Т¦рышев айтм¦хамет
Қазақ тілінде «аралас тіркестердің» пайда болуы
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
7 Қазақ тілінде «аралас тіркестердің» пайда болуыК‰рделі сµз бен сµз тіркестері, т±раќты тіркестер олардыњ ќ±рылысы мен ќ±рамына ќарай шектеулі тіркес, жалањ тіркес, комбинированное (аралас тіркес) біз тоќталѓалы отырѓан тіркестен басќа /сµз таптарыныњ єр т‰рлілігіне байланысты тіркестерді алып отырмыз/ ќазаќ тілінде кењінен зерттелген мєселе болды. А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, Э.В.Севортян, Н.М.Шанский, И.А.Батманов, А.К.Боровков, Н.К.Дмитриев, Е.И.Убрятова ењбектерінде де жан - жаќты ќаралды. Б±л салада ќазаќ тілшілерінен ењ алѓаш 1930 жылдары Ќ.Ж±банов, С.Аманжолов, С.Жиенбаев, Т.Сауранбаев т.б. ењбектерін атауѓа болады. Профессор М.Балалаќаевтыњ «Основные типы словосочетаний в казахском языке» деген ењбегініњ орны ерекше. Жалпы к‰рделі сµз бен сµз тіркесі туралы мєселе Т.Сайрамбаевтыњ ењбектерінде де өте терең зерттелді1,2. Бізге ќажеттісі ќолдан жасалѓан аралас тіркестер. Яѓни, кірме сµз бен ќазаќ тілініњ тµл сµздерініњ тіркесі. Барлыќ кітаптардыњ ішінен тек ќана Р.Барлыбаевтыњ «Ќазаќ тілінде сµз маѓынасыныњ кењейуі мен тарылуы»3 – деген ењбектен ѓана осы аралас тіркес деген терминді ±шыратамыз. «Аралас тіркестіњ» ерекшелігі, м±нда орыс тілінен енген немесе жалпы интернационалдыќ термин сµз ќазаќтыњ байырѓы сµздерініњ тіркесуіне ќарапайым сµздеріміздіњ маѓыналары жањарып, кењейіп, жања ±ѓымды кµрсетіп отыратындыѓына» - деп жазды4 басќа ењбектерде орыс тілінен, шет тілінен енген сµздер туралы там-т±мдап ќана сµз ќозѓалады. Біраќ зерттеу нысаны болып берілмеген. Р.Барлыбаев та аныќтамадан єрі аспаѓан екен. Жалпы сµз тіркестері туралы ±ѓымдар жөнінде С.Аманжолов /синтаксистік тізбектер/1, М.Балаќаев /сµз тізбектері ретінде/2, Є.Н.Н±рмаханова /т‰ркі тілдеріне ортаќ сµз тіркестерін салыстыра ќарастыруы/3, Ж.Шєкенов /лексикаланѓан тіркес/4, К.Аханов /к‰рделі сµз бен сµз тіркестерін бір - бірінен ажырату/5 кеңінен сөз болады. Т.Сайрамбаев /к‰рделі сµз тіркестеріне талдау жасады/6,7. Біраќ б±л аталѓан зерттеушілердіњ бірде-бірі «аралас тіркес» туралы /ќазаќ, орыс сµздерініњ тіркесі/ єњгіме ќозѓамады. Білмегендіктен емес, зерттеу нысанының басқа саладан болғандығынан деп т‰сіну ќажет дейміз. Т.Сайрамбаев ќана: «Сµз тіркесі ‰немі екі сµзден ѓана ќ±ралмайды, берілетін маѓынаѓа ќарай басќа сµздердіњ ќатысы арќылы кењейіп те отырады» - деп8, кірме сµздерді байланыстыра, ќоса отырып мењгерту /комбинированный/ метод – дейді9. Осы орайда, М.Орашева орыс тілі мен ќазаќ тілініњ тіл зањдылыќтарын байланысты ой - тұжырымдарын да басшылыққа алған жөн. Орыс тілі грамматикасында10 К.