Түркі халықтарының әдебиетіндегі сопылық ағым өкілдері және Қожа Ахмет Йасауидің ақындық мектептері

Йасауи заманынан төрт ғасыр кейін өмір сүргеніне қарамастан Шәмси аси туындыларына «Диуани хикметпен» көптеген ортақтықтар тән. Бұл бірінші кезекте сопылық ұғымдарға, тариқат үрдісіне тән қолданыстарға, сөздер мен сөз тіркестеріне қатысты Шәмсатдин хикметтеріндегі «жан бұлбұлы», «көңіл құсы», «жан көзі», «шауқ (құштарлық) оты» секілді ауыстырулар, «мұнда йыплап, анда (ақыретте) күлмек», «ажал илкі йақаң тұтты», «астанан йүзүм сүрүп», «ишқдан окурса мағна» тәрізді тұтас тіркестер, «атам», «анам», «ботам» сынды қаратпа сөздер, «қал ілімі», «хәл ілімі», «хақ зікірі», «батин нұры», « хауф уа рижа» сияқты сопылық ұғымдар Йасуиде де осы тұлғада қолданған. Бақырғанидікі тәрізді Шәмси Аси хикметтері де кейде Йасауи туындыларын жаңғырта жырлау тәрізді әсер қалдырады. Жалқы жанрды тұтас дәстүрге айналдыру үрдісі нәзирагөйлік әдісін айналып өтпейтінін, тіпті соны негіз етіп алуға алғышарттар даярлайтынын сөз болып отырған ақын шығармашылығы тағы бір дәлелдейді. Шәмсатдиннің «Бу халқаның ічіндә» хикметтен йасауидің «Еранлар сұхбатында», «Әй дәрушләр,келіңләр» секілді шығармаларының пафосы сезілсе «Йалғыз лахытта неткәймән?», « Мен аси не қылғайман?» хикметтері қстаз ақынның «Не қылғаймын, құдая?» атты туындысының әсерімен жазылған. Шәмси Аси сондай-ақ өз хикметтрінде арабша аят-хадистерді қолдануда да йасауи стилін қайталайды.

Хикмет үрдісін жалғастыра отырып, ақын өзіндік мәнер-машығын да қалыптастыра білген. «Йад бахригә чомсам», «ишқ чакмағын чакарлар», «шауқ атыны қамчылар», «тәуба сыу, нәдамат сабына бірлән тіл-аығзны мың йыл йумақ», «жанда жаның болмаса, жисми жаныңды ни суд» секілді бұрын-соңды ешбір аұын шығармашылығында кездеспеген тосын әрі ұтымды қолданыстар аталмыш жанрдағы кқркемдік стильдік ізденістердің арта түскенін аңғартады.

Махаббатны айы бар,

Мағрифатны пайы бар,

Ишқны һай-һайы бар,

Бу халқаның ічіндә,[3.86 b]-деген жолдар Шәмси асидің өзіне ғана тән ақындық

әлемнің көркем кестелері болып табылады.

Автордың белсенді сөздік қорында «арығ», «умған», «қамуғ», «уған» секілді түркілік түбірлер де біршама сақталған. Ал араб парсы сөздері Шәмси аси хикметтерінде Йасауиге қарағанда анағұрлым жиі қолданылған. Мұнда ислам мәдениетінің заман озған сайын күшейе түскен ыұпалмен қатар өз кезегінде түркі-исламмәденитеінің әсерлесу жемісі болып табылатын, сол тұста Орта Азияда қанатын жая бастаған Науаи поэтикалық мектебінің де әсері бар болса керек. Йасауи поэзиясында түркілік баламаларымен берілетін бірқатар ұғымдар Шәмсиде таза арабтық немесе парсылық тұлғасында қолданылған («тасарруф», «чикәстә», «ни суд», «рәтхәимағна», «мағнаи-дағуа», «зикри калб», «зикри рабб», «уәләкин», т.б.).

Өлең құрылысы жөнінен де ақында дәстүршілдік пен жаңашылдықтың айқын белгілері байқалады. Автор 7 және 8 буындыөлшемдерді белсенді қолданған, олар негізінен дәстүрлі хикмет ұйқасына (абаб вввб гггб) құрылған. Кей тұста ақын осы екі өлшемді аралас пайдаланады, мұндайда көбіне соңғы редиф-тармақтың буын саны өзгеше болып келеді.

