Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 3.86 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Н.Н.Поспелов
«Мұхтар Омарханұлы! ... Қырғыздың тіл, әдебиет және тарих институты қыркүйектің аяғында «Манасқа» байланысты Фрунзе қаласында ғылыми сессиясын өткізбек. Сессияның жұмысы туралы жобаны ұсына отырып, Сізден белгіленген баяндаманы қарап шығуға келісіміңізді беруді, әрі сессияны шақырудың уақыты мен күн тәртібі жөніндегі пікіріңізді ұсынуыңызды өтінемін»,– деп жеделхат жолдаған еді. Сессияда М.Әуезов «Манас» эпосының негізгі нұсқасы» туралы баяндама жасауға келісімін берді. Алайда Қазақстандағы «қара құйынның» ұшығы қырғыздарды да ширықтырса керек, сессия бір жыл кейінге қалдырылды, мұның соңы Бүкілодақтық пікір таласына ұласып кетті. Ағалық пікір айтуға тиісті Климович, Богданова сияқты игі тілекті ғалымдардың өзі «Манастың» тамырын қопсытып тастады. Ал Боровков пен Балтин, Нұров сияқтылар «Манастың» түбірін қопсытып әуреге түспей-ақ, бірден тамырына балта шапты. Ұйымдастырушылар осындай қауіпті беталысты байқап, олардың бетін қайыру үшін Мұхтар Әуезовті сессия мәжілісінің ең ширыққан қорытынды тұсындағы кезекке қойды. Өз кезегінде М.Әуезов сөзді: қырғыз халқына «Манас» керек пе, жоқ па? – деген көкейкесті сұрақтың жауабынан бастады. Әуезовтің шешендігі аңызға айналған шындықтың бірі, алайда біз пайдаланған жүзге тарта сөздің ішіндегі қисыны мен қиыстыруы жағынан, сөз бен ойдың қабысуы мен қарпыса қабаттасуы тұрғысынан, ең бастысы жанға тиерлік ішкі емеуірінді мысы мен тыңдаушысымен терең байланыс орнатқан сырлы әсері және ширақтығы орайынан алғанда «Манас» туралы сөзі оның ең озық шешендік толғауының бірі болып табылады. Мұнда шешендік өнердің барлық шарттары мен заңдылықтары ғажайып үндестік тапқан: «Сіздердің өздеріңізге мәлім болып отырғанындай, біздің жағдайымыз бен саралауларымыздың басын бірден ашып алу үшін, мен: «Кеңестік қырғыз халқына «Манас» эпосы керек пе, жоқ па?»,– деп бірінші мәселені турасынан қойдым. Өйткені бұл сұрақ конференцияға да, баяндамашыларға да, қосымша баяндамашыларға да бет пе бет қойылып, нақты жауабын талап етіп отырған негізгі мәселе болғандықтан да, бұл сұраққа бірінші сөз алған бас баяндамашы Боровков жолдастың қалай жауап бергенін еске түсіре кетпесек болмайды. Өзінен өзі: біз жоғарыда қойылған сұраққа баяндамдан, қосымша баяндамалардан жауап ала алдық па, жоқ па?– деген сауал туындайды. Мойындауымыз керек, өкінішке орай, ондай жауапты біз ести алмадық. Ал оған нақты жауапты баспасөздегі талқылаулар мен жолдас Жәкішевтің баяндамасы және қосымша баяндамалар берді, ал Боровковтың баяндамасындағы жауабы не ол емес, не бұл емес болып шықты. Оның баяндамасының 99% Сағымбай нұсқасының әсеріне құрылғанын бәріміз біліп отырдық. Баяндамашының талдаулары тек қана жағымсыз, дөрекі, халыққа жат көріністерден алынған үзінділерге құрылған. Оның есесіне эпостың өзінің бойындағы негізгі оқиғалардың желісіне құрылған халықтық көріністер тиісті дәрежеде іріктеліп алынбаған. Сөйтіп, баяндамашы «Манасты» зерттемеген, тек «Манасқа» жапсырылған жамаулардың барлығын жөргеп шыққан. Соның нәтижесінде, жағымды көріністерге бір-ақ пайыз орын берілген, өзінің қолында бар материалдың негізінде эпостың тууы туралы мысқалдап