Тұрғараева Гүлфара Махамбетқызы Ахмет Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі

Жеке тұлғаның қоғамның дамуы мен тарихи үрдістерінде ерекше орын алатыны анық. Әрбір дәуірдің мәні мен ерекшелігі жеке тұлғалар арқылы анықталады. Отандық тарихта өзіндік орны бар қоғам, мемлекет қайраткерлерінің бірі - ХХ ғасыр басындағы А. Байтұрсыновтың өз халқын ұйқыдан оятып, бостандық, теңдік және туысқандық жолына салу үшін жүргізген жанпида күресі келер ұрпақты патриоттық тәрбие беруде үлгі болмақ. Екіншіден, бүгінгі күнде Ахметтің азабы мол еңбегі азаматтықтың биік үлгісі ретінде қазақ елінің тарихын қайта жаңғырту үстінде. Үшіншіден, ұлы қайраткер күрескердің еңбегін мүдірместен демократиялық дәстүрлерге берік бүгінгі қазақ, Қазақстан Республикасы зиялылары қайталайтындығына біздің ешбір күмәніміз жоқ.

А. Байтұрсынов өзінің саяси күресінің алғашқы қадамын ауыл мектептерінде мұғалім болудан бастады, олай дейтініміз, қараңғы халықтың сауатын ашып, білім беру арқылы бодандықтың бұғауынан босануға болатынын жақсы білді. Сол үшін ерінбей еңбек етіп, қазақ балалары үшін әліппе құрастырып, қазақтың төл мәдениетін көтеруге кірісті.

Оның қатысуымен құрастырылған «Қарқаралы петициясы» саяси бостандықпен теңдікке жету және ұлттық езгіге қарсы тұруды жариялаған қазақ халқының тұңғыш құқықтық құжаты болып табылады. Алаш көсемінің патша үкіметінің саясатына қарсы алғашқы ашық қарсылығы болатын.

1913 жылы «Қазақ» газетін ұйымдастырып, оған өзі редактор болды, қазақ баспасөзінің негізін қалады. Газетке көптеген қазақ зиялы азаматтарын тартып, қазақ халқын отардан құтқару майданына қосты.

1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс тұсында А. Байтұрсынов халықтың тағдырын ойлап қырғын мен қатерден сақтап қалу мақсатында берген ақыл-кеңестері мен атқарғар зор еңбегі, оның көрегендігін байқатып қана қоймай, саяси пісіп-жетіліп, үлкен күрес жолына түскен саясаткер екенін танытты.

А. Байтұрсынов «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметін ұйымдастырып құруда және оның шешімдерін жүзеге асыруда үзенгілес зиялы қайраткерлердің алды болды. «Алаш» партиясының кемеңгері болып, өзінің білімділігімен ерекшеленді. Азамат соғысының аласапыранында әскери-соғыс істеріне қатысты белсенді ақыл-кеңес беріп, соғыс зардабынан түрлі азапты шегіп, ашаршылық пен ауруға ұшыраған қазақ халқына азық-түлік пен медицина көмегін ұйымдастырды. Азамат соғысынан туған ашаршылық пен түрлі жұқпалы аурудан, әкімшілік езгіден құтылу үшін Қытайға ауа көшкен қазақтардың әлеуметтік жағдайын білу үшін Құлжаға сапар шегіп, онда ашыққан қазақтарға жәрдем ұйымдастырып, олардың елге қайта оралуына көмегін тигізген.

Қазақ халқын қандай үкімет басқарғанына қарамастан, оның ұлтжанды қайраткер екенін Кеңес үкіметі тұсындағы жанқияр қызметтері дәлелдейді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары қазақ ұлтының мүддесін қорғап, қызмет ету оңайға түспегені баршаға мәлім. А. Байтұрсынов сол жылдары ұлтының болашағын ойлап, Коммунистк партия қатарына өтті, Қырғыз (қазақ) әскери төңкерістік комитетінің бірінші жауапты орынбасары және аталмыш комитеттің ішкі істер бөлімін басқарды. Осы қызметте қайраткер қазақ республикасының құрылуы мен қазақтың байырғы жерлерін қазақтың өз аймағында сақап қалу үшін В.И. Ленинге хат жолдаған, сондай-ақ Мәскеуге іс-сапармен аттанып үкімет орындарының мінбелерінде қызу талқылап, өз ұсынысын қабылдатқан.

