Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

Алабота дараларынан алколоидтарды дайындау технологиясын жасау.

Жүргізілген эксперименттің нәтижесінде бірінші сатысында алабота ұнтағынан алколоидтарды экстрациялау қабілеті сіркесу ерітіндісінде жоғары деңгейде болды. 9% сірке суы қышқылы 2 тәуліктен соң күшті қаныққан сұйықтық (+++) Ѫұзды спирт ерітіндісінің ᡍкстрациялау қабілеті орташа (++) болды, ал судыкі болмайды(-). Тәжірибенің екінші сатысында сірке суының 9%–ік және 3%-ік ері тінділерінің экстракциялау қабілеті бір деңгейде жоғары болды, ал 1%-ік сірке судың осы қабілеті төмен болды. Сонымен экстракция жасайтын қолайлы концентрациясы 3% болатынын анықтадық.

Келесі сатыдағы тәжірибеде түрлі химиялық заттардың ішінде сірке суы тұнбасынан алколоидтарын тұндыру әрекеті ас тұзында ғана бақыланды. Ол 10мл тұнбадан бақылау мерзімінде 0,1г затты тұндырды.

Экспертменттің келесі сатысында көзделген затыңызды көп мөлшерде(10мл сұйықтан 0,2г)50-тық режим көрсетті. Сүзетін материалға дәкені алдық.

Жүргізілген эксперименттің нәтижесінде алаботаның алколридтарын экстракциялау технологиясын жасап шығардық.

Алаботаның ұнтағын(кофемолкада, қол дирменде) алып, үстіне 3%-ік сірке су қышқылын құйады. Содан кейін тұнбаны фильтрлеп алады. Бірінші ерітіндіні қатты шай ситасынан өткізіп алады, келесісінде мата немесе фильтрлейтін қағаздан өткізіп алады да осы процесті қайтадан қайталайды. Қайтадан шыққан қоңыр массаға қышқылды ерітінді құйып, 2 тәулік тұндырады. Қоңыр массаны тастап, ерітіндіге ас тұзын қосып араластырады да, фильтрлеп, кептірген кезде алколоидтардың кристалдарын көруге болады.

Міне, осы алабота алколоидтарын экстракциялау технологиясы болып табылады.

1.М.Қожабеков, Г.Қожабекова «Дәрілік өсімдіктер». Алматы, Қазақстан, 1982

2.Л.К.СафинаЕ.П.Петров «Жасыл аптека».

3.М.Қожамуратов «Пайдалы өсімдіктер» Алматы, Қайнар, 1986.

4.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы 1990.

4.Б.Мусакулов «Ботаника» Алматы 1980.

5.А.Мухидинов «Өсімдіктер систематикасы» Алматы 1980.

6.«Денсаулық» жуналы №2 2007

№44 Ш.Смаханұлы атындағы орта мектеп, Тараз қ.

Керісінше күтпеген жағдайда"жақсы" "өте жақсы" деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мазасыз түрге жататын балалпр тыныш,қайырымды жағдайды қажетсінеді.Сонымен бірге тәртіп бұзушылық салдарының негізі-сабаққа үлгере алмаушылық.Кейбір оқушылар қатар құрбыларынан сабақта артта қалып қойып,тәртіп бұзуын өзінше батырлық деп санайды.Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді.Бұл мінез көбіне менменсуден,бала мінезінің дұрыс тәәрбиеленбеуінен болады.Тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес.,оның үй ішіндегі жағдайларға да,айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына және баласына қойған талаптың әр түрлі болып кетуіне байланысты. Бала үнемі жақсы,жайлы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі,оқуы,өсуі қажет.Сонда балада жағымды "МЕН" бейнесі қалыптасады,өзіне деген сенімділігі,өзіндік сезімі қалыптасады. Мұндай "МЕН" бейнесі кез-келген баланы жақсы жағдайға,нәтижеге жетуіне,дұрыс дамуына мүмкіндік береді.Мектеп қабырғасында баланың бар қылығы мұғалімдердің көз алдында өтеді.Мұғалім ата-анамен тығыз байланыста болуы керек.Әр ұстаз шамасынша сабағында өрескел тәртіп бұзған,талаптан тыс мінез көрсеткен,болмаса бәсең сабаққа үлгерімі нашарлаған оқушының ата-анасымен жүзднсіп,пікір алысып,тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс.

