Кесте-2. Облыс аумағында адамдарды кене шағу ақпараты (2012-2013 жыл)

2013 жылдың шілде айында Сарысу ауданы Жайылма ауылында 17-жасар студент қызды кене шағып – өлімге ұшыраған. Студент қызды кене малды ауылда қонақта болғанда шаққан, алғашында дәрігерлер оны ішек инфекциясынан емдеген, алайда қан тоқтамай денесінде бөртпе пайда болған. Науқаста 6-шілде күні Конго-Қырымы қанды безгек ауруының алғашқы белгілері байқалып, ертеңінде зертханалық тексеріс нәтижесінде бұл диагноз расталған. Ал 7 шілде (2013ж) күні сағат 23.00-де студент қыз Сарысу ауданының ауруханасында көз жұмған. Адам өлімі орын алғаннан кейін, тұрғындар бұл мәселеге айтарлықтай мән бере бастаған.

Кене шаққан адамдардың басым бөлігі қой қырқымы кезінде ұшырайды. Сондықтан қойды қырқудың алдында оны дәрілеген суға тоғытып алу қажет. Кененің бір қасиеті, өсімдіктің ұшар басына шығып алып, жанынан өткен кез-келген жануар денесіне бірден қонып, жабысып алады. Оны теріден айыру өте қиын. Кенені кетірудің ең бір тиімді жолы – малды дәріленген суға тоғыту, онда мал судың ішіне толығымен батып, кене 100% жойылады. Суға қосылған дәрілік препарат малға ешқандай залал тигізбейді. Кене өте сезімтал жәндік, дәрінің иісін сезе салысымен жорғалап, қаша бастайды, уланбайды. Малды тоғытқан соң олардың үстінен бұрқырап тұрған кралиннің иісінен кене жоламайды.

Қазіргі кезде кенемен күресудің ең тиімді, арзан түрі тоғытпа салу. Облыс аудандарында тоғытпалар салу, ескілерін қайта жөндеп жаңғыртуға олардың жобалық-сметалық құжаттарын жасауға жете мән берілмей келеді.

Кене кең таралған эндемикалық аймақтағы тоғытпалар саны өте аз. Мысалы Талас ауданында бар болғаны 3 мал тоғыту орны бар, ал Сарысу ауданында қазіргі таңда 260 мың ұсақ мал бар, соған бар болғаны 2-тоғытпа жұмыс істейді. Бұлар мүлде жеткіліксіз екендігі көзге көрініп тұр. Оның үстіне малды жылына 3-рет дәріге тоғыту керек.

Мойынқұм ауданында 11 ауылдың округте 4-тоғытпа бар. Осы үш аудандағы малдың санын ескерсек ең кемінде 18-тоғытпа керек.

Жамбыл облысының Мойынқұм, Талас, Сарысу аудандарына қарасты 49 елді мекен-қазіргі кезде осы қауіпті –дерттің табиғи ошағы болып табылады. Бұл аудандарда 70 мыңнан астам халық тұрады. Облыстағы ветеринарлар әр елді мекенде бір тоғытпадан болса ғана кенемен күрес бір қалыпқа келетінін айтады. Сонда 49 нысан керек екен. Қазіргі кезде кенемен күрестің ең тиімді тәсілі-тоғытпаны пайдалану.

Осы саладағы проблеманы шешудің бір жолы-ол тозығы жеткен нысандарды кәсіпкерлерге беру. Мысалы Талас ауданы Бостандық аулы маңындағы тоғытпаны жөндеу қой шаруашылығына инновациялық –кешендік қызмет көрсететін сервистік орталық әр қойды 100- 120, ал қозыларды 50-70 тенгеден тоғытпақ. Сонда Кеңес ауылдық округінде 48 мың қой бар болса, 120х48.000=5.760.000 тенге – қаржы туседі, егер оларды маусым кезінде 3 рет тоғытатын болсақ 17 млн. 280.000 тенге түседі екен.

