Сөйлеу коммуникациясындағы интонация варианттарының прагматикалық қызметі

З.Базарбаева анықтаған қазақ тілінің интонациялық бірліктері (интонема) біздің жұмыста негізге алынып, дайындықсыз еркін сөйлеу актісінде суперсегменттік деңгейдегі эксперименттік зертеу жұмыстары қолға алынып отыр. Олар: 1. Тиянақты интонема 2. Тиянақсыз интонема 3.Жалпы сұрақ интонемасы 4. Арнаулы сұрақ интонемасы 5. Қатал бұйрық интонемасы 6. Сыпайы бұйрық интонемасы 7. Лепті сөйлемдер интонемасы 8. Қыстырма сегменттер интонемасы.

Осы бірліктер дайындықсыз еркін сөйлеу кезінде қолданылатын, интонацияның сан қырлы құбылысын анықтауға ерекше әсер етеді. Әсіресе диалог ретінде құрылыған сөйлеу тіліне интонеманың барлық түрлері қатысып отырады.

Интонация бірліктерінің инварианттары мен варианттары сөйлеу кезінде байқалып, әр түрлі сипат алады. Осы жөнінде : «Фонетикалық варианттардың шегін ажырату қиынырақ. Себебі сөздің дысыстық варианттарын говорларға, басқа тілдің әсеріне ғана емес, орфоэпияға, қарапайым сөйлеу тіліне, тіпті жеке адамдарыдң сөйлеу ерекшелігіне де байланысты түзіле беретіні байқалады» - дейді. Осы орайда жұмыста интонемалар ажыратылып анықталады.

Сөйлемнің өзі тиянақты мен тиянақсыз интонемалардан тұрады. Яғни сөйлем ортасында ойдың әлі аяқталмаған тиянақсыз түрі кездесіп, тема екендігін көрінсе, аяғына қарай толығып өз мақсатына жеткен, тиянақты интонемамен аяқталғанды көрсететін реманы байқалады. Сөйлеу актісінде тиянақсыз интонема жоғары көтерілетін тоналды сызықпен ерекшеленіп, орташа тоналды диапазонмен айтылса, тиянақты интонемаға төменгі тоналды деңгей тән.

Ең алдымен тиянақты интонемак арқылы жасалған сөйлеу түріне тоқталып өтейік. Жалпы тиянақты интонеманың контрлық сызығы басында орташа деңгейде басталып соңына қарай ең төменгі сызықпен аяқталғанды білдіретін деңгейде көрінеді. Яғни мағына тұтастығын, ойдың өз мақсатына жеткендігін танытатын сөйлеу процесі көрінеді. Мысалы: «Сонымен бірге мынау тақтайшалар бар, маңдайшалар бар, дүкөндердің жанындағы атаулар бар, осындайда да біз мемлекеттік тілдің нормасын бұзұп жатхан жағдайлар өтегөп гездесет», «Бірақ содаңгейін сол дүкөндердің төбелеріндегі жазылған жаңағы маңдайшаларды кейін түзеді», «Сондықтан көрөрмендер, оқырмандар ы..ы мәселен өздерінің гөзі түскен осындай көңілі толмайтын жарнамалар бо(л)са, біздің ғалалық «Тіл басқармасына» мына жетпіс бір алпыс бес тоғсан деген телефондарына хабарласып айтуына болат», «Біз архылы оны реттеуге болат», «Неге әсіресе солтүстік облыстарда немесе мына шығыс облыстарда жүрмейатыр деген мәселеге байланысты бү кісілер ойланып-толғанып жүріп, осы мына Шығыс Қазақстан облысында осы Мемаалекеттік тілдің бүгүні мен болашағы» атты «конференция ұйымдастырдық», «Тіл басқармалары олар мемалекеттік мекемелер, өздерінің аудандарында, сол жерге қарасты мекемелердің қызметін бақылап тексеріп дегендей, үйлестіріп отырат», «Қазіргі гезде заң талаптарын заңды түрде талап етіп, заңымыздың жүрмей жатқан жерін зерттей отырып мына жер жүрмей отыр, мынадай жаңағы құқықтық базасы жетілмеген деген сияқты нақты мысалдар ақылы, нақты ұсыныстар арқылы ғана ғолымыз жетет», «Ы..ы оны республикалық бар, облыстық, қалалық бөлімашелер ғұрылт, ауылдық та бөлімашелер ғұрылған шығар» т.б. Көбінесе дайындықсыз сөйлеу актісінде А.Мартиненің «Үнемдеу принципі» бойынша, тиянақты интонемамен айтылған сөйлемнің соңында қарқынның күшейе түсуі үнемдеу мақсатында екендігі көрінеді. Мыс: реттеуге болады – реттеуге болат, үйлестіріп отырады – үйлестіріп отырат т.б. синтагмаларынан көрінеді. Бұнда сөйлеу процесінде ойдың аяқталуы төменгі сызықпен өлшенеді, яғни ең төменгі бірінші тоналды деңгейге түседі. Тиянақты интонемалар сызығының варианттары 2-ші мен 3-ші деңгейден басталып, соңы кейд ежылдамдап, кезде баяу қарқынмен төмендей түседі. Сол себепті дайындықсыз сөйлеу кезінде прагматикалық ой тұтастығын сыртқы шығару барысында сөйлеуші өз мақсатын жүзеге асыру үшін ойын жинақтап, қабылдаушыға түсінікті тілмен жеткізіп, тияанақты интонема арқылы мағыналы ойды айқындайды.

