Тўраев Бахтиёр Омонович онтология, гносеология, логика ва фан фалсафаси муаммолари танланган асарлар
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
РИВОЖЛАНИШ ПРИНЦИПИ1Асрлар мобайнида инсоният онгида ривожланиш ғояси шаклланиб келган. Дастлаб бу ғоя бир ҳодисанинг ву-жудга келиши ва бошқасига айланиши ҳақидаги тасаввур шаклида уйғонган. Бундай айланишни эса ёпиқ доира шаклида, яъни бир нарсанинг қайта ана шу нарсанинг ўзига айланиши тарзида тушунишган. Масалан, қадимги юнонлар дунёда ҳамма нарса такрорланади ва айланиб-айланиб, маълум муддат ўтгач «ўзининг дастлабки доирасига» қайтиб келади, деб ҳисоблашган. Дунё мангу яратилган, у муайян циклда такрорланувчан хилқатдир. Гераклит: «Дунё ягонадир ва у на бирор одам, на бирор худо томонидан яратилмаган, у бўлган, бор, бўлади ва у мангу алангаланиб ва сўниб турувчи оловдан иборатдир» – деб хитоб қилган эди. Даврийлик ғоясига қарама-қарши равишда ўрта асрларда вақтнинг ўз йўналишига эгалиги, орқага қайтмаслиги ҳақидаги ғоя пайдо бўлди. Христиан фалсафасида инсон тарихининг туғилишидан ўлимига томон йўналганлиги ҳақидаги ғоя шаклланди. Аврелий Августин одамнинг туғилишини тарихнинг бошланишига, унинг ўлимини эса , қиёмат куни билан таққослаган. Ислом фалсафасида вақтнинг мангулиги, унинг азалийлиги ва абадийлиги мажмуасидан иборатлиги, худонинг мангулиги ва азалийлиги, одамнинг яратилганлиги ва ўткинчилиги, руҳнинг одамга берилганлиги ва абадийлиги ҳақидаги ғоялар вужудга келди. Бу фикрлар ривожланишини ўтмишдан келажакка қараб йўналган жараён сифатида тушунишга туртки берган муҳим ғоялардир. Фалсафа тарихида ривожланиш ҳақидаги фикрларни хаёлимизда қайта тикласак Коинотнинг ривожланишига берилган биринчи туртки ҳақидаги Р. Декарт ғояси, француз мутафаккирлари Вольтер ва Руссо тарихий тараққиётни жамиятдаги революцион ўзгаришлар орқали изоҳлашга уринишган. Худо амри билан оламда рўй берувчи тўхтовсиз ривожланишлар моҳияти борасида Шарқ фалсафасида Мирзо Бедил таълимотида, ривожланишнинг манбаи, механизми ва йўналиши ҳақидаги немис классик фалсафаси намоёндалари И. Кант ва Г. Гегель диалектикасида қимматли ғоялар мавжуддир. Ривожланишнинг яхлит концепцияси, энг аввало, инсониятнинг тарихий ривожланиши ҳақидаги мумтоз фикрлар объектив идеализм нуқтаи назаридан туриб Гегель фалсафасида илгари сурилган эди. Материалистик диалектика нуқтаи назарича, бутун моддий дунё, барча моддий ва маънавий объектлар пайдо бўлиш, гуллабяшнаш ва йўқолиш босқичларини бошидан ўтказади, яъни улар бетўхтов ривожланиш ҳолатидадир. Ривожланиш жараёнининг замирида ҳаракат ва ўзгариш ётади. Ҳаракат бу ҳам бир ўзгаришдир. Агар ҳаракатни умуман ўзгариш, яъни ҳар қандай ўзгариш маъносида тушунсак, ривожланиш алоҳида шаклдаги ўзгаришдир. Ривожланиш жараёнида объектни ташкил этувчи барча элементлар ўзгаришга учрайди. Лекин бу элементлар бирбирига асосланган ва бир-бирига алоқадор ҳолда, комплекс ва яҳлит ҳолда ўзгаради. Ривожланаётган система комплекс ва яхлит ўзгариши натижасида бир миқдорий ва сифатий ҳолатдан бошқа ўзгарган миқдорий ва сифатий ҳолатга ўтади. Шу тариқа ўзгариш системанинг яхлит ўзгариб кетишига (бошқа системага