Вужудым суст тұтып йетсәм,

Ажал шәрбәтіні ічсәм,

Бу жанымдын үмід үзсәм,

Асан қылғыл, йа Аллаһ! [3.103 b]

Дей тұрғанмен, көне түркі өлеңдерінде де кездесетін бұл қағида Шәмси хикметтерінде қатаң қадағаланбаған: кей тұста буын саны ішкі тармақтарда да ауытқып тұрады. Мұның өзі көзбен емес, құлақпен қабылдауға негізделген, әуен арқылы реттелуге бейім силлабикалық созымдылықтың ғана емес, аруз өлшемі бедел алып, буындық жүйенің үлес салмағы кеми бастаған кезеңдегі әдеби үдерістердің де заңды нәтижесі деуге болады.

Шәмси өлеңдерінде Йасауидегі дәстүрлі 12 буынды өлшем мүлде кездеспейді. Бұл құбылысты да жоғарыдағы аруз белсенділігінің артуына қатысты тұжырымдармен түсіндіруге болады. «Бақырған кітабындағы» Шәмсатдиннің 70-хикметі 14 буынды қостармақ түрінде берілгенімен, ішкі ұйқасының толығымен сақталуынан хикметтің абаб вввб гггб ұйқасына құрылған 7 буынды төрттік өлең екенін ажыратуға болады. Ал 74-хикмет дәл осы ұйқасты негізіне алған 14-15 буынды өлшеммен жазылған. Дәлірек айтқатқанда алдыңғы үш тармақ 14 буынды, ал редиф-ұйқасқа құрылған соңғы тармақ 15 буынды болып келеді. Бұл – Шәмсидің өлең құрылысындағы өзіндік жаңалығы.

Ақынның Мұхаммед пайғамбар мен Хазіреті Фатимаға арнаған (Боровковтағы атауы – «Вафат-нама-и хазрат Биби Фатима») қос қиссасы [3.157 b] сырт көрінісінде 15 буынды құрылымды сақтағанмен, ішкі бунақ ырғағының тұрақсыздығы аруз өлшеміне негізделгенін байқатады. Ал «Мустафадын муждісі...» қиссасы [3.161 b] 7 буынды хикмет ұйқасымен жазылған. «Міскін адам башыға...» деп басталатын қиссада[8.166 b] (Бороковта «Кабурнама» атымен берілген) дәстүрлі хикмет ұйқасымен қатар қара өлең ұйқасы белсенді қоладанылған. Мәтінді баспаға даярлаушылардың қисссаны 8 тармақты түйдектерге топтастырған әрекетін құптау қиын: тым шарттф мұндай бөлініс мәтінде сақталудан гөрі бұзылуға бейім. Аруза негізделген Шәмси қиссалары бірыңғай баяндауға құрылған, көркемдік деңгейі жеке хикметтерінен әлдеқайда төмен, қарапайымдылықтан гөрі қарабайырлық басым. Күрделі құрылым ақынға қолбайлау болған тәрізді. Ұйқас солғындығын туындатқан аруздың кері әсері біршама байқалады. Ал буындық өлшеммен жазылған қос қисса анағұрлым жатық, автордың эпикалық құлашын аңдата алатындай әсерлі шыққан. Мазмұндық тұрғыдан Шәмси қиссалары пайғамбар мен оның әулетінің өнегелі өмірін, пәни дүниенің баянсыздығын, көр азабы мен қиямет күнінің оқиғаларын сипаттайтын дәстүрлі сопылық эпостар сарынында жазылған. Айта кету керек, «Диуани хикметте» Йасауи атымен берілетін «Мухаммадны білің заты араб-дүр» деп басталатын хикмет өзінің тілі, белсенді сөздік қоры, сөз қолдану мәнері тұрғысынан Шәмси Аси туындыларын еске салады. Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, аталмыш хикмет мәтінінде «Кәминә» лақабының кездесуі де оның авторлылығының Шәмсатдинге тиесілі болуы мүмкін екендігін пайымдауға негіз бола алады.