Абайдың тағылымындағы көңіл бөліп, назар аударатын және бір мәселе – баланың бойына өзі жақсы көген адамынан жақсы, жаман мінездердің тез даритындығы. Жақсысынан жаманы тезірек дариды. Сондықтан,ата-ана мен мұғалімнің баланың кімге еліктеп, кіммен достасып, шүйіркелесіп жүргеніне назар аударуы қажет. Сонда ғана біз "Баланың жақсысы қызық, жаманы - күйік" деген Абай сөзінің шынайылылығын сезініп, өзін күйікке қалдырмайтын ұл мен қыз тәрбиелейтініміз сөзсіз.
Пайдаланған әдебиеттер:

1.Денсаулық журналы 2006, №2010

2.Жас ерекшелік физиологиясы, Дүйсенбин А.

3.Валеология журналы 2009, №6

4.Психология журналы 2006 ж, №6,7

5.Өзін-өзі тану журналы 2010, №3

Алқа туысы:(Картоп –SOLANUM) оның 1,5 мыңдай түрлері бар, ең көп кездесетін орталығы Оңтүстік Америка. Картоптың бір мыңнан астам тамаққа пайдаланатын, малдарға қорек болатын және әртүрлі техникалық заттар алатын сорттары белгілі. Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақыл ретінде әр түрлі тағамға пайдаланылады

Картоп түйнегінде 22-25% құрғақ зат, оның ішінде 80-85% крахмал және 3% дейін белокты заттар болады. Картоп белогы өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогынан анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында жануарлар организмдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванелин, лизин, трифтофон, тағы басқа) көп. Картоп түйнегі адам организімінің қалыпты қызметіне өте қажетті көптеген бағалы витаминдер (С,В,А,Р,К) мен минералдық тұздардың маңызды көзі.

Мәдени сортты картоп қоңыржай-климаттың өсімдігі, температурасы айтарлықтай жоғары емес орта ендік аудандарында тұрақты мол өнім алынады. Тыныштық күйінен өткен түйнектер топыраққа отырғызғаннан кейін +3-5⁰ температурада өне бастайды. Бірақ бұл температура да оның өнуі баяу жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл залалданады. Температура +7-8⁰ дейін көтерілгенде түйнектердің қалыпты өнуі байқалады. Әрі қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы температура +16-18⁰ деп есептеледі.

Картоп түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бұл кезеңдегі топырақ температурасы +16-18⁰С немесе +22-25⁰С ауа температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ температурасы +6⁰-тан төмен және +23⁰-тан жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал +26-29⁰-та түйнектің түзілуі мүлде тоқтайды. Жоғарғы температура өсімдіктерді әлсіретеді, ассимиляция процесі баяулайды, ал 42⁰С-тан жоғары температурада жер бетіндегі өсімдік қарайып өліп қалады.

Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура жиынтығы БТЖ (+10⁰-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт үшін 1400-1600⁰С, орташа мерзімді пісетін сорт үшін 1600-1800⁰С ортада кештеу және кеш пісетін сорт үшін 1800-2000⁰С. Бұл көрсеткіштер Солтүстік Қазақстанда 1800-2200⁰С аралығында, ал негізінен 1600⁰-ден 2600⁰-қа дейін өзгереді. Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен қанағаттандырылады.

Тәжірибелік бақылаулар көрсеткендей жапырақтардың ассимиляциялық бет аудандарының қалыптасуына сорттың өсіп-даму ерекшелігі мен вегетациялық кезеңдегі ауа-райы әсер етеді. Картоптың өсуі мен активті ассимиляция үшін ауаның орта тәуліктік оптимальды температурасы күндіз +С, ал түнде +С болғаны тиімді, ал +С-тан жоғары температура картоп түйнектері солып немесе түйнек салуы мүлдем тоқтайды. [1-6 ]. Температура жоғарылаған сайын картоптың вегетациялық кезеңі қысқарып, түптегі түйнектер саны мен протейн мөлшері азайып, ондағы С-витамині мен фосфор, калий, нитраттар мөлшері көбейеді. Картоптың ерте пісетін сорттарының өнімі толық дамуы үшін эффективті температура жиынтығы С, орта ерте пісетін сыртқы үшін +С, орта кеш пісетін сорттар үшін +С, ал кеш пісетін сорттар үшін +С болуы қажет.