Ол Халық Ағарту Комиссары қызметінің тұсында қазақ халқының сауатсыздығымен күресуді жалғастырып, оқулықтар жазды. Ағарту саласының мамандарын дайындау үшін арнаулы курстар, мектептер, техникумдар мен университеттерді ашты. Оқушылар мен мұғалімдердің әлеуметтік жағдайларына көп көңіл бөліп, оларды киім-кешек пен отын сумен, паек карточкасымен қамтамасыз етіп отырды. Жетім балар үшін балар үйі мен мекпет интернаттарын ашып, олардың әлеуметтік жағдайларын барынша жақсартты. Қиын-қыстау кезеңіне қарамастан ғылымның дамуына ерекше назар аударып Академиялық Орталықтың жұмысын басқарып,оның өркендеп дамуына жағдай жасап, оған өзі тікелей бағыт беріп отырды. Бұл саладағы қайраткердің қызметін ерлікке бағаласақ артық болмас еді. Оған бір ғана дәлел, Ресейге қосылғаннан кейін патша үкіметінің хұзырына өтіп кеткен қазақ жерлерін қайтаруы, білім мен ғылымның дамуына жол салуын ешнәрсемен теңестіруге болмайды. Әлеуметтік жағдайдың әбден жіңішкеріп, экономикалық тапшылықтың құрсауындағы мемлекеттің дамып-жетілуіне зор еңбегін қосқанына қарамастан Кеңес үкіметі А. Байтұрсыновқа алакөздік танытып, қуғын-сүргінге ұшыратты.

Осы зерттеу барысында біздің көзіміздің анық жеткені А. Байтұрсынов туралы зерттелгеннен гөрі әлі де болса зерттелмеген мұраның көптігі. Бұл әсіресе тарихшыларға қатысты мәселе. А. Байтұрсыновтың тіл, әдеби мұрасын жан-жақты саралауға құлшына кіріскен әдебиетшілер мен тілшілердің тарихшылардан көш ілгері кеткендігі дәлелсіз көрініп тұр. Тарихшы ғалымдар болашақта мақсатты түрде түпсіз қазына іспетті А. Байтұрсыновтың күрделі өмірі мен саяси қайраткерлік, мемлекеттік қызметтерін зерттей түсуі қажет. Осы мақсатта мынадай ұсыныстарды енгіземіз:

1. 
   Ахмет Байтұрсыновтың рухани мұрасын зерттеу және кемел ұрпаққа насихаттау мақсатында Алаш ардақтысы туралы тарихи деректер жинағын шығарған жөн;
   
2. 
   Ұлт зиялысының өмірі мен қызметін, шығармашылығын терең зерттеу бағытында Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университет жанынан ашылған А. Байтұрсынов ғылыми орталығының жұмысын халықаралық деңгейге жеткізіп, Алаш ардагерлерінің мұрасын әлемге таныту қажет;
   
3. 
   А. Байтұрсыновтың ғылыми, рухани мұрасын зерделеп, жоғары және орта мектептің оқу үрдісіне енгізуді қолға алып, арнайы бағдарлама жасаса, өскелең ұрпақ ол жайында жан-жақты біліп, қастерлейтін болады;
   
4. 
   Алаш ардақтысының туған күнін халықаралық ауқымда атап өтілетін айтулы күнге, оны дәстүрлі тарихи мерзім ретінде атауды қолға алу абзал;
   
5. 
   Педагогикалық колледж, институттар мен университеттерде А. Байтұрсынов атындағы стипендия тағайындау қажет;
   
6. 
   «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында А. Байтұрсыновтың бұрын-соңды жарық көрмеген қолжазбаларын жинақтап, толықтырып барлық еңбектерін «Шығармалары» ретінде жариялау бүгінгі елімізді, ұлтымызды көрсетіп, танытатын мәдени қадам болар еді.
   

