНФАР ШИРИН ОГЛЫ
(К 75-летию со дня рождения)
Исполнилось 75 лет со дня рождения видного азербайджанского учёного-языковеда, заведующего отделом азербайджанской диалектологии Института языкознания им. Насими НАН Азербайджана, доктора филологических наук, профессора Кязимова Газанфара Ширин оглы.
Газанфар Кязимов родился 3 марта 1937 г. в с. Солтанлы Джебраильского района. В 1955 г. стал студентом историко-филологического факультета Азербайджанского педагогического института им. В. И. Ленина (в настоящее время – Азербайджанский государственный педагогический университет), который окончил в 1960 г. В 1962 г. поступил в аспирантуру при АПИ им. В. И. Ленина, а в 1967 г. защитил кандидатскую диссертацию на тему «Язык драматургии А. Ахвердиева». Тема защищённой им в 1988 г. докторской диссертации – «Язык азербайджанской советской сатирической прозы. 1920–1940 гг.
(проблема языковых средств и приёмов комического)». Печататься начал с 1963 г.
Изучение вопросов стили-стики, художественного языка, литературной критики и языка сатиры является одним из основных направлений научно-исследовательской деятельности Г. Кязимова. Им написан ряд работ, посвящённых языку и стилю как классиков азербайджанской литературы (Дж. Мамедкулизаде, А. Ахвердиева, Мир Джалала, С. Рахмана), так и современных авторов (М. Ибрагимова, Б. Байрамова, Эльчина, Анара, А. Айлисли и др.), опубликованы монографии «Писатель и язык» (1975), «Комические художественные средства» (1983), «Приёмы комического в художественной литературе» (1987), «Теория комического» (на рус. яз. – 2004), «Рассудки искусства» (1997), «Язык, история, поэзия» (2005), а также десятки статей.
Большое внимание Газанфар Кязимов уделяет вопросам морфологии и синтаксиса современного азербайджанского языка. Ещё в 80-х гг. прошлого столетия он разработал оригинальную классификацию словосочетаний в азербайджанском языке. Анализируя становление синтаксической структуры, учёный, в отличие от других исследователей, в значительной степени исходил из функциональных возможностей речи, т. е. он по-новому подошёл к решению традиционных методов изучения грамматики. Всё это нашло своё отражение в учебниках для вузов «Современный азербайджанский язык. Синтаксис» (2000, 2004, 2007) и «Современный азербайджанский язык. Морфология» (2010).
Газанфар Кязимов занимается проблемами истории азербайджанского языка и истории литературного азербайджанского языка, исследованием письменных памятников азербайджанского языка. Итогом его работы в этой области являются монографии «История азербайджанского языка (с древнейших времён до ХIII века)» (2003), «История Азербайджана – 1: государство, этногенез и вопросы происхождения нашего языка», «Ащина и Азербайджан» (2005), «Поэмы Гомера и “Китаби-Деде Коркуд”» (2006), «Древнейший пласт азербайджанской фразеологии (дописьменный период)» (2006) и др. Благодаря обращению учёного к фольклористике, современный азербайджанский читатель впервые получил возможность ознакомиться с наследием известного народного поэта Гурбани («Гурбани» – 1990; «Гурбани и его поэтика» – 1996).
Значительны заслуги Г. Кязимова и в создании учебников для средних и высших учебных заведений республики. С 1983 г. переиздаётся его школьный учебник «Азербайджанский язык для 7–8-х классов» (впоследствии для 8–9-х), с 1977 г. – «Азербайджанский язык для 2-го класса» (в дальнейшем для 3-го класса) русского сектора. Многочисленные научные статьи учёного посвящены методике преподавания азербайджанского языка, совершенствованию школьных и вузовских учебников; составлено более 10 вузовских программ.
Г. Кязимовым написано 67 книг, монографий и учебников, 400 научных и научно-публицистических статей. Весьма трудоёмкое научное редактирование учебников, монографий и книг азербайджанских языковедов, периодических сборников статей, материалов конференций проф. Г. Кязимов успешно совмещает не только с серьёзной научно-исследовательской работой по планам сразу двух отделов института – истории азербайджанского языка и диалектологии азербайджанского языка, но и с вузовской научно-педагогической деятельностью. Длительное время он читал лекции по истории азербайджанского языка и современному азербайджанскому языку в АПИ им. В. И. Ленина и в Азербайджанском институте учителей. По этим лекциям опубликован ряд методических пособий и программ.
