Т¦рышев айтм¦хамет
Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп, сіңіуінің морфологиялық - грамматикалық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
| 6 Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп, сіңіуінің морфологиялық - грамматикалық ерекшеліктері
Бөтен тілдік сµздер ќабылдаушы тілде грамматикалыќ жаќтан да игеріліп, ќалыптасып кетеді. Олар тµл сµздердей т±лѓаланып, ќабылдаушы тілдіњ грамматикалыќ зањдары бойынша басќа сµздермен тіркесіп ќолданылады. Басќа тілдік сµздердіњ грамматикалыќ жаќтан игерілуі деп, ол сµздерге ќабылдаушы тілдіњ ќосымшалары жалѓанып, олардыњ тµл сµдермен емін-еркін тіркесіп ж±мсалу ќабілетін айтамыз. Басќа тілдік сµздердіњ ќабылдаушы тілдіњ грамматикалыќ зањдарына баѓынып игерілуі ќабылдаушы тілде олардыњ грамматикалыќ формасыныњ маѓынасы саќталынбауынан айќын кµрінеді. Мысалы, аѓылшын тілініњ рельс деген сµзі аѓылшынша кµптік жалѓаулы сµз болѓанымен /аѓылшын тілінде жекеше т‰рі, кµпше т‰рі/ орыс тілі мен ќазаќ тілінде жекеше т‰рінде ±ѓынылып, кµпше т‰рде ќолдану ќажет болѓанда, оѓан кµптік жалѓуы жалѓанады. /орысша рельсы, ќазаќша рельстер/. Басќа тілдік сµздер ќабылдаушы тілдіњ ќосымшалары жалѓанып, сол сµздермен емін-еркін тіркесіп ќолданылуѓа м‰мкіндік алудыњ нєтижесінде, бір сµз табынан екінші сµз табына ауысып, грамматикалыќ жаќтан да т‰рленіп отырады. Мысалы, иран тілдерінен енген баѓа, жан, г‰л, зор, зиян, арзан, майда, кµке деген есім сµздерден ќазаќ тілініњ ерекшеліктері жалѓану арќылы баѓа+лау, жан+дану, г‰л+дену, зор+лау, зиян+дану, арзан+дану, майда+лау, кµке+леу тєрізді етістіктер жасалып, ќазаќ тілі зањдылыѓы арќылы т‰рленеді. Араб, монѓол тілдерінен енген сµздер де басќа сµз таптары арќылы жасалады. Сол сияќты ќамыттау, реттеу, соттау, нµмірлеу, электірлендіру, редакциялау, наградтау, радиоландыру деген етістік сµздердіњ тіліміздегі тµл етістіктердей т‰рленіп ќолданылуы орыс тілінен енген ќамыт /хомут/, рет /ряд/, сот /суд/, нµмір /номер/, электр, редакция, награда, радио деген зат есім сµздерге ќазаќ тілі аффикстері ќосылып, олардыњ грамматикалыќ т±рѓыдан терминдердіњ б±л сµздердіњ ќазаќ тілініњ тµл сµзіндей болып кетуініњ нєтижесі болып отыр. Кейде шет тілдік сµздер мен сµз тіркестері тілден тілге аударылѓанда, олардыњ ќ±рылысы саќталынып аударылады да, солардыњ ‰лгісі бойынша сµздер мен сµз тіркестерініњ ‰лгісі бойынша жасалѓан, олардыњ ќ±рылысыныњ кµшірмесі болып табылатын сµздер мен сµз тіркестері кальки деп аталады. Мысалы, ќазаќ тіліндегі ±шќыш деген сµз орыс тілініњ летчик деген сµзінініњ ‰лгісінде жасалѓан. Екі сµздіњ ќ±рылысы да, жасалу үлгісі де бірдей. Орыс тіліндегі лет деген т‰бір ќазаќша ±ш деген т‰бір сµзбен чик деген аффикс –ќыш деген аффикспен аударылѓан. Кейбір т±раќты тіркестер де баламасы болмаѓан жаѓдайда кальки жолымен аударылѓан. Мысалы, орыс тіліндегі беречь, как зеницу ока деген т±раќты тіркес, ќазаќ тілінде кµздіњ ќарашыѓындай саќтау т‰рінде орысша ќ±рылысы саќталып аударылѓан. Б±л орайда академик жазушы М.