айланишига) сабабчи бўлади, яъни ривожланиш бу ҳолатларнинг айланиб туришидир. Агар биз бу жараённи вақтнинг оқиши нуқтаи назаридан изоҳласак, қуйидаги фикрга келамиз: ҳозирги замон ўтган замоннинг айланган ҳолати, ва келгуси замоннинг айланадиган ҳолати, келажак эса ҳали айланишга улгурмаган ҳозирги замондир. Бундан циклик айланган ҳолат ривожланишнинг натижасидир, деган хулоса келиб чиқади. Системанинг айланиши ўзининг йўналишига эгадир. Система пайдо бўлишда, янгиланишда, гуллаб-яшнашда, равнақ топишда, қариш-чиришда ва ҳалокат ҳолатида бўлиши мумкин. Буларнинг ҳаммаси айланиш оқибатида содир бўлади. Айланишлар система ташкилий ҳолатини мураккаблаштириши, ёки аксинча соддалаштириши мумкин. Шунга қараб, система равнақ сари, ёки инқироз сари йўналади. Бу эса, ривожланиш – йўналишга эга бўлган ўзгаришдир, деган хулосани беради. Дунёда абсолют изоляцияланган, алоҳида ажратилган, абсолют ёпиқ системанинг ўзи бўлиши мумкин эмаслигидан ривожланаётган система, у билан ёнма-ён яшаётган бошқа қўшни системалар билан ўзаро алоқага киришади, бунинг оқибатида, у ички ва ташқи ўзгаришларга учрайди. Бу ўзгаришлар мазкур системанинг эркинлик даражасининг (ички ва ташқи алоқаларнинг) кучайишига (прогрессив ривожланишда) ёки сусайишига (регрессив ривожланишда) олиб боради. Бундай ички ва ташқи алоқадорликлар оқибатида ривожланаётган система ҳар томонлама ўзгаришга учрайди. Бундай хилма-хил ўзгаришлар эса, орқага қайтмаслик хусусиятига эгадир. Бундан, ривожланиш – орқага қайтмас жараёндир, деган хулоса келиб чиқади. Ривожланиш жараёнида системанинг янги ҳолати унинг илгариги (эски) ҳолатини инкор этиш натижасида пайдо бўлади. Ривожланаётган системанинг ҳозирги ҳолати унинг ўтмишдаги ҳолатини инкор этиш эвазига вужудга келади. Системанинг илгариги ва кейинги ҳолатларини таққослаш натижасида билувчи субъект ривожланишнинг суръати (темпи)ни ва йўналишини аниқлаши мумкин. Агар ривожланувчи система нисбатан кам ташкиллашган ҳолатдан юқорироқ даражада ташкиллашган ҳолатга ўтган бўлса, бундай системадаги ривожланиш прогрессив йўналишга эга бўлади, агар система нисбатан юқори даражада ташкиллашган ҳолатдан пастроқ даражадаги ташкиллашган ҳолатга ўтса, ривожланиш регрессив йўналишда бораётган бўлади. Агар ривожланиш натижасида системанинг ташкиллашган ҳолати ўзгаришсиз қолса, бундай ривожланиш бир текисдаги ривожланиш дейилади. Бундай ҳолатларда системанинг мураккаблик ва ташкиллашиш даражаси илгаригидек қолгани билан унинг элементлари ўртасидаги ва унинг бошқа системалар орасидаги ўрни ўзгаради, бундай ўзгаришлар у билан ёнма-ён яшаётган ёки унга нисбатан кенгроқ бўлган бошқа системаларда прогрессив ёки регрессив ривожланишлар содир бўлишига замин яратади. Ривожланиш жараёнида системадаги ўзгаришларнинг бундай хусусиятларидан келиб чиқиб ривожланишига қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ривожланиш системанинг шундай яхлит, комплекс, йўналишга эга бўлган, орқага қайтмайдиган фазовақт структураси ўзгаришики, унинг натижасида система бир миқдорий ва сифатий ҳолатдан бошқа миқдорий ва сифатий ҳолатга ўтади. 2008 жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|