1. 
   Мәселен огезде \ тек қана ұлттық идеологиямызды, \ ұлттық
   

Бұл синтагмалар екінші тоналды контурдан біріншіге төмендеу арқылы тиянақты интонема арқылы жасалған. Яғни сөйлеу актісінде ойдың аяқталуы орташа диапазонмен айтылып, адресант сөйлем соңында адресаттан толық ақпарат алу үшін күмәнмен айтып, көз жеткізу мақсатында екендігі көрінеді.

2. 
   Қазіргі гезде заң талаптарын, \ заңды түрде талап етіп, \
   

3. 
   Мына тіл басқармаларындағы \ қызметкерлер \ қаншалықты
   

Жазушының, яғни жазба мәтін авторының өзі жазған мәтінде тыныс белгілерін қоюы да соның айғағы болса керек.

Н.В.Черемисина осы проблема туралы өз еңбегінде «писмменный текст всегда «звучит» для автора и озвучивается – реально или мысленно – читателем», - дейді.

Алайда интонацияның барлық компоненттерінің ерекшеліктерін, мысалы, оның негізгі тонының жиілігін, ұзақтылығын, қарқынын, интенсивтілігін жазба тілінде көріп білу, оны «оқып шығу» оңай емес.

Мәтіннің күрделі түрлеріндегі интонацияның единицаларын, компоненттерін, оның басқа да көріністерін оларға ерекше зер салып, экспериментті түрде зерттеу арқылы ғана анықтап, білуге болады.

Өзге тілдердегідей қазақ тілінің де сан алуан синтаксистік-коммуникативтік құрылымдарында интонация және оның единицалары мен компонеттері орын алып, олардың өзара күрделі де әрқилы қатынастарға түсетіні анық. Қазақ тілінің конструктивті-синтаксистік, яғни статикалық – жазба түрінде де, коммуникативті – синтаксистік, яғни динамикалық – сөйлеу тілінде де интонацияның көріністері мен белгілері және олардың өзіне тән орны бар.