О. Єуезов: «Біраќ «Электричествоны» «электр» деп алсаќ, «электрификацияны» - «электірлеу» деп алсаќ, біздіњ ќазіргі алып ж‰ргеніміздей, немесе «изм» мен алынып ж‰ргені сияќты мысалдарымыз бірталай атауларды тіліміздіњ зањына ‰йлестіре ќолдануды білдіреді» - дейді1. Ќазаќ тілінде ќосымшалар ќосу арќылы гегельшілдік, кантшылдыќ, музыкалыќ т.б. сµздер жасалды. Ал, осындаѓы –лыќ аффиксі мен оныњ ќысќарѓан т‰рі –лы аффиксініњ ќолданылуында белгілі шек болмады. Мысалы, ауылдыќ совет, ауылды совет, «Социалистік Ќазаќстан» газеті, «Социалды Ќазаќстан» т‰рінде айтылып та, жазылып та ж‰рді. Кейіннен м±ндай тіркестер колхоздыќ ауыл, колхозды ауыл, ќалалыќ жер, ќалалы жер сияќты т‰рленді. Профессор Р.Сыздыќова µткен ѓасырдыњ яѓни XIX ѓасырдыњ II жартысындаѓы ресми-іс ќаѓаздарды зерттей отырып мына жаѓдайды жіті байќаѓан, орыс тіліндегі сын есім мен зат есім тіркесі к‰йінде µзгертілмей ќолданылатын тіліне тиек ќылады, оѓан областной правление, аулной старшиналар, казенная палата, докладной лист т.б. мысалдарды келтіреді. Жалпы зат есімді орыс тілді сµздерге жалѓау жалѓанѓанда, т‰бірлері азды-кµпті µзеретін болса, олар реестр сµзден кейін барыс, шыѓыс жєне тєуелдік жалѓаулы т‰рінде т±тас ќайталанып жазылады. Мысалы: секретарь, секретарьѓа, секретарьдан, секретары, ведомость сияќты сть-ѓа сияќталѓан сµздерге тєуелдік, септік, кµптік жалѓаулары ќосылѓанда ть-ніњ жазылмайтын, секретарь сияќты сµздер жекеше т‰рінде тєуелдік жалѓаулы формада септелгенде ь-ніњ /жіњішкелік белгісі/ т‰сіп ќалатынын, тєуелдік жалѓаусыз т‰рде септелгенде оныњ саќталатынын кµреміз. Орыс тілінен енген сµздердіњ т‰бір мен ќосымшаларыныњ арасына ы немесе і дыбысы дєнекер болып келетін жаѓдайда да ол сµздер барыс, шыѓыс, тєуелдік жалѓауларына ќосылып ќайталанылады. Мысалы: фонд, фондыѓа, фондыдан, фондысы, акт, актіге, актіден, актісі болып дєнекер дауысты дыбыс ќосылып жазылады. Орыс тілінен енген сµздер кµбіне сын есім ќосымшасымен т‰рленеді: сельскохозяйственный, торгайский, селькобай т.б. Р. Сыздыќова кей ретте: «Єрине, єдеттегідей, сµздіњ орысша н±сќасын алып, ќазаќша ж±рнаќ жалѓап, аныќтауыш етіп ж‰ргеніміз – «ауырдыњ ‰стімен, жењілдіњ астымен» кеткеніміз» - дейді1. Расында осы біз соњѓы кезде тыѓырыќтан шыѓудыњ жењіл жолын іздестіріп кеткен жоќпыз ба екен? Б±л сауал кімді болса да ойлантады. Ќорыта келгенде орыс тілінен енген сµздердіњ морфологиялыќ-грамматикалыќ т‰рленісін, ж‰ру жолын біраз екшедік. Белгілі бір тілдіњ сµздік ќ±рамы, ењ алдымен сµз тудырудыњ сан алуан тєсілдері арќылы сол тілдердіњ ішкі м‰мкіншілігініњ есебінен, б±рыннан бар сµздерден туынды сµздер жасаудыњ есесінен дамып байыса, сонымен ќатар басќа тілдерден жања сµздердіњ енуі арќылы да толыѓып отыратыны белгілі болды. Міне, б±л тєсілдер тілдіњ лексикасыныњ баю жолдарыныњ ењ басты тєсілдері болып табылады. жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|