Картоп жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып кетеді, жапырақтары сарғаяды, бүршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты төмендейді. Сондықтан алқапқа өсімдікті дұрыс орналастыру арқылы бұтанның жан-жақты жарықталуын қамтамасыз ету қажет, ал бұл фотосинтездің қолайлы жағдайда өтуіне мүмкіндік береді. Өйткені фотосинтез процесі мен дақылдың өнімділігі өсімдіктің жарықталыну жағдайына байланысты болады. Өсімдіктің жарық режимі – жарықталыну интенсивтілігінен, сәуленің спектрлік құрамы мен күн ұзақтығынан тұрады. Картоп дақылы үшін оптимальды жарықталыну шамасы 40-60 мың люкс. Фотосинтез процесі үшін картоп дақылы өзіне келіп түсетін барлық күн сәулесінің энергиясын пайдаланбайды, ол тек ғана толқын ұзындықтары 380-720 нм аралығындағы көрінетін сәулелер спектрінің энергиясын қолданады, бұл энергия жапырақтың жасыл пигменті мен хлорофильде жұтылады, оны радиацияның фотосинтетикалық активтілігі (ФАР) деп атайды.

ФАР энергиясы шамамен Күн радиациясының жалпы энергиясының жартысына тең болады, ал қалған жартысы жылулық сәулелену энергиясын құрайды, бұл энергия фотосинтез процессіне қатыспай топырақты, ауаны және өсімдік мүшелерін қыздыруға жұмсалып, жылулық режимді қамтамасыз етеді. Бактериялық фотосинтезге пайдаланылатын сәулелердің толқын ұзындығы 350-900 нм. аралығында болады. Фотосинтез процесі қалыпты өтуі үшін жарықталыну интенсивтілігі 450-600 Вт/ болуы керек. Жарықталыну әлсіз болғанда жапырақтағы хлорофиль мөлшері азайып, фотосинтез өнімділігі мен дақылдың өнімділігі кемиді, өсімдік сабағы жіңішкеріп, ұзарып, ерте құлап жапырақтың онсызда әлсіз жарықталынуын нашарлатады. Жарықтың шамадан тыс көп болды, инфрақызыл сәуле есебінен жылуды арттырып, ауаның температурасын С-тан да арттырып, өсімдіктің қатты қызып, транспирацияға кететін ылғалдың көп шығын болуын туғызады. Бұл өсімдіктің ерте солып қалуына себепші болады.

Өсімдік жамылғысы мен агротехникалық тәсілдер күн радиациясының қуатын өзгертетін негізгі фактор болып саналады, олар жапырақ массасының дамуын ретке келтіріп, күн сәулесінің режиміне елеулі түрде ықпал ете алады. Оптимальды жағдайда картоптың фотосинтез өнімі 7-9 гр//тәулік болып бұлыңғыр және өте ыстық ауа райы кезінде нөльге дейін төмендейді.

Фотосинтетикалық әрекет картоп өнімінің негізі болып саналады. Фотосинтетикалық өнімнің максимальды мәніне жету үшін экзогендік факторлар – ылғал, жарық, минералды қоректену мен температура жағдайларының оптимальды мәндері үйлесімді болулары қажет, өйткені дақылдың өнімділігі тек ғана өсімдік сабағы мен жапырағына байланысты емес, сонымен қатар фотосинтездің энергиясына да байланысты.