Мұны сөйлемнің жазба түрінде ешбір техникалық әдіссіз – ақ көзбен көріп, құлақпен естуге болады. Мысалы, бастауышы да, баяндауышы да қосымшасыз түбір сөздерден жасалған жай сөйлемдердегі есім сөздердің бастауыштық – баяндауыштық функциялары, олардың сөйлемдегі белгілі бір орын тәртібімен (бастауыш – бірінші, баяндауыш – екінші) анықталмайды, ең алдымен бұлардың сөйлем құрап тұрғанын және оның біріншісі-бастауыш, екіншісі – баяндауыш болып тұрғанын осы сөйлемге тән интонация ғана анықтайды. Мысалы: Ол – студент, (сөйлемнің құрылымдық схемасы S-P немесе N-N) деген сөйлемді алайық. Бұл сөйлемнің бастауышы (ол) мен баяндауышы (студент) пауза арқылы екіге бөлініп, жай хабарлы сөйлемге тән соңына қарай баяу төмендейтін көтеріңкі-бәсең интонациямен айтылып тұр; сондықтан да бұл екі сөзден тұратын жалаң сөйлемнің әр мүшесі бір ырғақты топқа, синтагмаға теңеліп тұрғаны анық. Осы сөйлемнің интонациясының реңкі өзгертіліп айтылса, ол сол күйінде тұрып, ешбір құрылымдық өзгеріссіз-ақ басқа эмоциялық мағынаға ие болады. Мысалы Ол – студент деген сөйлемнің интонациясын хабарлы жай сөйлемнің соңына қарай баяу төмендейтін көтеріңкі – бәсең түрінде емес, бастауышы мен баяндауышы алғашқыдағыдай паузамен бөлінгенмен, бірақ баяндауышы төмендемей бастауышпен бір деңгейде, жоғары; сондай-ақ баяндауышының айтылу ұзақтылығы басымырақ және жоғарырақ келетін жеңіл тоңда өрнектелсе, онда сөйлемнің эмоциялық мағынасы көтеріңкі болып, мақтанышты, қуанышты білдіреді. Яғни, «ол бұрынғыдай мектеп оқушысы емес, енді оның студент» екенін, есейіп, бұрынғыдан жоғары статусқа ие болғанын білдіреді. Ал егер Ол – стуадент деген сөйлем тоны төмен, бастауышы мен баяндауышының айтылуы ұзағырақ, тембрі мысқылды интонациямен айтылса, онда оның, яғни, субъектінің нақты жағдайда студент болғаны орынсыз, (студенттікке лайық емес) екенін көрсетеді.

Енді жоғарыдағы сөйлемнен өзгеше Ол студент // сабаққа келмей жүр (S-P не N-Vf) деген сөйлемнің айтылу интонациясының ерекшеліктерін қарап көрейік. Бұл екі ырғақтық топтан, яғни екі синтагмадан құрылған, бастауышы ырғақтық топтан, яғни екі синтагмадан құрылған, бастауышы мен баяндауышы паузамен бөлініп, бастауыш тобы болып тұрған сөз тіркесінің Ол студент (есімдік ол – анықтауыш, зат есім студент – анықталушы сөз) айтылу ұзақтылығы, жалаң сөйлемнің Ол деген жалғыз сөзден болған бастауышының айтылу ұзақтылығымен барабар келетін сөйлем болады. Сөйлемнің жалпы интонациясын алып қарасақ, екі ырғақты топтың арасындағы паузасы тым қысқа, шамалы ғана болады. Сондай-ақ баяндауыш болып тұрған екінші ырғақты топтың басы мен бастауыш болып тұрған ырғақты топтың соңы бір тоналды деңгейде беріліп, баяндауыш болып тұрған ырғақты топ соңына қарай төмендегенмен, бас жағы акценттеліп нық айтылып тұр. Келтірілген сөйлеманің интонациялық сызығы оның жалпы коммуникативтік мағынасының кінәләушілікті білдіріп тұрғанын көрсетеді.

Ол студент // сабаққа келе алмай жүр деген сөйлемнің екі ырғақты тобының арасындағы паузасы алдыңғы сөйлеммен салыстырғанда ұзағырақ, ал осы алдыңғы сөйлемдегідей үш сөзден емес, төрт сөзден тұратын баяндауыш тобының айтылу ұзақтылығы – алдыңғы сөйлемнің баяндауышымен бірдей берілген және көтеріңкі айтылып акценттелген сөз сөйлемнің аяғына жақын орналасқан. Бұл сөйлемнің интонациясының мағынасы аяу, есіркеуді білдіреді (келе алмай жүр).

Сонымен интонация компоненттері әртүрлі коммуникативтік, эмоциялық мазмұнға ие болып, сөйлем ішінде өзара қатынастарға түсіп, сөйлемнің жалпы мазмұны мен эмоциялық реңкін түрлендіруде айрықша қызмет атқарады.

Қазақ тілінде бастауышы мен баяндауышы сөйлемнің предикативті өзегін құратын екі құрамды сөйлемдермен қатар бір ғана тұрлаулы мүшесі бар, яғни не бастауыштан, не баяндауыштан ғана тұратын бір құрамды сөйлемдер де бар екені белгілі. Олар баяндауыш құрамынан болатын жақсыз сөйлем, жалпылама жақты сөйлем дейтіндер және бастауыштан ғана (бастауыш құрамынан) тұратын атаулы сөйлемдер. Егерде олар жеке есім сөздерден, не есімге бағынышты сөз тіркестерінен болып айрықша сөйлемдік интонациямен айтылса, атаулы сөйлем болады. Мысалы: Көктем. Көкорй шалғын. Сайраған құстар. Бұлар «S» не «N», деген формуламен жазылады. Атаулы сөйлемдер әдетте осы шақта тұрып, айналада, өмірде қазіргі ситуацияда болып жатқан объективті құбылыстарды атайды. Бұл атаулы сөйлемдерді сөйлем қатарына қосып тұрған жалпы сөйлемнің 3 белгісінің бірі болып табылатын интонация ғана.