1. 
   Дулатов М. Ахмет Байтурсунович Байтурсунов (библиографический очерк) // Труды Общества изучения Киргизского края. - Оренбург.-1922.- Вып. 3.-С. 15-22; Әуезов М. Ахаңның елу жылдық тойы (юбилей). // Ақ жол: Жалын.-1991.-17 б; Шонанов Т. Ахмет Байтурсунович Байтурсунов в области народного просвещения и литературы. // Ұлттық рухтың ұлы тіні. -Алматы: Ғылым.-1999.- 39 б; Сейфуллин С. Ахмет Байтұрсынұлы 50-ге толды. // Ұлттық рухтың ұлы тіні.- Алматы: Ғылым.-1999.- 67б.
   
2. 
   Тогжанов Г. «О Байтурсунове и о байтурсуновщине» - Алма-Ата: ОГИЗ. -1932. - С. 2.
   
3. 
   Сапаргалиев М. Возникновение Казахской Советской государственности. - Москва. - 1948. С.- 148; Елагин А. Социалистическое строительство в Казахстане в годы гражданской войны 1918-1920 годы. - Алма-Ата: Наука. -1966. С.-307.
   
4. 
   Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. - Алматы. - 1999. - 18 б; Шәріпов Ә., Дәуітов С. Ахмет Байтұрсынұлы. Шығармалары. - Алматы: Жазушы. - 1989.- 9-38 б.б.
   
5. 
   Қозыбаев М.Қ. Ахмет Байтұрсынұлы – ХХ ғасырдың ұлы реформаторы // Отан тарихы.- 1998. - № 3.- 22-22 – бб.; Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. Алматы:Санат. -1995. - 365 б; Мажитов С.Ф. Проблемы истории историографии народно-освободительного движения ХVIII-ХХ вв. в Казахстане. - Алматы: Мектеп. - 2007, - С.350; Аманжолова Д. Казахский автономизм и Россия.- Москва: Молодая Россия. -1994. - С. 212.
   
6. 
   Момынова Б. «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика: педагог.ғ.к. авторефераты. п.ғ.к. – Алматы, 1995. – 13 б; Сақов Қ. «Қазақ» газетіндегі ұлттық-саяси мәселелердің жазылуы: филол.ғ.к. авторефераты. – Алматы. - 2000. – 12б; Иманбекова Б. Ахмет Байтұрсынұлының ой-пікірлерін педагогикалық колледждердің оқу-тәрбие үрдісіне енгізу жолдары: пед.ғ.к. авторефераты. – Алматы.- 2000. – 14б.
   
7. 
   Атабаев Қ. Мерзімді басылым Қазақтан тарихының дерек көзі (1870-1918 жж.) Алматы: Қазақ Университеті. - 2000. - 118б; Мұсағалиева А. Халық Ағарту Комиссариаты қорының құжаттары: Республика зиялыларының қызметі мен көзқарасы жөніндегі дерек 1920-1936 жж.: т.ғ.к. авторефераты. – Алматы.- 2000. - 14 б.
   
8. 
   Әшкеева Қ.А. Байтұрсыновтың философиялық көзқарасы: филос.ғ.к. авторефераты. – Алматы.- 2003. - 17 б.
   
9. 
   Имаханбетова Р. Ахмет Байтұрсынұлының өмірбаяны, шығармашылығы (мұрағат деректері негізінде): филол.ғ.к. авторефераты.- Алматы. - 2006. – 22-23 б.б.
   
10. 
    Қойгелдиев М.Қ. Ұлттық саяси элита. -Алматы:Жалы. - 2004, - 136 б; Мажитов С.Ф. Национально-освободительная война 1916 г. // Исторический опыт защиты отечества. - Алматы. 1999. – С. 139-162.
    
11. 
    ҚР ОММ. 81-қ. 1-т. 1652 -іс. – 1- п.
    
12. 
    Абай атындағы ҚазҰПУ. Жизнеописание. -Т1. Б - № 6 (б). 209-іс. – 58 п.
    