Много сил отдаёт Г. Кязимов подготовке высококвалифицированных научных кадров. Под его руководством защищено более 15 кандидатских и докторских диссертаций; в качестве официального оппонента он выступает на заседаниях диссертационных советов. С 2003 г.
учёный является членом диссертационного совета при Институте языкознания им. Насими НАН Азербайджана.
Газанфар Кязимов, достойно представлявший азербайджанскую филологическую науку на международных симпозиумах и конференциях, хорошо известен за пределами страны. Он почётный член Королевского Азиатского общества Великобритании и Северной Ирландии, член Международного биографического центра (Кембридж – Великобритания), Американского биографического института.
Г. Кязимов ведёт большую общественную работу. В 1997–1999 гг. он был членом экспертной комиссии ВАКа Азербайджанской Республики. Сейчас является членом научно-методического совета при Министерстве образования (с 1975 г.) и членом редколлегий нескольких научных и литературных журналов. Одновременно он член Союза писателей (с 1997 г.) и Союза журналистов (с 2003 г.).
ИЛЬХАМ ТАХИРОВ
T Ü R K O L O G İ Y A
¹ 1 2012
N E K R O L O Q
ƏLİZADƏ AFİNA CAVAD QIZI
Dilçiliyin aktual problemlərini yorulmaz tədqiqatçılarından olan filologiya elmləri doktoru Afina Cavad qızı Əlizadə 2012-ci il yanvarın 28-də ömrünün 82-ci ilində əbədiyyətə qovuşdu. O, 1930-cu ildə Salyan şəhərində anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakıya gəlmiş, Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olmuş 1953-cü ildə oranı uğurla bitirmişdir.
İnstitut illərində akademiklər F. Qasımzadə, Ə. Dəmirçizadə, prof. M. Rəfili, prof. Ə. Seyidov, A. Abdullayev, Z. Tağızadə, dos. A. Məhərrəmov, H. Əfəndiyev, A. Hüseynov kimi ziyalıların mülahizələri, onların elmi yaradıcılıq fəaliyyəti gənc tələbədə elmi işə maraq oyatdı. İnstitutu bitirdikdən sonra Afina Əlizadə EA-nın Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunda çalışmağa başladı. O, dil tarixi şöbəsində əvvəlcə laborant, daha sonra elmi işçi kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Yarım əsrə yaxın dilçiliyin aktual problemlərini tədqiq etmişdir. Bu müddət ərzində «Azərbaycan dilinin kəmiyyət kateqoriyası (XIV–XVII əsrlərin materialları əsasında)» mövzusunda namizədlik dissertasiyasını, 1998-ci ildə isə «XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu» mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə etmiş və bu yüksək elmi dərəcəyə sahib olmuşdur.
Afina xanım bütün ömrünü xalqın varlıq meyarı olan dilin tarixinin elmi axtarışına sərf etmişdir. «Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü)», «Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası», «Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti», «“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının izahlı lüğəti», «Füzulinin поетик əsərlərinin izahlı lüğəti» kimi əsərlərin yazılışında fəal iştirak etmişdir. Bundan başqa Afina Əlizadə 1997-ci ildən çapa hazırlanmaqda olan üçcildlik böyük həcmli «Azərbaycan dili tarixi» əsərinin də əsas müəlliflərindən biridir. Onun elmi fəaliyyəti dil tarixi şöbəsinin kollektiv tədqiqatlarında iştirak etməklə məhdud-laşmamışdır. O, dilçiliyin ayrı-ayrı problematik məsələləri ilə bağlı 160-dan artıq elmi məqalənin müəllifidir. Elmi ахтарышларында qatı açılмаmış mədəniyyət tariximizin müəyyən əsrlərində yazıya alınmış abidələrinin dilinи tədqiq etmişdir. Bu cəhətdən M. Kaşğarinin «“Divanц lüğat-it-türk” əsərinin dili haqqında» «Kitabi-Dədə Qorqud» топлусуnda, eləcə də «AMEA-nın Xəbərlər»ində, «Sovetskaya türkologiya» və «Türkologiya» jurnallarında tədqiqləri elmi dəyəri ilə diqqəti cəlb edir.