Соңғы кезде атаулы сөйлемнің тағы бір түрі деп вокативті сөйлемдер айтылып жүр. Вокативті сөйлем деп өзіне ғана тән тоны, ұзақтылығы, акценттелуі бар айрықша интонациямен айтылатын, екі ара сөйлеушілерге ғана белгілі, ерекше предикативті маңызы бар, қаратпа сөздерді айтады. Мысалы, анасы баласына қарап: Бұл істеп тұрған ісің дұрыс емес деп, қанша айтамын, деген сөйлемді жалғыз ғана ерекше интонациямен айтылған Ба-а-ла-ам! Деген қаратпа сөзбен-ақ білдіреді. Бұл жерде Балам!-деген қаратпа сөз жоғарыда аталған компоненттерімен бірге айрықша интонация арқылы сөйлем деңгейіне көтеріліп, сөйлем мазмұнына ие болып тұр.

Мұндағы интонацияның компоненттерінің ролі мен көрінісі – баса атап кететін жайттардың бірі: Балам деген вокативті сөйлем болып тұрған сөздің әр буынының айтылу ерекшелігінің мәні зор, бірінші буын көтеріңкі тонмен интенсивті айтылса, екінші буын нық акценттеліп созылыңқы айтылып барып тоқтайды.

Қазақ тілінде бастауышы жоқ, жалғыз баяндауыштан тұратын бір құрамды сөйлемдер де бар. Мысалға жалғыз етістіктен тұратын сөйлемді алып қарайық: Білеміз (құрылымдық сехамасы Vfp1₁) деген сөйлем (ешбір өзгеріссіз) интонациясына қарай түрлі мағынаға ие болуы мүмкін. Мысалы, бұл сөйлем жай саябырлы орта деңгейлі тонмен айтылса, хабарлы жай сөйлем болады. Ал жоғары, жеңіл тембрлі, жарқын тонмен айтылса, қуанышты, ризашылықты білдіретін сөйлем болады. Егерде бұл сөйлем созылыңқы, ұзағырақ, төмен тонды, зілді тембрмен айтылса, онда жақтырмағандықты, кекесінді, мысқылды білдіреді: «Сенің, немесе оның кім екенін білеміз» деген сияқты мағынада қолданылады.

Сонымен, интонацияның тоны, ұзақтылығы, интенсивтілігі, тембрі тағы да басқа компоненттерінің қасиеттері сөйлемнің коммуникативтік, эмоциялық мағынасына зор әсер етіп, оны өзгертіп және түрлі реңкке бояп отырады.

Жай сөйлемдер айтылу мақсатына қарай төртке бөлінеді. Олар: хабарлы, сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлемдер. Бұл сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктерімен қатар, олардың бір-біріне ұқсамайтын интонациялық көріністері де бар.

Келтірілген мысалдарыдң бәрі дерлік тұрлаулы мүшелері түгел, екі құрамды бір мүшелі хабарыл сөйлемдер. Бұларыдң интонациялық әуені басында аздап көтеріліп, негізгі тон жиілігі сөйлемнің мағыналық өзегінде молайып барып, содан кейін жайбарақат төмен түсіп барып тынады. Бір мүшеіл хабарлы сөйлемдер көбінесе орта тоналды регистрде айтылады да, тоналды диапазоны мен интервалы шамалы болады. Әуеннің сөйлемнің соңында бәсеңдеуі де интенсивтіліктің азайып минимальды мәнге ие болуымен байланысты. Интенсивтілік пен негізгі тон жиілігінің сызығы да өзара бір-бірімен пропорционалды болады. Бір мүшелі хабарлы сөйлемдер орташа интенсивтілікпен ерекшеленеді. Мұндай сөйлемдердің аяғына қарай қарқынның жылдамдауы мен ұзақтылықтың сәл ғана молаюы байқалады. Ой екпіні түскен сөз басқа сөздермен салыстырғанда молырақ ұзақтылықпен айтылады. Сөйлемнің айтылу қарқыны олардың көлеміне қатысты. Сөйлем қарқынның жылдамдығы – буындар санының көбеюімен байланысты (1-сурет).