Картоптың жақсы өсіп дамуы үшін өте көп мөлшерде қоректік заттар мен элементтер қажет. Тамыр жүйелерінің жер бетіне жақын орналасуына байланысты, жер бетіндегі сабақтары мен жапырақтарының жақсы өсіп дамуына және биологиялық ерекшеліктеріне байланысты бес химиялық элементтерге өте тәуелді болады. Олар: азот (N), фосфор (P), калий (K), кальций (Ca) және магний (Mg). Картоптан орташа 100ц өнім алу үшін: 50 кг таза азот, 20 кг таза фосфор, 90 кг таза калий, 40 кг таза кальций және таза 20 кг магний қажет. Вегетациялық өсіп даму кезеңдерінде қоректік элементтерге тәуелділігі топырақтың құрамы мен құнарлығына, климаттық жағдайларына, және агротехникалық іс-шаралардың дұрыс орындалу сапалары мен мерзімдеріне байланысты болады. Картоптың өсіп даму кезеңдерінде қоректік элементтерге тәуелділігін сабақтары мен жапырақтарының сыртқы көріністеріне қарап анықтауға болады. Картоптың қоршаған орта факторларына үлкен талап қояды, кейбір қоятын талап параметрлері 1-кестеде келтірілген.
Кесте-1. Картоптың қоршаған орта факторларына қойатын талап параметрлері

Оптимальды отырғызу жиілігін таңдап алу сортқа, отырғызылатын материалдың көлеміне, ылғалмен қамтамасыз етілуі мен топырақ құнарлығына байланысты. Нақты жағдайда бір гектарда 40-50мың м² жапырақ беті ауданын түзетін картоп жиілігі ең қолайлы деп есептеледі.[3]

Суармалы жерлерде, механикалық құрамы ауыр топырақтар жаздың екінші жартысына қарай өте тығыздалып, аз өнім береді. Картопты қолайлы мерзімде отырғызғанда оның гүлденуі маусымның соңы және шілденің басында, ал ортадан кеш пісетін сорттарында тіпті шілденің аяғында байқалады. Қазақстан аймағында көптеген картоп сорттары түйнектерінің ең қарқынды өсуі тамыз айына сәйкес келеді де барлық түйнек өнімінің 60-80 %, ал кейбір жылдары 93-95 % дейін жетеді. [4-5].

Картоптың сорттары: Қазіргі кезде Республика бойынша картоптың 30 сорты аудандастырылып өсіріледі, олар вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты шартты түрде бірнеше сорттарға бөлінеді: ерте пісетіндер-көктеп шыққаннан сапалы түйнектер құралғанға дейін 40 тәулік, орташа ерте пісетіндер -60 тәулік, орташа мерзімде пісетіндер 70-75 тәулік, орташа кеш пісетіндер 90-120 тәулік. Бұлардың түйнектер құрауы көктеп шыққаннан кейін 20-22 тәулікте басталады. Картоптың негізгі сорттары: Прикульский ранний, Мурманский, Шортандинский (Агнес улученный), Огонек, Весна, Полет, Невский, Тулунский ранний, Лорх, Рекорд, Алатау, Гатчинский, Уляновский, Тениз, Санте, Тоқтар, Арал, Алгериа, Биргит НН, Бирте, Гала, Романце, Сорая, Алладин, Красная зара, Амароза, Латона.т.б.

Қәзіргі таңда КазККШҒЗИ-да картоптың 2000-нан астам тектік қоры қалыптастырылған және отандық 30 картоп сорттары Республикамызда аудандастырылған. Осы тектік қор еліміздің жарқын болашағына азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. [6]

Картоптың аурулары: Картоп шаруашылығына қатерлі ісік, фитофтороз, макроспориоз және тағы басқа аурулар үлкен залал келтіреді. Осы аурулардың қоздырғыштары - саңырауқұлақтар. Картоп  бактериялармен және вирустармен де зақымданады. Картоп аурулары өнім түсімін, түйнектердің тауарлық құндылығын (дәмдік сапасы нашарлайды, азық-түліктік қалдықтары көбейеді және нашар сақталады)  төмендетеді.