Ахановтыњ пайымдауынша комбинированный деген тіркес сµз тіркесініњ ќ±рамындаѓы сµздердіњ саны емес, оныњ ќандай байланыстыњ негізінде жасалѓаны дейді11. Расында, комбинированный деген сµз екі тіл зањдылыѓын білдірмейді, сµз тіркестерініњ басќа сµз табынан болатындыѓын айтады. Сµз тіркесі туралы профессор: Р.Єміров те /сµз тіркесініњ ќалыптасу ж‰йесін/1 біршама атап µтті. Профессор. С.Исаев µз ењбегінде сµз маѓынасын кењейтуде аралас тіркестіњ (астын сызған - біз) єсері бар екендігін айта келе: «...жања тіркестердіњ жасалуына, бір жаѓынан, орыс тілініњ єсері бар, орыс тіліндегі сєйкес тіркестердіњ жєне сол білдіретін ±ѓымныњ єсерінен туѓандыѓы ешбір к‰мєн тудырмайды» - дейді2, жања тіркестердіњ жасалуыныњ морфологиялыќ т‰зілісіне тоќталады. Сайып келгенде Р.Барлыбаев пен С.Исаев орыс тілі арќылы тіркесім тапќан аралас тіркес немесе терминдік мєнді тіркес туралы азда болса теориялыќ т±жырым жасаѓан ѓалымдардыњ бірі еді. Єрине, аралас тіркестердіњ сµз маѓынасыныњ кењейтудегі рµлін ешкім жоќќа шыѓармайды. Дегенмен, сµздіњ тіркескені осы екен деп келсін-келмесін сµз тіркесін ќ±рай беру жµнсіз деп білеміз. Б±л орайда: Т.Ќордабаев: «Ауызекі тілде аяќ басќан сайын кездесіп отыратын тіл б±зарлыќтыњ ењ бір µрескел т‰рі – ќазаќша-орысша сµздерді орынсыз араластырып, ќойыртпаќ жасап сµйлеу» - дейді3 (астын сызған - біз). Өте орынды, күні бүгінге дейін өзінің құндылығын жоймаған жаны бар сµз деп ±ѓамыз. Біраќ, шет тілінен енген сµздерді б‰гінгі к‰ні талапќа сай аударып, ‰лгеріп жатырмыз ба? Немесе, жања балама тауып ќолданылып ж‰рміз бе? Т‰бі єрине шет тілінен енген, немесе жасалѓан сµз тіркесімдерді адару ќажет болар. Немесе, ќазаќ лексиконына енген термин мєнді сµз тіркестерін аударып єуреленбей-аќ ќабылдауѓа бола ма? Осы жаѓын да ойланѓан д±рыс болар. Кейбір сµздердіњ ќазаќ зањдылыќтарына бейімделіп сіњгендігі соншалыќты, ќазаќтыќ тµл сµзі есебінде де ж‰реді. Кей сµздер ж‰ре келе, бара келе ќазаќтыњ µз сµзімен алмастырылады. Б±л бір жылѓа емес, бірнеше жылѓа созылатын табиѓи тілдік процесс болмаќшы. С.Исаев орыс тілініњ тіркесі арќылы: местная связь, поченый руководитель-председатель, внешние вести, внутренняя-внешняя политика, внешняя-внутренняя торговля, внешние связи, внутренние-внешние дела, внутренние враги, внешнее положение-положение, ответственный редактор, очередные работы, местный отдел, достаточная-необходимая свобода, заразные болезни, врачебный-медицинский участок, топливные вещества, всемирная организация, горячая пора, революционная партия, революционный рабочий класс дегеннен жергілікті ќатынас, ќ±рметті басќарушы, сыртќы хабарлар, ішкі/сыртќы/ саясат, сыртќы/ішкі/ сауда, сыртќы байланыстар, ішкі/сыртќы/ істер, ішкі жаулар, сыртќы жаѓдай, жауапты редактор, кезекті ж±мыстар, жергілікті бµлім, жеткілікті еркіндік, ж±ќпалы ауру, дєрігерлік аймаќ, отындыќ заттар, д‰ниелік ±йым, ќызулы уаќыт, тµњкерісшіл партия, тµњкерісшіл ж±мысшылар т.