13. 
    Қазақстан КП Орталық комитеті комиссиясының А. Байтұрсыновтың шығармашылығының мұрасы бойынша қорытындылары // Социалистік Қазақстан. -1999. – 26 шілде.
    
14. 
    Қазақ. -1913.- №2.
    
15. 
    Қойгелдиев М.Қ. Алашорда // Егемен Қазақстан. 1992. – 18 қаңтар.
    
16. 
    ҚР ОММ. 14-қ. 3-т. 19-іс. – 5-п.
    
17. 
    Протоколы ревкома по управлению Киргизским краем (1919-1920 гг.) - Алматы: Ғылым. - 1993. - С. 9.
    
18. 
    Ленин В.И. Библиографическая хроника. - Москва. 1976. – Т.7. - С. 541.
    
19. 
    ҚР ОММ. 14-қ. 3-т. 19 -іс. – 4-п.
    
20. 
    ҚР ОММ. 81-қ. 4-т. 8- іс. – 290 -п.
    
21. 
    ҚР ОММ. 81-қ. 1-т. 56- іс. – 6- п.
    
22. 
    ҚР ОММ. 81-қ. 1-т. 61- іс. – 38 -п.
    
23. 
    ҚР ПМ. 141-қ. 1-т. 1034 -іс. – 370- п.
    
24. 
    Дулатов М. Аудармалар, естеліктер, құжаттар мен деректер. - Алматы: Мектеп.- 2004,- 442 б.
    

1. 
   Қазаққа «қазақ» атын қайтарды // Ақиқат. – 1998. - № 6. - 69-70 бб.
   
2. 
   Аталы жұртымыздың аты деп... // Саясат. – 1998. - № 2. – 78-81 бб.
   
3. 
   Ахаң және «Қазақ» газеті // Қазақ тарихы. - № 2 . 39-42 бб.
   
4. 
   А. Байтұрсынов қоғам және мемлекет қайраткері // Қазақ тарихы. – 1998. - № 3. – 75-78 бб.
   
5. 
   Қайраткердің төңкеріске көзқарасы // Қазақ мектебі. – 1998. - № 2 . 39-42 бб.
   
6. 
   Неизвестные стороны жизни А. Байтурсынова // «Қазақ қыздарының бүгіні, ертеңі» атты халықаралық ғылыми конференциясы. – Алматы, 2001 ж. 15 маусым.- Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2001. - 587-589 бб.
   
7. 
   А. Байтұрсыновтың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұсындағы саяси қызметі // «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: тарихи оқиғаға жаңа көзқарас» (Көтерілістің 90 жылдығына арналған республикалық ғылыми-тәжрибелік конференция материалдарының мақалалар жинағы).- Алматы, 2006 ж. 16 маусым. – Алматы. 2006.– 143-146 бб.
   
8. 
   А. Байтұрсыновтың халық ағарту саласына қосқан үлесі // Халықаралық ғылыми конференциясы. – Алматы, 2007 ж. 21-22 сәуір.-Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2007. – 432-437 бб.
   
9. 
   А. Байтұрсыновтың Қырғыз (қазақ) әскери төңкерістік комитетіндегі қызметі (1919-1920 жж.) //Отан тарихы. – 2007. - № 2. – 92-105 бб.
   
10. 
    А. Байтұрсынов патша және тоталитарлық жүйенің қуғын-сүргінінде // ҚазҰУ Хабаршысы. – 2008. - № 2 (45). – 92-105 бб.
    

• 
  осветить и ввести в научный оборот неизвестные стороны об общественно-политической деятельности жизни А. Байтурсынова;
  
• 
  определить факторы, повлиявшие на политическое мировоззрение А. Байтурсынова и раскрыть его общественно-просветительский, педагогический путь;
  
• 
  рассмотреть его редакторскую и журналистсткую деятельность по созданию газеты «Казах»;
  
• 
  дать оценку государственной деятельности А. Байтурсынова, его вкладу в развитие народного хозяйства;
  
• 
  исследовать особенности общественно-политической деятельности А. Байтурсынова в период двух революций 1917 года, связанные с организацией Алашской автономии;
  
• 
  раскрыть новый демократический взгляд на политику советской власти в отношении казахских национальных деятелей, в том числе и А. Байтурсынова.
  