Ветеринария саласында кенелермен күресудің қойды тоғытудан да тиімді әдісі бар. Ол ивермитин деген препарат арқылы егу жұмысын жүргізу. Екпе жұмысы ішкі және сыртқы 17 паразитке қарсы күреседі. Бағасы 70 теңгеден аспайды. Бір айта кетерлігі, бұл баға он жылдан бері өзгеріссіз қалған. Аталған екпені мейлінше жылына екі мезгіл жүргізген жөн. Күзде мал қораға тұрақтайтын мезгілде және өріске шығар уақытта. Екпе қабылдаған мал тез оңалады, жазда шыбын-шіркей үйір болмайды.

Аталған препаратты барлық төрт түлікке де жүргізуге болады. Әсіресе, препараттың сиыр малында кездесетін оқалақ ауруына және ешкіде болатын қышыма-қотыр дертіне пайдасы зор. Себебі, ешкінің қышыма-қотырға шалдығуы аса қатерлі. Ол бірден адамға жұғады. Сондықтан кенеге қарсы қолданылатын осындай тиімді әдістерді насихатап, қолдану қажет.

Иксод кенелеріне қарсы шаралар жүйесінде ең нәтижелі және қауіпсізі экологиялық әдіс. Оның мәні дәрі – дәрмексіз табиғатта иксод кенелерінің өсіп - өнуіне қолайсыз жағдай туғызып, популяцияның әлсіретіп, азып – азаюын тездету. Көпшілік кене түрлері даму сатыларын табиғатта өткізеді. Олардың көптеген түрлері жұмыртқаларын жерге салып, балаңқұрттары сонда пайда болады. Сондықтан кенелерді өз биотобында жою тиімді әдіс. Ол үшін жер жыртып егін ексе немесе көп жылғы шөптер өсірсе, олардың тіршілігіне тән жағдай өзгеріп, даму процесі бұзылып, кене тұқымы құриды. Өйткені, ол жердің өсімдік және жануарлар құрамы, кенелерге тән тіршілік жағдайы (температура, ылғалдылық, ыңғайлы орта т.б.) өзгеріп, өмір сүруге қажет мүмкіндіктер азаяды.

Халқымыздың ауыз әдебиетінде төрт түлікке тікелей қатысты мынандай экологиялық қағидалар көптеп кездеседі. Мысалы, «қойдың басын құмға, сиырдың басын нуға, түйенің басын сорға көм», «Жазда жайлауды же, қыста қойнауды же», «Жайылым тапса-мал семіреді», « Қонысына қарай мал өсер», «Қонысты болса төл семіреді» т.б, көптеген даналық экологиялық тұжырымдар жайлымдарды пайдаланудың тиімді жолдарын көрсетеді.

1. Жамбыл облысында бунақденелер арқылы тарайтын қоздырғыштар мен аурулардың ішінде ең көп кездесетіндері Қырым-Конго геморрагиясы, олардың қоздырғыштары арбовирустар тобына жатады.

2.Жамбыл облысының табиғи климат жағдайы яғни жылы ауа райы бунақтылардың және көптеген қоздырғыштардың өсіп-өнуіне және кенінен таралуына қолайлы жағдайлар туғызады.

3.Қырым геморрагиясымен ауырған адам және оның туыстары оған үлкен мән беріп, дәрігерге тез хабарлау керек, өйткені бұл ауру өте жұқпалы және өлімнің пайызы жоғары. Бұл ауру адам денсаулығына әсіресе жүйке мен қан жүйелеріне үлкен өзгерістер жасайды, күні бүгінге дейін науқастан толық және тез сауықтыратын емдеу тәсілі жоқ.

4..амбыл облысында кенеге қарсы қанша дәрі қолданғанымен оны толық жою мүмкін емес, дәріден 10-15 %-ы ғана жойылады. Сондықтан кенені жоюдың ең бір тиімді жолы-малдарды дәріленген суға тоғыту немесе егу әдісін қолдану.

5. Иксод кенелері тарататын ауруларды алдын алу әдістерінің тиімдісі әрбір түліктің өз ерекшеліктеріне сәйкес жыл маусымдарында көшіп-қонып жайлымдарды жиі ауыстырып отыру, оларға демалыс беру, оны дұрыс әрі тиімді пайдалануға үйретеді.