Шайх Худайдад. Қожа Ахмет Йасауиден басталатын Шайх Худайдадтың рухани сабақтастық шежіресі (силсила) жоғарыда аталған Маудуд шайхтан кейін төмендегіше жалғасады: Маудуд шайх – Хаким шайх – Шайх Жамалиддин – Шайх Худайдад. Миянқала өңіріндегі Қызыл-Рабат аулынан шыққан Худайдадтың өз есімі Құдайберді болған. Ұстазы Жамалиддин оны парсыша «Худайдад» деп атаған екен. Сопылық тарихында оның есімі осы атпен сақталған. «Ламахаттағы» деректерге қарағанда, Жәнібек сұлтанның басқаруы кезінде Худайдад біршама уақыт Керминеде болып кейін Самарқандқа келген. Шайхқа Миянқала мен Керминеден қол тапсырған мүридтері жиі келіп тұрған, қазақ сұлтандарының бірі Худайдадтың мүриді болғаны жөнінде мәлімет бар. Рухани ұстаз ретінде Орта Азияда Шайх Худайдадтың беделі жоғары болған. Захираддин Мұхаммед Бабыр мен Убайдулла хан арасында тақ таласы туындағанда, Бабыр Худайдадтың батасын алуға елшілерін жібереді. Шайх Худайдад оларды: «Кімнің мұсылманшылығы күштірек болса, билік соған бұйырады» деген жауаппен қайтарады.[7.240 b] Мауараннахр тағына Худайдад келерін алдын ала болжаған Убайдулла хан отырады.

А.К.Боровков өз зерттеулерінде йасауийа шайхтарының негізінен далалық түркі халықтары арасында сопылық ілімін таратқанын, дегенмен уақыт өте келе қоғамдағы өзгерістерге орай қала өміріне де бейімделіп, өз әрекеттерін жаңа ортада жалғастырғанын айтады.[7.241 b] Зерттеуші көптеген сопы ақындық (соның ішінде шайх Худайдадтың да) екі тілде бірдей хикметтер жазуын осы жағдаймен байланыстырады. Худайдадтың парсы тіліндегі бір бәйіті «Ламахатта» келтіріледі.

Біздің қолымызда шайхтың «Бақырған кітабына» енген түркі тіліндегі бес хикметі ғана бар. Дегенмен осы өлшеулі мұраның өзі Худайдадтың ақындық қолтаңбасын айқын таныта алады.

Ақын шығармашылығында алғаш назарға ілігетін ерекшелік - оның хикметтерінің тек мазмұндық тұрғыдан ғана емес, құрылымдық жағынан да Йасауи стилін барынша сақтап қалғандығы деуге болады. «Бақырған кітабында» 85, 86-реттік санымен белгіленген Худайдадтың қос хикметі 12 буынды өлшеммен жазылып, аааб вввб гггб ұйқасына құрылған. Құл Ғалидің «Жүсіп-Зылиха» дастанын есепке алмағанда, Сүлеймен Бақырғаниден кейінгі хикмет дәстүрін жалғастырушылардың қолда бар туындыларында Худайдад хикметтеріндегідей таза йасауилік өлшем мен ұйқастың бірлікте көрініс табуы жоққа тән. Өзіне дейінгі кейбір хикметшілермен салыстырғанда Худайдад шығармаларының тілі анағұрлым таза, кірме сөздерді орынды-орынсыз қолдану кездеспейді. «Диуани хикметтегідей» қарапайым көркемдік пен нәзік сыршылдық айтасқан ақын хикметтерінде шынайы болмысымен, кемшілік-жетістіктерімен сомдалған автопсихологиялық типтегі лирикалық кейіпкер көрініс береді.

Кімні көрсәм, Хызыр біліп дұға тіләй,

Құлны көрсәм, құлы болыб мағна сұрай,

Һәр зәррәға мүрид болыб, мұрад тіләй,

Йа Иләһым, нечүк сені тапқаймын-а. [3.105 b]

Йасауидегідей сөз соңында келетін «-а» қаратпа шылауы, дістүрлі редиф-тармақтар мен редиф ұйқастар, тұрақты сөз тіркестері мен бейнелі қолданыстар Худайдад қаламына да тән. Ақынның өзіне дейінгі хикмет жанрындағы туындылармен таныстығы да аңғарылады: жоғарыдағы өлеңдегі «Кімні көрсәм, Хызыр біліп дұға тіләй» деген жолдар Сүлеймен Бақырғанидің «һәр кім көрсәң Хызыр біл, һәр түн көрсәң Қадір біл» деген белгілі хикметін еске салады.

