ХА­ЛЫҚ­ТЫҢ ҚО­НЫС­ТА­НУ­ЫНА ӘСЕР ЕТЕ­ТІН ЭКО­НО­МИ­КА­ЛЫҚ ФАК­ТОР­ЛАР

Рес­пуб­ли­ка­да­ғы жұ­мыс­пен қам­та­ма­сыз еті­лу на­рық ке­зе­ңі­нің ерек­ше­лі­гі жә­не эко­но­ми­ка­лық жағ­дайымен си­пат­та­лы­на­ды. Бұл ерек­ше­лік­тер эко­но­ми­ка са­ла­ла­ры бойын­ша жұ­мыс­пен қам­та­ма­сыз еті­лу­дің тө­мен­деуі, ма­те­ри­ал­дық өн­ді­ріс ­пен қыз­мет көр­се­ту аясын­да ең­бек үшін қайта бө­лу, жұ­мыс­сыз­дық­тың тез өсуі, жал­пы ал­ған­да ең­бек на­ры­ғын­да­ғы жағ­дайдың на­шар­лауынан байқа­ла­ды. Со­ны­мен қатар жұ­мыс­пен қам­та­ма­сыз еті­лу­дің тек көр­се­тіл­ген байқау фор­ма­сы­мен бір­ге, те­рең аймақ­тық айыр­ма­шы­лық­та­ры да бо­ла­ды. Атап айтқан­да, аймақ­тық айыр­ма­шы­лық­тар бо­ла­шақ­та, біз­дің пі­кі­рі­міз­ше, ха­лық­тың тек ге­ог­ра­фи­ялық қайта бө­лі­ну­іне ға­на емес, ха­лық­тың қо­ныс­та­ну жүйесі­неде әсер ете­ді. Мұн­дай тә­сіл­дер­, біз­дің ойымызша, рес­пуб­ли­ка шең­бе­рін­де ха­лық­тың ге­ог­ра­фи­ялық қайта бө­лі­ну­ін бол­жам­да­уда, іс­ке асы­ру­ға мүм­кін­дік бе­ре­ді.

Рес­пуб­ли­ка­ның эко­но­ми­ка са­ла­ла­рын­да жұ­мыс іс­тейтін­дер­дің са­ны мен құ­ры­лы­мы соң­ғы жыл­да­ры мы­на­дай бо­лып ауыс­ты (1-кес­те). Мы­са­лы, рес­пуб­ли­ка­да­ғы жұ­мыс­пен қам­та­ма­сыз еті­лу­дің қа­зір­гі жағ­дайын тал­дау жал­пы эко­но­ми­ка­лық тұ­рақ­сыз­дық­ты, өн­ді­ріс­тің құл­ды­рауы, кә­сі­по­рын­дар­дың тоқ­тауы (өзін ақ­тай ал­ма­ған), жұ­мыс­пен қам­та­ма­сыз ету­ге әсер ету­дің қар­жы­лық жә­не эко­но­ми­ка­лық құ­ры­лым­да­ры­ның жоқ­ты­ғын дә­лел­деп, бұл қа­жет­ті дә­ре­же­де кә­сіп­кер­ші­лік құ­ры­лым­дар­дың да­муы­на мүм­кін­дік бер­ме­уде.

1-кес­те

*Де­рек­тер жи­н. «Eңбек жә­не Қа­зақ­стан хал­қы­ның ең­бек­пен қам­ты­луы». – Ал­ма­ты, 2003. – 23-б.

Қа­зақ­стан­ның ең­бек ры­но­гы эко­но­ми­ка­ның мем­ле­кет­тік сек­то­рын­да ең­бек ете­тін ха­лық­тың үле­сі­нің азаюы, ал со­ған сәйкес мем­ле­кет­тік емес ак­ци­онер­лік ұйым­дар­да, бі­рік­кен кә­сі­по­рын­дар­да, кі­ші жә­не ор­та­ша кә­сіп­кер­лік­те, ша­руа қо­жа­лық­та­рын­да (фер­мер­лік), же­ке­ше кә­сіп­кер ре­тін­де ең­бек ете­тін­дер­дің кө­беюімен си­пат­та­ла­ды. Соң­ғы жыл­да­ры өнер­кә­сіп са­ла­ла­ры ішін­де ең­бек­пен қам­та­ма­сыз ету­дің құ­ры­лым­дық өз­ге­ріс­те­рі жү­зе­ге асу­да. Мұн­дай қайта бө­лу отын-энер­ге­ти­ка ке­шен­де­рін­де, түс­ті жә­не қа­ра ме­тал­лур­ги­яда кө­бі­рек бо­лып, ол мұ­най мен газ кен орын­да­рын иге­ру­мен жә­не бұл са­ла­лар­ға ше­тел­дік ка­пи­тал­дың бел­сен­ді ин­вес­ти­ци­ясы бө­лі­ну­імен байла­ныс­ты бо­лып отыр (3-кес­те).