1. 
   сурет. Бір мүшелі хабарлы сөйлемнің интонациялық сызығы.
   

Егерде бір мүшелі сөйлем бірнеше ырғақты топтан тұрса, топ ішіндегі сөздер екпінмен белгіленбей, ырғақты топтың соңғы буыны акценттеліп мол ұзақтылықпен айтылады. Мұндай сөйлемдердің интонациясы біркелкі, жай толқынды әуенмен ерекшеленеді. Ырғақты топтар арасының паузамен бөлінуі міндетті емес (2-сурет).

2. 
   сурет. Бір мүшелі үш ырғақты топтан тұратын хабарлы сөйлемнің интонациялық сызығы.
   

Ал күрделі синтаксистік тұтастықты алсақ, бұлар бір тақырыпқа байланысты бірнеше дербес жай және құрмалас сөйлемдерден тұратын, көп компонентті құрылымдар болып табылады. Бұларды жалпылама кейде мәтін үзіндісі деп атағанмен, қазақ тілінде бұлардың семантикалық-құрылымдылық ара қатынастары мен интонациялық ерекшеліктеріне әзірше арнайы көңіл бөлінбей жүр.

Н.Т.Сауранбаев құрмалас сөйлемдер туралы еңбегінде алғаш рет сөйлемдердің құрмаласу тәсілдерімен бірге құрмаласа байланысқан сөйлемдердегі интонацияның ролін баса айтады. Сөйлемнің құрмаласу тәсілдерінің ішінде интонациясын олардың ең негізгісі деп есептейді.

Дана бабамыз Ахмет Байтұрсынов айтып кеткендей тіл әуезінің (интонациясының) құрмалас сөйлемнің әр алуан түрлеріне қандай өрнек болып түсетінін, қандай айшық-ою болып сызылатынын тексеріп көруге болады. Бұл оқулықта түрлі күрделі конструкциялар үшке бөлініп қарастырылады. Оның біріншісі-осы уақытқа дейін жете зерттелмей жүрген (кейде жай сөйлем ішінде, кейде құрмалас сөйлем қатарында), қарастырылып келген, күрделенген сөйлемдер. Екіншісі – тұрақталған құрмалас сөйлемдер. Үшіншісі – тіл білімінде соңғы кезде ғана қарастылып жүрген бірнеше жәй және құрмалас сөйлемдерден тұратын, тақырыбы ортақ күрделі синтаксистік тұтастықтар, деп аталатындар.

1) Аз мөлшерлі оралым, яғни есім қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдер.

Көтеріңкі – бәсең бірнеше толқынды интонациямен өрнектеліп, соңына қарай төмендеп барып тынады. Мұндай бірыңғай есім қабыспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдердегі алдыңғы синтагмалардың паузасы да, айтылу тоны да біркелкі, соңғы есім оралым қабысқан негізгі сөйлемнің мүшесі акценттеліп, жоғары деңгейдегі тонмен айтылып, мол паузамен бөлінеді.

Келтірілген мысалдардағы алдыңғы көтеріңкі тонмен айтылатын сегменттері тиянақсыз және қыстырма интонемалардың варианттарымен сипатталады, ал соңғы көтеріңкі-бәсең айтылатындар тиянақты интонемаға жатады.

2) Күрделенген сөйлемдердің қазақ тілінде ең жиі кездесетіні және ең көлемдісі де есімшелі қабыспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдер.

Жоғарыда қаралған есім қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдермен салыстырғанда, есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердің көлемі де мазмұны да молырақ болады. Себебі есімше өзінің маңына мазмұнына қатысты сөздерді үйрететіні белгілі. Мысалы:

1. 
   Қолына ұзын құрық ұстаған Дәрмен // су бойын жағалай түсіп
   

тереңдігін өлшеді (М.Әуезов).

2. 
   Енді міне адам қарарлық ажары қалмаған күміс самауыр,
   

//масқара болып келіп тұр (Ғ.Мүсірепов).

3. 
   Әдеп пен әдет дегеннің екеуі де тар қыспаққа айналып кеткен
   

қазақ қызының // беті мен қолынан басқа денесі // көзге көрінген емес.... (Сонда).

4. 
   Көзіне тіршілік үміті елестеген Амантай //, жанып жатқан
   

сарайдан сырғып түсіп //, өзенге қарай жүгірді (С.Мұқанов).