• 
  впервые в исторической науке исследована многогранная деятельность и научное наследие видного государственного деятеля;
  
• 
  системно, научно и объективно изложены биография А. Байтурсынова как ученого и политического деятеля;
  
• 
  выявлены причины, повлиявшие на формирования деятеля А. Байтурсынова, как государственного и общественного деятеля, его вклад в развитие социально-экономической, культурной жизни Казахстана;
  
• 
  Основные результаты исследования. В ходе исследования были достигнуты следующие результаты:
  
• 
  выявлены исторические факторы формирования мировоззрения и становления общественно-политической деятельности А. Байтурсынова;
  
• 
  введены в научный оборот новые архивные материалы о жизни и деятельности А. Байтурсынова;
  
• 
  доказано, что в период первой русской революции 1905-1907 гг. А. Байтурсынов вел актиную агитацию через свои произведения против колониальной политики царской России;
  
• 
  впервые проводятся анализ и дана оценка государственной деятельности А. Байтурсынова;
  
• 
  показано историческое значение создания А. Байтурсыновым национальной газеты «Казах»;
  
• 
  исторически обосновано, что на политической арене А. Байтурсынов проявил себя как идейный вдохновитель, теоретик агитатор-пропагандист, организатор движения «Алаш»;
  
• 
  подвергнут анализу период жизни деятельности А. Байтурсынова при Советской власти, его политическая, государственная и просветительская работа по ликвидации неграмотности;
  
• 
  дана оценка исторической личности, весомому вкладу в развитие национальной культуры и становлению казахской национальной государственности.
  

To achieve this goal the following tasks were put:

- to highlight and put into scientific circulation unknown aspects about the social and political activities of Baitursynov’ life;

- to identify the factors that influenced the political world outlook of A. Baitursunov and reveal his social and educational, pedagogical way;

- consider his editorial and journalistic activity in creating the newspaper «Kazakh»;

- to assess the state of A. Baitursynov who made contributions to the development of the national economy

- to explore peculiarities of socio-political activities of A. Baitursynov during two revolutions of 1917, related to the organization of Alash autonomy;

- to open a new democratic look at the policies of the totalitarian system in relation to the Kazakh national figures, including A. Baitursynov.

The novelty and significance of the work are as follows:

• 
  for the first time in the history of science versatile, multi-sided activity and scientific legacy of a prominent statesman of his time was studied;
  
• 
  the biography of a statesman who has made a significant contribution to the development of the republic was presented systematically, scientifically and objectively;
  
• 
  the reasons that influenced to A. Baitursynov as a state and public figure, his personal contribution to the development of socio-economic, cultural life of Kazakhstan were identified
  

• 
  the influence of environment on the formation of world outlook and the formation of public political activity of A. Baitursynov;
  
• 
  available materials about the life and activities of A. Baitursynov are complemented by new facts on the basis of further study of archival materials;
  
• 
  during the first Russian revolution of 1905-1907 A.Baitursynov led an active campaign through his works against the colonial policy of tsarist Russia;
  
• 
  studies of state activity of A. Baitursynov were made for the first time;
  
• 
  historical significance of creating by A. Baitursynov national newspaper «Kazakh» was shown:
  
• 
  on the political arena A. Baitursynov distinguished himself as an ideological inspiration, theorist agitator-propagandist, organizer of the movement «Alash»;
  
• 
  conducting during Soviet power political , state and educational work on liquidation of illiteracy ;
  
• 
  an estimate of historic personality was given, to meaningful contribution to development of national culture and the formation of the Kazakh national statehood.
  

07.00.02 – Отан тарихы

(Қазақстан Республикасының тарихы )

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми

дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты

«SvetoCopy» қағазы. Көлемі 1,5 п.л. RISO басылымы.

Таралымы 100 дана. Тапсырыс № 41.

«Тарих тағылымы» баспасы

050008, Алматы қаласы, Жамбыл көшесі, 175 үй

Байланыс тел.: +7 (727) 277 53 49