Худайдадтың 87, 89-хикметтері 15 буынды өлшемде ғазал ұйқасымен жазылған. Ұйқас түрі аруздан алынғанымен, ішкі бунақ ырғағы тұрақтылыққа бейім аталмыш хикметтер буындық жүйеге көбірек негізделген. 89-хикметтігі бір ерекшелік – автор мұнда Жаратушыға қатысты «Маһруй» («Ай жүзді») деген теңдеуді қолданады. Түркі сопылық поэзиясында сүйген жар ретінде Алланын портреттік нышандары жоққа тән екенін ескерсек, осы жалқы теңдеудің өзі жаңашылдықтың соны үлгісін танытады.

Ақынның 88-хикметі ерекше өлшеммен жазылған: мұнда әрбір тақ тармақтар – 8 буынды, жұп тармақтар – 7 буынды болып келеді:

Не қылырсың міскін адам,

Тұтса Әзрәйіл йақаң?

Нечік жавабы берерсің,

Тұтса Әзрәйіл йақаң? [3.107 b]

Екінші тармақ редиф түрінде әрбір шумақтың соңында қайталанып келіп тұрады. 5 шумақтан құрылған осы хикметінде автор тармақтар үйлесімін мүлде сақтамаған: жоғарыда алғашқы шумақтан басқаларында ұйқас жоққа тән. Айтылмыш хикметті 15 буынды қос тармақты ғазал күйінде қабылдасақ, табиғи түрде аа ба ва га ұйқасы пайда болады. Дегенмен төрт тармақ қалпында әрбір тармағының аяқталған ойға құрылуы мен бунақ ырғағынан реттілігі, буын санының теңдігі бұл хикметтің төрттік өлең түрінде туындағанын дәлелдейді. Ұйқасы қадағаланбаған хикметінде ақын өлең тудыруды емес, ой жеткізуді басты мақсат еткен тәрізді:

Сығымас ердің дүнйаға,

Малыңа мағрур олыб.

Қара йергә хуб сығарсың,

Тұтса Әзрәйіл йақаң. [3.107 b]

Хикметтегі ұйқас әлсіздігінің себебін аруздық үлгілердің белең алып, 7-8 буынды жыр өлшемінің сопы ақындар қолданысынан шыға бастауымен де түсіндіруге болады.

Йасауи дәуірінен бес жүз жылдан кейін, орта ғасырдың соңғы кезеңінде дүниеге келген Түркістан пірінің үздік үрдісін жалғаған Шайх Худайдад хикметтері өткенді аңсаудың, өткенге оралудың көркем көрінісі іспетті.

16 ғасырда өмір сүрген Убайдулла ханның шығармашылығы туралы деректер Махмуд-и-Ағзам Касаридің «Рисала-и-чор кәлима» атты еңбегінде кездеседі[7.241b ] Түркі сопылық әдебиетінде өзіндік орны бар қиссасы енгізілген. «Құл Убайди» есімімен қатар автор ішінара «Фақири» деген әдеби (тахаллус) атты пайдаланған. «Убайди диуаны» өз кезінде Мауараннахр , Түркістан халқына ғана емес, Еділ бойы татарларына да кеңінен таныс болды.

Түркі танушысы Ө.Кая Шығыс түркілерінің жазба тілі мен әдебиетіне арналған зерттеу еңбегіңде Құл Убайди мен Құл Шариф шығармаларына мәтіндік талдаулар жасай отырып, сыни мәтін қалыптастыруға күш салған. 16-17 ғасырлардағы шағатай әдебиеті туындыларына тән тілдік ерекшеліктер мен тұрақты қағидаларды, қалыпты үлгілерді терең зерттеген ғалымның ғылыми айналымға ұсынған сыни мәтіндері түсініктілігімен , табиғилылығымен, түпнұсқаға жақындығымен ерекшеленеді.Аталмыш еңбекте Құл Убайдидің 28 хикметі қамтылған. «Баұырған кітабына» енбеген он екі буынды хикиеттер де осы еңбектен орын алған.