Барлық мысалдарда да есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдерде есімшелі оралым өзі қабысқан сөзін анықтап, сипаттап тұр. Сондықтан бұлар анықтауыш – анықтаушы мүшелер ретінде біртұтас мағыналық-интонациялық тұлға құрайды.

Есімшелі қабыспалы оралыммен күрделенген сөйлемдердегі осы оралым және оған қабысқан анықталушы сөзді, яғни тұтас бір синтагма құрап, мөлшерлі паузамен бөлініп тұрған сөздерді, сөйлемнің басқа мүшелерінен кейде үтір арқылы бөлу де кездеседі. Келтірілген мысалдардың 2-ші және 4-шілер түпнұсқадан өзгертілмей алынған. Бұл синтагмадан кейін үтір кою пунктуацияның ережелеріне сәйкес келмесе де, синтагманың көтеріңкі әуенмен мәнерленіп мөлшерлі паузамен бөлінуіне кепіл бола алады.

Бұл сөйлемдердің есімшелі қабыспалы оралымы мен оған қатысты акценттелген сөзі біртұтас синтагма құрап, сәл толқынды, соңына қарай көтеріңкі әуенмен айтылып, көлемді пауза арқылы бөлініп тұрады да, сөйлемнің одан кейінгі сөздері қосылып, арасында азын-аулақ кідірістері бар ырғақты топтар құрайды. Ең соңғы синтагма төмендеп барып саябырлайды.

Үшінші сөйлемнің есімшелі қабыспалы оралымының ішіндегі бірыңғай мүшелер (әдеп пен әдет дегеннің екеуі де) синтагма құрап өздеріне тән интонациямен мәнерленіп, азғана паузамен бөлініп барып, басқа сөздермен ұласып, анықталушы сөз тіркесімен (қазақ қызының) қабысып, көтеріңкі әуенмен өрнектеліп синтагмаға тән мөлшерлі паузамен бөлінеді.

Есімшелі қабыспалы оралымдар да жоғарыда қаралған есім қабыспалы оралымдар сияқты бірыңғай мүшелер түрінде кездесе береді.

3) Көсемшелі жанаспалы оралымдармен күрделенген сөйлемдердің интонациялық ерекшеліктерін қарастырайық.
Құрмалас сөйлемдердің интонациялық ерекшеліктері

І. Бір-біріне бағынбай, тең дәрежеде салаласып, тиянақты түрде құрмаласқан сөйлемдер салалас құрмалас деп аталады. Олар екі түрге бөлінеді.

1) Құрамына енген жай сөйлемдердің жалғаулықсыз, іргелесіп құрмаласатын түрі.

2) Құрамына енген жай сөйлемдердің жалғаулықтар арқылы құрмаласатын түрі.

Құрамындағы жай сөйлемдер өзара бір-бірімен мағынасына және интонациясына қарай жалғаулықсыз құрмаласқан түрлеріне мысал:

1. 
   Құнанбай округті басқаратын приказдың бастығы //, Майбасар
   

оның орынбасары болатын (М.Әуезов).

2. 
   Кетерде Боржабай маған амандасқан жоқ, // мен оған амандасқан
   

жоқпын (С.Мұқанов).

Сөйлеу тіліндегі сөйлемдердің мағынасына байланысты интонацияның адамдарыдң қарым-қатынасындағы алатын орны да ерекше екені белгілі. Интонация сөйлеу тілінде естілуімен қатар жазба тілінде (сөйлемде, тексте) «оқылады» деп есептеледі. Себебі жазушының өзі жазып отырғанының басқалар оқығанда қалай естілетінін, оның қандай интонациямен айтылатынын біліп, тиісті тыныс белгілерін қойып отыруының себебі сонда болса керек.