Картоптың итофторозы-қоздырғышы: Phytophthorainfestans  omycetes класы, Peronosporales қатары)- картоптың ең көп тараған зиянды ауруы. Саңырауқұлақтың дамуы үшін картоп жапырақтарында шықтан кейін немесе жаңбырдан соң қалатын су тамшысы және ауа температурасы жеткілікті болады. Түнде ауа температурасының   төмендеуі аурудың дамуы мен таралуын күшейтеді. Ауру гүлдену алдында байқалады. Жапырақ тақтасының шетінде қара-қоңыр түсті сулы дақтар пайда болады. Жапырақтардың астыңғы бетінде, зақымданған және сау ұлпалардың арасында жаңбырлы күні немесе шықтан кейін жақсы байқалатын ақ түсті өңез түзіледі. Сабақтары мен жапырақ сағақтарында ұзынша қоңыр дақтар, ал түйнектерінде ойық, анық шектелген, қоңыр түсті, қатты дақтар пайда болады. Түйнекті бөлгенде тат түстес пішіні тілге ұқсаған, түйнектің ішкі бөлігіне кіре орналасқан бүлінген бөліктерін көруге болады.Түйнектер негізінен жапырақтардан жаңбырмен немесе шықпен  шайылып түсетін және топырақтың жоғарғы қабатында болатын саңырауқұлақ спораларымен зақымданады. Түйнектерге саңырауқұлақ споралары  жинаған кезде ауру сабақтардан жұғады. Аурудың қоздырғыштары түйнектерде мицелий, ал өсімдік қалдықтары мен топырақта споралар түрінде сақталады.  Ауру түйнектерден жердің бетіне сұр түсті өскіндер шығады, олар  көбіне дамымай өліп қалады. Осы жерлерден ауру жаңбырмен және желмен көрші өсімдіктерге таралады. Көктемде ауру түйнектерді еккен кезде аурудың қоздырғыштары топыраққа таралады да, сау түйнектерден шыққан өскіндерді зақымдайды.

Күресу шаралары: Жинаудан 1,5-2 апта бұрын картоптың сабақтарын шауып тастайды; іріктелген түйнектермен отырғызады; қатар аралықтарды уақытымен өңдейді; картопты құрғақтай жинайды; сақтау қоймаларына аурудан таза картопты салады; тұқымдық картопты жарықпен шынықтырады (түйнектерде жарықтан пайда болатын соланин, оларды шіруден сақтайды). Қоздыратын ауруға қарсы күресу үшін түйнектерді отырғызар алдында беномил, фундазол немесе фенорам препараттарының бірімен бүріккен дұрыс (2-1,5 тоннаға – 2 л препарат жұмсалады). Вегетация кезінде -фитофтороз,  макроспориоз, т.б. аурулардың дамуын тежеу үшін егістікті 1 – 2 дүркін ридомол, ридомол голд, даконил фунгицидтерінің бірімен (1гектарға 2 – 2,5 л) бүрку қажет.

Темір дақ, немесе түйнек  таты- жұқпалы ауруларға жатпайды. Егер түйнекті кессек әр түрлі пішіндегі және мөлшердегі тат дақтарды көруге болады. Түйнек таты темір мен алюминий көп жиналып кальций жетіспесе, немесе тотықтырғыш ферменттердің әсері күшейіп фосфор жетіспегенде пайда болуы мүмкін. Топырақтың қатты  қызуы ауруды асқындырып күшейтеді.

Күресу шаралары: Аурудың себептеріне байланысты фосфорлық, азоттық тыңайтқыштарды тиімді мөлшерде беру, қышқыл топырақтарды әктеу, ылғалдылықтың тиімді мөлшері аурудың алдын алуға көмектеседі.

Картоптың макроспориозы-қоздырғышы: Macrosporium solani - жапырақтар мен сабақтарда гүлдеу кезеңінен бұрын құрғақ, қоңыр түсті, аумақтық дақтар түрінде білінеді. Жапырақтардағы дақтардың астында дөңгелек пішінді қара түсті өңез пайда болады. Зақымданған жапырақтар біртіндеп сарғаяды және қурап қалады. Сабақтардағы дақтардың айырмашылығы түсі қара-қоңыр болады. Ауру өсімдік қалдықтарында мицелий түрінде сақталады. Ауру жаз ыстық болғанда және өткінші жаңбырлар мен түнгі шық мол болғанда қатты дамиды.

Күресу шаралары: Танапты терең жырту; ауыспалы егісті пайдалану; тыңайтқыштар енгізу.