6. Халқымыздың ауыз әдебиетінде төрт түлікке тікелей қатысты мынандай экологиялық қағидалар көптеп кездеседі. Мысалы, «қойдың басын құмға, сиырдың басын нуға, түйенің басын сорға көм», »Жазда жайлауды же, қыста қойнауды же», «Жайылым тапса-мал семіреді», « Қонысына қарай мал өсер», «Қонысты болса төл семіреді» т.б, көптеген даналық экологиялық тұжырымдар жайлымдарды пайдаланудың тиімді жолдарын көрсетеді.
Пайдаланған әдебиеттер:

1. Галузо И.Г. Кровососущие клещи Казахстана. - А, 1946. –Т 1.-146 с.

2. Есімбек Ж. М. Арахноэнтомология. – Новосибирск, 2002. - 3-60 б.

3. Абуладзе К.И. и др. Паразитология и инвазионные болезни с.-х. животных –М.: Агропромиздат,1990. -

4. Сенотрусова В.Н. Гамазовые клещи-паразиты диких животных Казахстана.-А,1987. -62с.

5. Халила Ә.Н., Өмірзақова А. Кенелер класы // Әдістемелік құрал. - Шымкент, 2004. - 30 б.

6. Волцит О.В. Биологические разнообразия иксодовых клещей и методы его изучения. – Москва, 1999.

7. Ганиев И.М., Аливердиев А.А. Атлас иксоидных клещей. М.: Колос, 1968. – 78 с.

8. Бердикулов М., Жаңбырбаев М.Ж., Сулейменов М.Ж. Эпизоотология иксодовых клещей в Южно-Казахстанской области //Современные меры борьбы с инфекционными и инвазионными болезнями сельскохозяйственных животных в Казахстане: сборник научных трудов. Т.1., - Алматы, 2003 г. – 233-325

9. Рыспаев К.Р. Освоение пустынных пастбищ Казахстана Алматы. Қайнар. 1978., 180 с.

10. Файзов К.Ш. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология А. 1995, №3., с. 126-135
Аннотация. В статье расматривается биологические особенности широко распространеных в Жамбылской области иксодовых клещей и эффективные пути борьбы сними.

Annotation. In article is considered biological features widely distribution in the sphere of the Zhambul iscoda ticks and effect ways of dealing with them.


ӘОЖ 631.344.4 Т 78
ҚАЗАҚСТАНДА ЖЫЛЫЖАЙ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ
Тулеубаев Ж.С., Зияева Г.К., Бекібаева М.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Халықты жыл бойы арзан азық-түлікпен, оның ішінде көкөніс өнімдерімен жеткілікті түрде қамтамасыз ету ауылшаруашылығының басты бағыты. Сондықтан тұрғындарды жаңа піскен, жас көкөніс өнімдерімен қамтамасыз етуде және көкөністердің маусымаралық жетімсіздігін болдырмауда жылыжай кешендерінің маңызы зор. Қазақстанның басым аумағында көкөніс өнімдерін өндіру және сату табиғи-климаттық белдеулерге байланысты маусымдық сипатта, сондықтан ерте пісетін өнімге деген қажеттілік 35-40 пайызға қанағаттандырылады, осы кезде баға жоғары болады. Көкөніс бағасының ең қымбат болатын кездері- қаңтар-ақпан-наурыз айлары.

Соңғы жылдары елімізде жекеменшік қаражатына салынған, сонымен қатар ,»ҚазАгро» АҚ қаржыландырған ірі жылыжайлардың саны өсуде, оларда көкөністерді өсірудің жаңа заманауи технологиялары пайдаланылады.  