б. ќазаќ тілініњ ќ±рылым жаѓдайында, жадыѓары негізінде ќоѓамдыќ ќажеттідіктен пайда болѓан. Б±лардыњ тіркесімдік ќасиеті ќазаќ тілі ‰шін жат ќ±былыс емес, б±ндай тіркесімдер б±рындарда да бар болатын. Жања тіркестер соныњ нєтижесінде жасалѓан. Осы ‰лгідегі /ќабыса байланысќан/ жања сµз тіркесініњ бір т‰рі ќатыстыќ сын есім-етістік болып келетін яѓни атрибутивтік /аныќтауыштыќ/ ќатынастан пысыќтауыштыќ ќатынасты білдіруге ауысќан дейді. Б±дан єрі С.Исаев атрибуттыќ ќатынаста ќабыса байланысќан сµз тіркестері орыс тілі єсерімен былай ќалыптасќан: предикаттыќ ќатынаста ќиыса байланысќан синтаксистік единицалардыњ компонеттері маѓыналыќ сєйкестігініњ негізінде µзара орын ауысып, ешбір т±лѓалыќ µзгеріске т‰спей, атрибуттыќ ќатынасты кµрсетіп, ой білдіруден ±ѓым білдіруге ауысады. Немесе, мењгеріле байланысќан сµз тіркестерін ќ±рауда, яѓни б±рын байланыспаѓан сµздерді бірін екіншісіне мењгерте байланыстырып, жања сµз тіркесін жасауда атау мен іліктен басќа септік жалѓауларыныњ жєне септеулік шылаулардыњ ќызметі ерекше екендігі соњѓы кезде жан-жаќты єњгіме болды. Ќорыта келгенде ќазаќ тілініњ даму барысында пайда болѓан «аралас тіркес» тілдік терминдер ретінде орныѓып, ѓылыми айналымѓа т‰сетін кезі келді. «Аралас тіркес» ќазаќ тілін байтып қана қоймайды, тілімізді жұтаңдатады, шұбарала сөздер, дүбәрә сөз тіркестері пайда болады. «Аралас тіркесті» мойындасақ та, мойындамасақ та тілімізге дендеп еніп үлгерді. Біз «аралас тіркестен» бәлендей бір ғылыми зерттеу еңбек жаза қояқ деп отырғанымыз жоқ, «батпандап кірген ауруды, мысқалдап шығарамыздың» кері келіп жүрмесін. Қазір бұл - тіркестерге көңіл аудармай жүрміз. Ал, болашақта қалай болады? Міне, соның алдын алуды бүгіннен бастаған жөн болар еді. Мысалы, терминологиялыќ сµздер /терминдік сµздік/ немесе техникалыќ сµздер аудармасы к‰ллі «аралас тіркестен» т±ратынын неге жасырамыз. «Аралас тіркес» тілімізде белгілі бір дєрежеде ±заќ уаќыт ќолданылып, келе-келе кейбір сµздер ќазаќ тілі зањдылѓына бейімделіп, µзгеріске т‰сіп, кейбір ќолданыстан шыѓып, кейбір ќазаќ сµздерімен ауыстырылып берілуі де м‰мкін. «Аралас тіркестердіњ» ќалыптасќан ќ±рамын т‰бі т‰ркі тілінде бар сµздермен алмастыру тєжірибесіне сµзжасам ‰рдісіне ден ќойѓан тиімді. ¤йтпесе, «аралас тіркесті» сµздердің тілімізге дендеп ене беруінің ќалыпты тасќынын тоќтатудыњ тек ќана бір жолы, тєсілі бар ол - б‰кіл елді ќазаќ тіліне кµшіру болып табылады. Оѓанға дейін «аралас тіркесті» сµздер тілімізден өз орнын алып, µмірімізге дендеп ене беретін болады. жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|