Сондықтан сөйлеу тіліндегі интонацияның жазба текстерде көрініс табуы табиғи нәрсе және жазылған тексті мазмұнына қарай дұрыстап, мәнерлеп оқу да тек қана оның интонациясына байланысты болады. Егерде текстің интонациясын өзгертіп, яғни қатар тұрған сөздердің ырғақтық топтасуын, сонымен байланысты паузасын жылжытса, оның стилистикалық реңкі ғана емес сөздерінің грамматикалық мағынасы да өзгеріп кетуі мүмкін. Сондықтан интонациялық құбылыстар мен грамматикалық құбылыстардың арасындағы байланыс өте күрделі және құбылмалы болып келеді. Күрделі текстердегі интонацияның компоненттерін оның көріністерін оған мейлінше үңіліп, экспериментті зерттеу арқылы ғана анықтауға болады. Қазақ тілінің сан алуан синтаксистік-коммуникативтік құрылымдарында интонация және оның единицалары мен компоненттері орын алып, олар өзара әрқилы күрделі қатынастарға түсіп отырады. Түрлі синтаксистік құрылымдарда интонациялық компоненттерінің алатын орны ерекше. Оның сөйлемдегі сөздреді семантикалық – құрылымдық топтарға бөлуде, оларды бір-бірімен байланыстыруда мәні зор. Тексте интонация әр түрлі коммуникативті эмоциялық мазмұнға ие болып және өзара түрлі қарым-қатынастарға түсіп, сөйлемнің жалпы мазмұны мен эмоциялық реңін түрлендіруде айрықша қызмет атқарады.

Қорыта келгенде интонация – көп функциялы, көп қырлы, күрделі құбылыс. Тілдің басқа элементтерімен салыстырғанда интонацияның өзіне ғана тән қасиеттері мен ерекшеліктері бар. Біздің байқауымызша суперсегменттік просодикалық тәсілдер, яғни интонация компоненттері, сегменттік бөлшектерден, яғни дыбыстардан бұрын пайда болған сияқты. Сөйлеу тілінен бұрын просодикалық тәсілдер тілсіз деп есептелетін дамуы жоғары саналатын үйірлі хайуанаттарыдң өзара қарым-қатынасында пайдаланылған.

1. 
   Сыздықова Р. Сөз сыры (сөзді дұрыс айту нормалары). Алматы 1983ж.
   
2. 
   Сыздықова Р. Сөз қолданыс және әдеби норма (жазушы және сөз мәдениеті) Алматы 1983ж.
   
3. 
   Шалабаев Б. Текст лингвистикасы туарлы (қазақ тілімен әдебиеті) 1993ж.
   
4. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеушілер. Алматы 1966ж
   
5. 
   Сарыбаев Ш. Қазақ тіл білімі мәселелері Алматы 2000ж
   
6. 
   Байтұрсынов А. Тіл тағылымы 1994ж.
   
7. 
   Балақаев М. Қазақ тілінің граматикасы 1948ж.
   
8. 
   Қордабаев Т, Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі синтаксис. ғылым 1982ж.
   
9. 
   Мусабекова Ф. Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы А. 1991ж.
   
10. 
    Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері А. 1940ж.
    
11. 
    Сыздықыва Р.Ғ. Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жайында анықтауыш. А. 1976ж.
    
12. 
    Сыздықыва Р.Ғ. Абайдың прозалық шығармаларындағы күрделі ойдың белгілері. А. 1965ж.
    
13. 
    Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. А. 1995ж.
    
14. 
    Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы. А. 1982ж.
    
15. 
    Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі граматикалық ұғымдар. А, 1992ж.
    
16. 
    Кеңесбаев І. Мусабеков Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика) А. 1962Ж.
    
17. 
    Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы А. 1984ж.
    
18. 
    Садуақас Ж. Қазақ тіліндегі бір құрылымды сөйлемдер. А. 1996ж.
    
19. 
    Сыздықова Р.Г. Сөз сазы. А. 1995ж.
    
20. 
    Ерназарова. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі А. 2001ж.
    
21. 
    Сыздықова Р. Қазақ тілінің анықтығышы (еміле, тініс белгілері, сөз сазы) Астана 2000ж.
    
22. 
    Базарбаева З.М. Қазіргі қазақ тілі интонациясының негіздері. Алматы, 2002ж.
    
23. 
    Баймұратова И. Қазақ тіліндегі интонация тәсілі арқылы жасалған сұраулы сөйлемдер. Алматы, 2003ж.
    
24. 
    Жұбанев Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1966ж.
    
25. 
    Ақанов К. Граматика терминологиясының негіздері. Алматы, 1996ж.
    
26. 
    Нұрмаханова Ә. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1961ж.
    
27. 
    Нұрмаханова Ә. Н. Жүнісбекова К. Қазақ тіліндегі сөйлемдердің интонациясын оқыту мәселелері. Алматы. 1982ж.
    
28. 
    Базарбаева. З. Интонация жүйесінің теориялық негіздері. Алматы, 2001ж.