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2011 жылы жабық топырақ алқаптары 293,6 га құрады, оның ішінде Жамбыл облысында – 7,4 га, Қызылорда облысында – 0,8 га, Оңтүстік Қазақстан облысында 219,1 га. Осы  жылыжай көкөністерінің жалпы өнімі 27,7 мың тоннаны құрады, оның ішінде Жамбыл облысында – 0,3 мың тонна, Қызылорда облысында - 0,09 мың тонна, Оңтүстік облысында – 12,6 мың тонна. [1]  

Соңғы жылдары аталған облыстарда «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ еншілес ұйымдарының және басқа да қаржы институттары қаражаттарының есебінен қарапайым түрдегі жылыжайларды салу қарқынды жүргізілуде. Мысалы,   Жамбыл облысында: «Амангелді» ӨК – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 943,5 тонналық 100 кіші жылыжай (Жамбыл ауданы, Бектөбе ауылы, 2011 ж.), «Зияда» ШҚ – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 900 тонналық 100 кіші жылыжай (Жамбыл ауданы, 2012 ж.), «Манат» ШҚ – жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 400 тонналық 1 жылыжай (Байзақ ауданы, Ақшолақ ауылы, 2012 ж),   Қызылорда облысында: «Жан» ШҚ – жалпы алаңы 2,5 га өнімділігі жылына 486 тонналық 50 кіші жылыжай (Қызылорда қаласы, 2012 ж.),  Оңтүстік Қазақстан облысында: «Азия-Трейд» ЖШС жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 500 тонналық 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2008 ж. ), «Берекелі 2030-К» ӨК – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 900 тонналық 100 кіші жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2011 ж.), «Онти» ЖШС – жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 656 тонналық 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, қолданысқа енгізу мерзімі 2012 ж.), «СЗЦ «Асар KZ» ЖШС – жалпы алаңы 2,2 га өнімділігі жылына 352,8 тонна көкөніс және 5 млн. дана көшет өсіретін 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2012 ж.) салынды. «Максимум» аумақтық инвестициялық орталығының және «Ырыс» микронесие ұйымының қаражаттары есебінен соңғы 3 жылда 57 га алқапта кіші жылыжайлар салу бойынша 74 жоба жүзеге асырылды.

Қәзіргі таңда 500 текше метрлік бір жылыжайға 3 миллион теңге беріледі, “КазАгроҚаржы„ АҚ- ы 9,5 пайызбен төрт жылдық мерзімге несие беруде.       

Жылыжай өндірісі бүкіл әлемде тиімді бизнес болып саналады. Сондықтан базардағы бағаны тұрақтандыру үшін жылыжай өндірісін өркендету керек. Қазір тұрғындардың көктемдегі көкөніске сұранысы отандық жылыжай өндірісі қамтамасыз ете алатын көлемнен 23 есе асып түседі. Сондықтан осы саланы қолдау үшін субсидия механизмі енгізілген және 2012 жылдан бастап оған керекті құрал-жабдығын әкелуге кеден одағы шеңберінде кепілдік мөлшерлеме қарастырылған.

Жылыжай өндірісін дамыту мақсатында 2010 жылдан бастап жабық топырақта көкөніс өсірумен айналысатын ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің шығындарын ішінара субсидиялау арқылы мемлекеттік қолдау жүргізілуде. Мысалы, 2010-2011 жылдары жоғарыда көрсетілген шараларға 538,2 млн. теңге көлемінде бюджет қаражаттары бөлінді, соның ішінде Жамбыл облысына – 3,5 млн. теңге, Қызылорда облысына – 1,7 млн. теңге, Оңтүстік Қазақстан облысына – 434,6 млн. теңге. Көрсетілген қаражаттар есебінен 427,5 га жабық топырақ субсидияланды, оның ішінде Жамбыл облысында – 2,7 га, Қызылорда облысында – 0,7 га, Оңтүстік Қазақстан – 334,3 га.

Қазақстан Республикасының жылыжай қоғамының президенті Қ.Қошманның пікірінше Қазақстанда жылыжайдың дамуы 2008 жылдан басталады. СССР кезінде Қазақстанда 58,6 га жерде жылыжай болса, 2010 жылы бар болғаны 56 га жерде жылы жай жұмыс істеген. Қазақстан Республикасының 2010-2014 жылдары агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламасына сәйкес 2009-2014 жылдар арасында көкөністі жабық топырақта өсіру үшін егіс алқаптарын 1,5 есеге яғни 206,5 гектардан 350 гектарға ұлғайту жоспарлануда. Өндірістің жылдар бойынша жоспарланған бағдарламасы 1-кестеде берілген.