Құл Убайни туындыларынан тұтастай алғанда төмендегідей ерекшеліктер байқалады:

1.Шағатай әдебиетінің біршама қалыптасқан кезінде дүниеге келген Құл Убайдидің хикметтерінің көркемдік қолданыстары мен бейнелілік жүйесінде өзіне дейінгі хикметші ақындармен салыстырғанда едеуір өзгерістер байқалады.Автордың парсы поэзиясының әсері аңғартылатын «Бағ ара нәркис гиби», «гөзал сұлтан» , «жан зарым», «ғамги –зарым», «ишқ гулшаны», «жан риштәсі», «секілді теңеулері, «фаш етмек», «дәрду-әлам», «нигарам», «науа бәһәр» сынды қолданыстары бертінгі шағатай әдебиетінде кеңінен дамыған.

2. Даналық дәстүрден де іргесі ажырымай қоймаған Убайди хикметтерінде сондай-ақ жыраулық поэзия ықпалы біршама сезіледі.

Адам оғлы білгучі,

Қара ерге кіргучі.

Кім йахшыдыр , кім йаман-

Анда мағлұм болғучы[3.122b ] – секілді жолдар тақырыптық-сарындық аясы , теңеулік табиғаты, көркемдік әдістері, құрылымдықерекшеліктері жөнінен жыраулық үрдіспен ұштасады.

3.Ақын шығармашылығына сопылық поэзияға тән Аллаға ғашықтық , кінәлі істерге өкіну, тәубеге келу, өзін-өзі айыптау , Хақ жолында дүние қызығынан баз кешу, Жаратқаннан тек өзіне деген махаббатты тілеу секілді негізгі тақырыптар арқау болғанымен , жырлануы біршама жетілдірілген.Убайди хикметтерінің мазмұны мен тілінен түркі және парсы сопылық поэзисының күрделі синтезі сезіледі. Мұнда «қамұғ», «Тәңірі», «тамұғ» сынды көне түркілік түбірлер де , «сұм нәпсі» , «хан мен бек» дағдылы тіркестердік парсылық изафетке айналдырылған нұсқалары да (нафсе-шум, «хану-бек») кездеседі.

4. Убайдуде 7-8 буынды өлшемнің ұйқассыз түрі жиі қолданылған. Ал 16 буынды 20-хикмет ішкі ұйқасы қайталамалы, 8 буынды қос тармақтың қосындысы болып табылады. Йассауи хикметтерінен мирас болған 12 буынды, абвб гггб дддб ұйқасындағы өлшем және ғазал жанры мен өлең түрі де белсенді пайдаланылған.

5. Ақынның базбір туындылары («Ей, достларым, ашықлар...»секілді) Йассауи хикметтерін айта жырлаудың жаңа үлгілері болып табылады.

6. Мұхаммед пайғамбардың ұлы Ибрахимнің өлімі жайлы баян еткен Убайди қиссасы аруз өлшемімен жазылған мәснәуи (егіз ұйқасқа құралған қасида) болып табылады. Түркі халықтары әдебиетінде діни қисса-дастандар дәстүрі біршама қалыптасқан тұста жазылған Убайдидің аталмыш қиссасы тілінің жаттықтылығымен, баяндау әдісінің ықшамдылығымен. Сюжет сонылығымен және өлшемі тұрақтылығымен ерекшеленеді.

Құл Шариф Қазан қаласында Қажытархан жерінен келген Мұхаммед сайидтің ұлы. Пайғамбар әулетінен шыққан Мұхаммед сайид 1546 жылы Қазан халқының қолдауына ие бола алмаған билік иесі – шах Ғалиға қарсы шығушылардың сапында күрескен. Әкесі қайтыс болғаннан кейін Ұазан хандығының рухани көсемі бас имам болып Құл шариф тағайындалады. өз халқының рухани тұрғыдан ілгерілеуіне үлкен үлес қосқан тарихи тұлға көрнекті дипломат ретінде ле алыс-жақын шетелдерде үлкен бедел-құрметке ие болған. өз кезінде ресей патшасы Қахарлы Иван Қазан мемлекетінің басшысымен қатар бас имам Құл Шарифке де арнаулы хат жолдап отырған. Сопы ақын, дін иесі қайраткер 1552 жылдың 5 қазанында Ресейдің Қазанға шабуылы кезінде қаланы қорғаушылар сапында қасық қаны қалғанша күресіп, шайқас үстінде қаза табады. «Орыс әскері Қазан Кремліне хандықтың бас имамы Құл Шарифтің өлі денесін аттап барып кіре алған» деп жазады ақын шығармашылығын зерттеуші татар авторы Әнвар Шарипов. [9, 11б b].