Дилчи алим елми ахтарышларында анадилли йазылы абидялярин тядгигиня хцсуси йер айырмагла йанашы, орта ясрляр Азярбайъан шаир вя йазарларынын ясярляриня мцраъият едяряк бу сащядя актуаллыг кясб едян мясяляляри тядгигат обйектиня чевирмишдир. О, дащи Фцзулийя щяср етдийи елми ясярляриндя Азярбайъан бядии дилинин инкишафында вя елми цслубунун формалашмасында Фцзулинин йени мярщяля ачдыьыны вя хцсуси мювгейи олдуьуну, дащи шаирин халгын сюз хязинясиндян усталыгла истифадя етдийини гейд едяряк, онун дилиндя ишлянмиш сюзлярин лексик-семантик вя фоноложи тящлилини апармышдыр.
А. Ялизадя юзцня вя ишиня гаршы щяр заман ъидди вя тялябкар алим olmuşдuр. О, Азярбайъан дилинин тарихинин бу вя йа диэяр проблемлярини тядгиг едяркян бунунла ялагядар ися цмумтцрк контекстиндя йанашан, ян кичик лцьяви ващидин арашдырылмасында беля онларла тцркдилли гайнаглары тядгигата ъялб едяряк, ялйазмалары зярэяр дягиглийи иля юйрянян, тядгиг едян алимляримиздян idi. Бир тцрколог, бир дилчи алим кими тцрк дилляринин тарихи цчцн явязсиз хязиня олан, мцасир тцрк дилляринин инкишаф просесини тящлил етмяк, онларын кечиб эялдийи йолу дцзэцн мцяййянляшдирмяк цчцн елми ящямиййятя малик ян мцщцм мянбялярдян бири Мащмуд Кашьаринин «Диванü лцьат-ит-тцрк» ясяринин дилчилийин мцхтялиф аспектляриндян тядгигата ъялб етмиш вя бир сыра дяйярли елми мягаляляр йазмышдыр.
Афина ханым бир сыра республика вя бейнялхалг сявиййяли конфранс вя симпозиумларда Азярбайъан дили тарихинин актуал проблемляриня щяср олунмуш эениш мярузялярля чыхыш етмишдир. Онун Фцзулинин 500-иллик, «Китаби-Дядя Горгуд» дастанынын 1300-иллик, ЙУНЕСКО-нун хятти иля кечирилян Мирзя Казым бяйин 200-иллик, Ы Тцрколожи гурултайын 80-иллик йубилейляриня щяср олунмуш конфранслардакы дярин мязмунлу мярузяляри щямишя бюйцк марагла гаршыланмышдыр.
Эюркямли алимин йцксяк ихтисаслы кадрларын йерляшдилмясиндя дя бюйцк хидмяти olmuşdur. А. Ялизадя АМЕА-nın Нясими адына Дилчилик Институтунун няздиндя филолоэийа елмляри доктору вя елм-
ляр намизяди алимлик дяряъяси верян ихтисаслашдырылмыш мцдафия шурасынын цзвц idi. О, йалныз юлкямиздя дейил, онун щцдудларындан чох-чох узагларда бейнялхалг симпозиумларда, елми сессийаларда иштирак етмиш, Азярбайъан дилчилийини ляйагятля тямсил етмишдир.
SAYALI SADIQOVA,
SOLMAZ SÜLEYMANOVA
NƏBİYEV BƏKİR ƏHMƏD OĞLU
G
örkəmli ədəbiyyatşünas və tənqidçi, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərdi təqaüdçüsü, AMEA-nın Nizami adı-na Ədəbiyyat İnstitutunun di-rektoru, professor Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 2012-ci ilin martın 15-də ömrünün 82-ci ilində dünyasını dəyişmişdir.
Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 1930-cu ildə avqustun 21-də Ağdaş bölgəsinin Üçqovaq kəndində anadan olmuşdur. 1947-ci ildə Ağdaş şəhər orta məktəbini bitirmişdir. Yeddiillik məktəblərdə iki il Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmişdir. 1954-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik çağlarında (19511954) həm də Bayıldakı 55 saylı orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. 19541961-ci illərdə «Azərbaycan gəncləri», «İnşaatçı», «Kommunist» qəzetlərinin redaksiyalarında məsul katibin müavini, ədəbi işçi, tərcüməçi, mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Yazıçılar Birliyinin (1958), Jurnalistlər Birliyinin (1960) üzvüdür. 1960-cı ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır.
