Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
МҰҒАЛІМНІҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ДАМЫТУДАҒЫ ТІЛДЕСІМНІҢ РӨЛІ
жүктеу/скачать 4.33 Mb. Pdf көрінісі
|
| МҰҒАЛІМНІҢ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІН ДАМЫТУДАҒЫ ТІЛДЕСІМНІҢ РӨЛІ
Нәби Н. Б. И.В.Панфилов атындағы №54 мамандандырылған Қазақстан-Ресей мектеп-лицейінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, Алматы қаласы Қазіргі білім беру жүйесінде болашақ мұғалімнің кәсіби тұлғасына, оның оқушымен қарым- қатынасына айрықша мән беріледі. Болашақ мұғалімнің кәсіби тұлғасы, мамандығына даярлығы оның тек теориялық материалдарды игеруінен ғана емес, оқушымен, өзін қоршаған ортамен тілдесімге түсе алу қабілетімен де айқындалады. Тілдесім – бұл ХХ жүз жылдықтың проблемасы. Өйткені, егер Көне Греция мен Көне Римде шешендік өнер риторика, эвристика және диалектика шеңберінде зерттелінсе, ал біздің уақытымызда тілдік қарым-қатынас, соның ішінде педагогикалық тілдесім, бірқатар басқа ғылымдар көзқарасы тұрғысынан зерттеледі: философия, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, әлеуметтік психология, жалпы психология, педагогика және педагогикалық психология, олардың әрқайсысы тілдесімді өздерінің зерттеу нысаны тұрғысынан қарастырады. Тілдік қарым-қатынас бүкіл дүние жүзінде кеңінен зерттелінеді. АҚШ-тың өзінде ғана осы проблемамен ондаған мың ғылыми қызметкерлер айналысатынын айту жеткілікті. Тілдесімді зерттейтін арнайы орталықтар құрылған (мысалы, Карнеги орталығы). Соның өзінде, осы уақытқа дейін «тілдесім» түсінігінің өзін, оның салаларын, механизмдерін түсіндіруде бірізділік жоқ. Бұл мәселені зерттеушілер түрліше, түрлі көзқарас бойынша осы процеске түсініктеме беріп, оның түрлі моделін жасап, тілдесімнің қызметін коммуникативтік-ақпараттық, интерактивтік, іс-әрекеттік және т.б. деп жіктеп келе жатқандары мәлім. Қазақ тілін оқыту әдістемесінде тілдесім терминін тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізген, ғалым- әдіскер Ф.Ш.Оразбаева «арнаулы оқу орындарында педагог мамандарды дайындау оқытушының өз ісінің шебері болуын қалыптастырумен байланысты» қарастырылуы керек деп санайды. Ғалым «келешек ұстаз өз саласының білгірі болу үшін, бүгінгі күн проблемасын тани білуі, ғылымдағы тиімді әдіс-тәсілдерді меңгере білуі, қазіргі уақыт талабына сай іскерлікті жетілдіре алуы қажет» дей келіп, мұғалімдердің «1) осы тілді үйрету әдістемесін жете білуін; 2) оқушы алдында білімімен қатар интеллектуалдық мәдениетінің жоғары болуын; 3) әлемдегі мәдениет үлгілерін игеруін; 4) эстетикалық, этикалық деңгейдегі қарым-қатынасты меңгеруін; 5) адамзат құндылықтарынан хабардар болуын; 6) адами құндылықтарды өз ойына сіңіре білуін қажет етеді» деп түйіндейді. Әдіскер педагогтің «шеберлігі адами қарым-қатынастан, бала жанын ұғынудан, онымен рухани байланыстан» тұратынын, тіл «коммуникативтік-әлеуметтік қызмет атқара отырып, адамдар арасындағы бейресми, ресми түсіністікті, пікірлесуді, өзара қарым-қатынасты қамтамасыз» ететінін, «тілді қолдану адамдардың пікірлесуі тұрғысынан, өзара түсіністікке, сөйлесуге жетелейтін бағытта үйретілгенде ғана дұрыс жолға» қойылатынын айтады. Ғалым қазіргі таңда «бiлiм мен өмiрдi өз қажетiне қарай ұштастыра алатын, қалыптасқан пiкiрі мен ойы бар, дара тұлға тәрбиелеу» маңызды болғандықтан, «адам мен адамның қарым-қатынасы оның айтар сөзiне, пiкiрiне, тiлiне негiзделетінін» есте ұстау керектігін сөз етеді. Ғалымның ойынша, қазақ тiлi қарым-қатынастың барлық саласын қамтығандықтан, тiлдiң әлеуметтiк функциясы мектеп қабырғасында-ақ қаланып, жоғары оқу орындарындағы iргелi өзгерiстер арқылы дамуы шарт. Тілді қатынас құралы ретiнде игертумен қатар оның қоғамдық-әлеуметтiк қызметiн бiлгізуге, бағалауға назар аудару керек [1]. Әдіскер педагогикалық тілдесімнің қарым-қатынаста маңызға ие екенін былайша дәйектейді: «Ашық әңгіме, ойлы сұхбат, пікір еркіндігі, әдебиет қағидаларын қазақ тілі сабағында пайдалана білу, ұнамды образдардың әдемі қасиеттерін оқушы өз бойына сіңіріп, оны өмірмен ұштастыра алу; дүниені, ортаны, адамды жан-жақты зерттеп тани білу, тілдік материалдар арқылы сыртқы қоршаған ортаны оқушы өз ой- санасымен зерделей отырып, тілдік қатынасқа түсу т.