Ке­ле­шек­те рес­пуб­ли­ка­ның мұ­най мен газ өн­ді­ру, мұ­най өң­деу зауыт­та­рын ке­ңейту жә­не жа­ңа зауыт­тар­ды са­лу мүм­кін­дік­те­рін ес­ке­ре оты­рып, мұ­най-хи­мия са­ла­сы­мен қо­са отын өнер­кә­сі­бін­де ең­бек ете­тін­дер са­ны­ның өсе­тін­ді­гін кү­ту­ге бо­ла­ды, осы­ның бә­рі Қа­зақ­стан об­лыс­та­ры бойын­ша ха­лық­тық бө­лі­ну­ін­де­гі аумақ­тық үйлес­пе­уші­лік­ке, со­ны­мен бір­ге қо­ныс­та­ну жүйесін­де­гі бел­гі­лі бір өз­ге­ріс­тер­ге әкеп со­ғуы мүм­кін.

2-кес­те

*Қа­зақ­стан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Де­рек­тер бойын­ша аген­тті­гінің мәліметтері.

*Қа­зақ­стан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Де­рек­тер бойын­ша аген­тті­гінің мәліметтері.

Қа­зақ­стан эко­но­ми­ка­сы­ның же­тек­ші са­ла­сы ауыл ша­ру­ашы­лы­ғы бо­лып та­бы­ла­ды. Егер өнер­кә­сіп­те 21,1 % адам ең­бек ет­се, ал рес­пуб­ли­ка ха­лық ша­ру­ашы­лы­ғын­да бар­лық ең­бек ете­тін­дер­дің 22,9 % ауыл ша­ру­ашы­лы­ғы­на ке­ле­ді. Ин­фра­құ­ры­лым­ның да­муы ауыл тұр­ғын­да­ры­ның ең­бек әре­ке­ті­нің өз­ге­ше­лі­гі­мен байла­ныс­ты, атап айтқан­да, осы са­ла­да ха­лық­ты ең­бек­пен қам­та­ма­сыз ету өт­кір байқа­ла­ды. Өн­ді­ріс­тің тө­мен­деуі, қыз­мет­кер­лер­дің бо­сауымен бір­ге жү­ре­тін аг­рар­лық сек­тор­да­ғы на­рық­тық қайта құ­ру­лар ауыл­да­ғы ең­бек на­ры­ғы жағ­дайын күр­де­лен­ді­ре­ді.

Рес­ми мә­лі­мет­тер­ге қа­ра­ған­да ең­бе­кке қа­бі­лет­ті жас­та­ғы мил­ли­он­ға жу­ық адам эко­но­ми­ка­лық бел­сен­ді қыз­мет­ке қа­тыс­пайды, яғ­ни нақ­ты жұ­мыс­сыз­дар бо­лып та­бы­ла­ды. 1995 ж. әйел­дер ара­сын­да­ғы жұ­мыс­сыз­дық 1,6 есе өсіп, яғ­ни әйел­дер жал­пы жұ­мыс­сыз­дар са­ны­ның 57 % құ­рады [1–3]. 2001 ж. мә­лі­мет бойын­ша, жұ­мыс­сыз әйел­дер­дің са­ны жұ­мыс­сыз ер­лер­ден 30,9 % ар­тты (4-кес­те). Егер 1994 ж. жұ­мыс­сыз әйел­дер­дің са­ны 45409 бол­са, ал 1995 ж. рес­пуб­ли­ка­да­ғы жұ­мыс­сыз­дар са­ны­ның 83802 ада­мын құра­ды. Ба­ға­лау мә­лі­мет­те­рі­не қа­ра­ған­да рес­пуб­ли­ка­да­ғы жұ­мыс­сыз әйел­дер­дің са­ны 2010 ж. 230 мың адам­ға же­туі мүм­кін.

4-кес­те

*Де­рек­тер жи­н. «Ең­бек жә­не Қа­зақ­стан хал­қы­ның ең­бек­пен қам­ты­луы». – Ал­ма­ты, 2003. – 23-б.

Аймақ­тың ең­бек на­ры­ғы­ның ең­бек­пен қам­та­ма­сыз еті­лу аясын­да­ғы жағ­дай нақ­ты­лы аймақ­тың де­мог­ра­фи­ялық жә­не әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­лық да­му ерек­ше­лі­гі­мен анық­та­ла­ды. Олар кө­бі­не­се аймақ­тың ге­оса­яси жағ­дайы, та­би­ғи жә­не ши­кі­зат ре­сур­ста­ры­мен, эко­но­ми­ка­сы­ның да­муы мен әлеу­мет­тік ин­фра­құ­ры­лы­мы­ның қол жет­кен дең­гейімен жә­не бас­қа фак­тор­лар­мен тү­сін­ді­рі­ле­ді [3–5].

5-кес­те