1961-ci ildən gənc araşdırıcı öz taleyini Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası ilə bağlamışdır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda kiçik elmi işçi, elmi katib, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələrində işləmişdir. 1970-ci ildə filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. 19711987-ci illərdə Ədəbiyyat Muzeyinin (Nizami Muzeyinin) direktoru olmuşdur. 1982-ci ildə professor elmi adı almışdır. 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasına müxbir üzv, 1989-cu ildə isə həqiqi üzv (akademik) seçilmişdir. 1987-ci il-dən 2001-ci ilədək akademiyada Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Bölməsinin akademik-katibi vəzifəsində çalışmış, «Azərbaycan EA-nın Xəbərləri (ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası)» jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 2003-cü ildən AMEA-nın müşaviri və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru idi.
B. Nəbiyev altıcildlik «Çoxmillətli sovet ədəbiyyatı tarixi»nin (Moskva) müəlliflərindən, ikicildlik «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi»nin müəlliflərindən və redaktorlarından biri, altıcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin baş redaktoru olmuşdur. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası redaksiya heyəti sədrinin müavini, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində nəşr olunan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalının redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.
B. Nəbiyev uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində, N. Tusi adına Dövlət Pedaqoji Universitetində, Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən, ədəbi əlaqələrdən mühazirələr oxumuş, «Tənqid və ədəbi proses» fənni üzrə ixtisas kursu aparmışdır. 19942002-ci il-lərdə «Təfəkkür» Universitetində filologiya kafedrasının müdiri olmuşdur. 1994-cü ildən otuzcildlik «Türk dünyası ədəbiyyatı» ensiklopediyasının (Ankara) Azərbaycan Respublikası üzrə məsul əlaqələndiricisi idi.
Əsas işi ilə yanaşı B. Nəbiyev Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun (19821986), Azərbaycan Ədəbiyyat Fondunun (19871991) sədri vəzifələrində çalışmışdır. 20 il Sovet Yazıçılar İttifaqının tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şurasının üzvü, 1987 1991-ci illərdə isə SSRİ Elmlər Akademiyasının ictimai elmlər üzrə əlaqələndirmə şurasının üzvü ol-muşdur. «Ədəbiyyat qəzeti»nin re-daksiya heyətinin (1970-dən), Azərbaycan Milli Dram Teatrının bədii şurasının (1985-dən), Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi elmi-dini şurasının (1996-dan) və Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Ağsaqqallar Şurasının (1997-dən) üzvü, Terminologiya Komitəsi sədrinin müavini idi (1998-dən). Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən dissertasiya şurasının sədri olmuşdur.
Akad. B. Nəbiyevin 50 kitabı çıxmış, 800-ə yaxın məqalə və
resenziyası nəşr edilmişdir. Bu əsərlər klassik irsin, cari ədəbi prosesin, ədəbi tənqidin, poeziyada və nəsrdə sənətkarlıq məsələlərinin, qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümələrin tədqiqinə həsr edilmişdir. «Ədəbi düşüncələr», «Tənqid və ədəbi proses», «Kamalın təntənəsi», «Roman və müasir qəhrəman», «Özümüzdən başlayaq», «Əhməd Cavad», «Almas İldırım», «Şəhriyar kəlamının vüsəti», «Çətin yollarda», «İstiqlal şairi», «Xəzan vurmasın», «Hərənin öz yolu var...» və s. kitabları, müştərək hazırlanmış orta məktəb dərslikləri, o cümlədən XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» kitabı elmi-ədəbi ictimaiyyət tərəfindən dönə-dönə təqdir edilmişdir.
B. Nəbiyev Bakıda bədii ədəbiyyatda realizm (1966), romantizm (1972) məsələlərinə, Moskvada (1978), Kiyevdə (1980), Tbilisidə (1983), Alma-Atada (1986), Düşənbədə (1989) qarşılıqlı ədəbi əlaqələr problemlərinə həsr edilmiş simpoziumlarda məruzəçi olmuşdur. Birinci millətlərarası Azərbaycan konqresində «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yazılması prinsipləri» (Qayseri, 1990), Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı simpoziumunda «Azərbaycan ədəbiyyatında qürbət lirikası» (Bakı, 1991), Üçüncü uluslararası türk kültürü konqresində «Əhməd Cavadın yaradıcılığında türkçülük idealları» (Ankara, 1993), Beynəlxalq Nizami konqresində «Nizami və Gəncə» (Təbriz, 1993), Beynəlxalq Füzuli konqresində «“Hədiqətüs-süəda”nın fikri-bədii vüsəti» (Tehran, 1995), Beynəlxalq Füzuli konqresində «Aşiqanə sözün bənzərsiz ustadı» (Ankara, 1996), Dördüncü uluslararası türk kültürü konqresində «Azərbaycan dilinin terminoloji lüğətləri» (Ankara, 1997), Birinci beynəlxalq Nəsimi konfransında «Azərbaycan şeirinin Nəsimi möcüzəsi» (Hələb, 2008) mövzularında və s. məruzələr etmişdir. Çexiya, Slovakiya, Yuqoslaviya, Yunanıstan, Danimarka, Türkiyə, İran, İraq, Səudiyyə Ərəbistan, Suriya, ABŞ, Çin və Yaponiyada beynəlxalq ədəbi-elmi və siyasi məclislərdə çıxış etmişdir. Məqalələri türk, rus, fars, ingilis, Çin dillərinə tərcümə edilmiş, «Didərgin şair» monoqrafiyası Ankarada türk dilində buraxılmışdır.