б. – барлығы оқыту жүйесін жаңаландырып, білім беру үрдісін тереңдете түседі. Қазақ тілі сабағында сөз бен сөйлемді, тұрақты тіркес пен мәтінді меңгерту үшін оқушыға ой салу, ойланту, өз пайымын тіл арқылы дәл, нақты, шешен жеткізе білуге жетелеу ұстаз 230 тарапынан көп ізденісті қажет етеді» [17,110]. Ғалым «айтылған ой сөйлеушінің мүддесіне, көзқарасына, берілген эмоционалды бағасына әрі жағдайдың нақтылану үлгісіне және өзге де сыртқы факторлардың әсеріне» тәуелді болатынына, ол айтылымда қабылданып, «жадыда» сақталатынына, «қарым-қатынас нормалары тілдік және бейвербалды амалдар арқылы» жүзеге асатынына, «адам танымының даму сатылары қатарында жеке тұлғалардың сыртқы бет-пішіні, жанары, дауыс ырғағы, жүріс-тұрысы да» сипатталатынына тоқталады. Әдіскер «Педагогтің білімі мен білігінің басты көрсеткіші ретінде бағаланатын нәрсе – педагогтің коммуникативтік қабілеті» дей келіп, «бұл қабілет тіл үйренушімен дұрыс қарым-қатынас жасай білу, тіл үйренушінің істеген әрекетін таразылау, оған әсер ететін мотивті аңғару, олардың әртүрлі жағдаяттарда өзін-өзі ұстай білуін бақылау, өзара түсіністікті қалыптастыруынан» көрінетінін айтады. Ғалым педагогтің коммуникативтік мәдениеті деген мәселеге тоқталып, оны жіктеп көрсетеді: «Педагогтің коммуникативтік мәдениеті қатысымдық, ізденімпаздық, этикеттік, жетекшілік, әмбебаптық болып ажыратылады. Олардың әрқайсысының өзіндік сипаты, даралық мәні болады. Мысалы, педагогтің қатысымдық мәдениеті адамдармен тез арада тіл табысуы; дұрыс қарым-қатынас жасауы; басқа адамның өміріне еркін араласып кете алуынан көрінеді». Ғалым тілдесімнің адам өміріндегі маңызына тоқталып, оның үш түрін көрсетеді: 1. Ақпараттық 2. Ықпалдастық 3. Қабылдамалық. Ақпараттық – сөйлесім әрекекті кезінде адамдардың бір – біріне мағлұмат бере отырып пікірлесуі; оймен, идеямен, әр түрлі хабарлармен алмасуы. Ықпалдастық– тілдесім кезінде адамдардың бір – біріне дәлелді пікір мен әсер етіп, тілдесушілердің бір – біріне ықпал етуі. Қабылдамалық – тілдесім процесінде адамдардың бір – бірінің пікірін, ойын екіншісінің қолдануы [1, 112, 115]. Әдіскер-ғалым Р.С.Рахметова педагогикалық тілдесімнің негізгі атқаратын қызметіне тоқталып, оларды былайша саралап көрсетеді: ақпараттылық (пән бойынша меңгерген білімі мен әлеуметтік тәжірибесін оқу үрдісінді қолдануы); басқарушылық (оқу танымдық жағдаяттарды нақты ұйымдастыруы); танымдық (тұлғаның жеке қасиеттері мен тіл мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы); нормативтік (адамгершілік-эстетикалық талаптар, нормаларды сақтауы). Педагогикалық тілдесімде педагогикалық қабілеттің ерекше рөл атқаратынын айта келіп, оларды төмендегідей ажыратады: - педагогикалық міндеттерді шеше алу қабілеті (білім беру, тәрбие және дамыта оқытудың міндеттерін шеше білуі, жаңа білімді игерте алуы, ұжым мен жеке тұлғаның дамуына әсер ететін факторларды айқындай алуы және т.б.); - логикалық тұрғыдан аяқталған педагогикалық жүйені құра алу және оны іске асыра білу қабілеті (ұтымды әдістер мен құралдарды пайдалана алуы, білім беру үрдісін тиімді жоспарлауы); - тәрбие жұмысын ұйымдастыра білу қабілеті (білім алушының қоғаммен байланысын ұйымдастыру, тәрбие жұмыстарын жүргізе алуы); - педагогикалық қызметінің нәтижесін бағалай алу қабілеті (өзін-өзі бағалауы, талдау жасай алуы). Әдіскер педагогикалық тілдесімнің стильдерін «демократиялық (мұғалім барлық нәрсені ұжыммен келесе отырып шешеді, мұғалім тек кеңесші, бағыт сілтеуші); либералдық (барлық орындайтын іс- әрекетті ұжымының өзі шешеді, мұғалім ешнәрсеге араласпайды, тек бақылаушы ғана болады); жүктеу/скачать 4.33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|