12-18ғасырлар арасында шығармашылық із қалдырған өзге де сопы ақындардікі секілді Құл Шариф хикметтері де бүгінгі күнге «Бақырған кітабы» арқылы жетіп отыр. Аталған кітаптағы төрт хикметпен қатар 1899 жылы Қазанда басылған түрлі поэзиялық және прозалық туындылары енген екінші жинақта «Қиссаи Хубби Хожа» дастанында зерттеушілер Құл Шариф қаламына жатқызуда. Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген «Шәриф Хажитархани» тахаллусымен жазылған «Зафәрнамәи вилаяте Қазан» атты шығармада Құл Шарифтікі деп дәлелденіп отыр. Ішінара ғазал араластыра отырып қарасөзбен жазылған 1550 жылғы Қазан соғысындағы орыс іскерлерінің жеңілуін баян ететің бұл туындыда ұрысқа қатысушылар қатарында Құл Шарифтің өз есімі де аталады. Туынды мазмұнынан автордың түрдіше ғылым саласынан хабардар терең білім иесі екені аңғарылады. «Зәфәрнама вилаяте Қазан» осыны көрнекті түрік ғалымы Зәки Уәлидің Тоған татар мәдениеті жайында жазылған мақаласына қосымша ретінде 1963 жылы Анкарада жариялаған болатын. 1997 жылы татар авторлары аталмыш шығарманы түрікше нұсқасынан татар тіліне аударып бастырды. [9.76 б]. Аталған жинаққа сондай-ақ 1883жылы Қазан университеті тарапынан жарық көрген «Бақырған кітабынан» алынған Құл Шариф хикметтері мен «Қиссаи Хубби Хожа» дастаны да енгізілді.

Ақын хикметтеріне назар аударалық. Түркі сопылық поэзиясының дәстүрлі соқпағымен өрлеген Құл Шариф хикметтері жоғарыда тандалған басқа да авторлар туындыларына тән тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктерді түгелдей дерлік қамтиды. Тілі және белсенді сөздік қоры жөнінен Йассауи дәуіріндегі шығармалардан айтарлықтай ажыратыла бермейді. Өлең құрылысы анағұрлым жатықтырып ширай түскен. «Башың көтәр ғафлатдин»хикметі 14 буынды тармақтар түрінде берілгенмен, ішкі ұйқасы мен бунақ ырғағы тұрақты сақталғандықтан, абвб гггб дддб түріндегі төрттармақ өлең ретінде де қабылдауға да болады. Аталған ұйқас түрінің жазба әдебиетімізде алғаш Йассауи хикметтері арқылы орныққаны белгілі. «Ей, көңүл, бел бағлама» хикметі аа ба ва га ұйқасына құрылған 15 буынды қос тармақты ғазал түрінде жазылған. Ішкі ұйқасы жоққа тән. «Мұнажата мұңлұғ керәк» хикметінде ішкі ұйқас бірде сақталып, бірде сақталмайды. Тұрақты ішкі ұйқастар әдетте шартты етістіктерді компонентті қамтиды. Тұтастай алғанда хикмет аа ба ва га ұйқасындағы 16 буынды ғазалдың үлгісі болып табылады. Ал «Әлхамдуллахи раббил аламин» деп басталатын төртінші хикмет дәстүрлі Йассауилік үлгіде абвб гггб дддб ұйқасымен жазылған 12 буынды төрт тармақты құрылымға ие. Төрт хикмет те бір ғана «Құл Шариф» әдеби есімімен берілген. [9 79-82б]

Дастанда бұдан әрі Құл Сүлеймен қайтыс болғаннан кейін Әнбар ананың ерәнәі аянымен Зеңгі бабаға некеленгені, оның мінез-құлқына сай жасаған іс-әрекеттері жайлы аталады.