Ədəbiyyatşünaslıq üzrə yüksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi sahəsində də B. Nəbiyevin xidmətləri böyükdür. Onun rəhbərliyi altında 38 gənc alim doktorluq və namizədlik dissertasiyalarını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir.
B. Nəbiyev ədəbi-tənqidi məqalələri üçün tənqidçilər arasında «Qızıl qələm» mükafatını almış (1974) ilk Azərbaycan tənqidçisi olmuşdur. «Müharibə və ədəbiyyat» mövzusunda tədqiqatı üçün Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür (1978). Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xidmətlərinə görə «Xalqlar Dostluğu» ordeni ilə təltif edilmişdir (1986). Əməkdar elm xadimi (1990), «Hacı Zeynalabdin Tağıyev» (1993) və «Məmməd Araz» (1994) mükafatlarının laureatı idi. 2002-ci ildə «Türk dünyası xalqlarına xidmət üçün» Beynəlxalq TİKA mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi rəyasət heyətinin «Ustad» Ali Mükafatını almışdır (1997). 2005-ci ildə ona «Akademik Yusif Məmmədəliyev» medalı
verilmişdir. 70-illik yubileyi münasibəti ilə B. Nəbiyevə «Şöhrət» ordeni verilmişdir. 2005-ci ildə akademik Bəkir Nəbiyev «İstiqlal» ordeninə layiq görülmüşdür. 2010-cu il-də Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatı verilmişdir. Həmin ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fəxri diplomu ilə təltif edilmişdir.
«TÜRKOLOGİYA» JURNALININ REDAKSİYA HEYƏTİ
¹ 1 2012
MÜNDƏRİCAT
Фахраддин Вейсялли (Баку). Сегментация и идентификация морфем 3
Afina Əlizadə (Bakı). XIII əsrə qədər Azərbaycan dili haqqında 11
А. В. Шеймович (Россия). О создании журнала «Урало-алтайские первых трёх номеров) 17
Нərgiz Щаъыйева (Bakı). Азярбайъан дили фразеолоэизмляриндя
мяна даралмасы вя фонетик цслуби образлылыг 29
Maya Mikautadze, Giga Kamuşadze (Gürcistan). Konuşma kodlarının
(Türkçe ve Gürcüce) karışması ile meydana
gelen semantik farklılıklar 38
Qüdsiyyə Qəmbərova (Bakı). Azərbaycan dilində qayıdış növ
fellərin tarixi təkamül prosesi (VC, CVC heca tipli
fellər əsasında tarixi-dialektoloji araşdırma) 48
Айдын Алекперов (Баку). Слово об академике, профессоре
Агамусе Ахундове 59
Flora Osmanova (Bakı). Müasir Azərbaycan bədii dilində epitet
metaforikləşmə formalarından biri kimi 65
RESENZIYALAR
Həsən Quliyev (Bakı). Dilçilik ensiklopediyası. C. 1. 76
İsmayıl Məmmədli (Bakı). Buludxan Xəlilov. 224 qədim türk sözü 79
PERSONALIA
Tofiq Hacıyev, Сayalı Садыгова (Bakı). Ахундов Аьамуса Аьасы оьлу 84
Ильхам Тахиров (Баку). Кязимов Газанфар Ширин оглы 86
NEKROLOQ
Sayalı Sadıqova, Solmaz Süleymanova (Bakı). Əlizadə Afina Cavad qızı 89
«Türkologiya» jurnalının redaksiya heyəti (Bakı). Nəbiyev Bəkir Əhməd oğlu 91
Достарыңызбен бөлісу: |