қана пікір білдірген. Боровковтың баяндамасының осы соңғы тұжырымы дұрыс әрі маңызды. Егерде, бәрі де шындығында да осындай болып шықса, өзінің баяндамасындағы тұжырымның дұрыстығына сенсе, онда баяндамасының құрып кеткенде тең жартысын соған негіздеуі керек еді. Әйтпесе, эпосты жағымсыз жағынан көрсеткен ұзақтан да ұзақ келтірілген үш үзіндіден кейін оның бұл қорытындысы тосын әрі өзара қарама-қайшы пікір боп шықты. Ал, «Манастың» кеңестік қырғыз халқына керек екендігі айдан анық. Мұны: кеңестік қырғыз халқының ойы мен сезімін жеткізген жазушылар мен ғалымдар ғана емес қолдап отырған жоқ, сонымен қатар, қырғыз халқының өзі де социалистік дәуірдегі түлеген тарихы мен мәдениеті арқылы соған үнін қосып отыр. Міне, бұл ретте кеңестік қырғыз халқының 34 жылдан бері «Манасты» пайдаланып келе жатқанын қалай еске алмайсың? Ол баспасөзде, мектепте, әдебиетте, өнерде насихатталды. Қырғыздардың онкүндігінде мәскеуде Сталин жолдастың өзіне көрсеткен «Айчүректі», көптеген мақалаларды, кітапшаларды, жинақтарды, эпостан үзінді берілген оқулықтарды еске алайықшы, оларды қайда жібереміз, есептен қалай шығарып тастаймыз? Рас, Климович жолдаспен басқа да шығып сөйлеушілер дұрыс көрсеткен идеялогиялық қателіктерді де атап өту керек. Алайда сонымен қатар, кеңестік Қырғызстанның «Манасын» қай совхоз, қай колхоз, қай өндіріс білмейді? Сонда осы уақытқа дейін панисламизм, пантүркизм насихатталып келген бе, сонда олар «Манасты» буржуазиялық ұлтшылдардың рухымен айтып, жырлап келген бе? Халықтың өзі «Манасты» кеңес заманында барынша дәріптеп, барынша халықтық етіп көрсетіп, көптеген жамау-жасқауды алып тастады емес пе. Кеңестік дәуірдің болмысына кіріккен «Манас» оның бойын жапсырылған жұғымсыздықтан әлі тазарған жоқ па? Қазір «Манастың» қай жерінен пантүркисті, панисламисті немесе ғазауаттың шейіті болған «Манасты» қайдан көрдіңіз? Әлде, бүгінгі кеңестік қырғыз халқының бойы мен ойында батыр Манас емес, хан Манас жүр дейсіз бе, Қырғыз халқының бүгінгі «Манасқа» деген назары бұрынғы нағыз халықтық негіздегі Манасқа – халықтық қасиетті бойына тоғытқан батырға ауып отырған жоқ, ерлік, намыс, адамгершілік, ізгілік, отанға деген махаббат сияқты қасиеттерді үлгі тұтады. Одан басқаша болуы да мүмкін емес. Төңкеріске дейін қырғыз халқының төл жазуы жоқтың қасында болғанын еске алайықшы, онда феодальдар мен феодалдарға тәуелді бұқараның арасында эпос үшін күрес жүріп жатты, әсіресе, төңкерістің қарсаңынан он жыл бұрын тіпті шиеленісіп кетті. Ал кеңес халқы қарама-қарсы идеялогияның күресін бейнелейтін мұраға иелік ете отырып, өзінің бүгінгі толыққанды тұрмысына сай үндес келетін тұстарды іріктеп алуы керек болды. «Манас» кеңес халқына керек пе, жоқ па, деген мәселені шеше отырып, біз аса маңызды өзге бір жайтты есте ұстауымыз керек. Қырғыз халқының өткендегі рухани мәдениетінің бірден бір мұрасы ретінде, мұнда халықтың поэтикалық рухани мәдениетінің, сөздік қоры мен сөйлеу мәнерінің өте құнды қазыналары шорлана жинақталған. Мұнда социализмге жол тартқан қырғыз халқының әдеби тілінің көп ғасырлық қалыптану, қалыптасу, даму үрдісі көрініс тапқан. Өзінің классикалық жазушылық үлгісі жоқ, немесе жоққа тән, өзгедей шығармалары да көп емес халықтың тілінің орасан зор әдеби-бейнелі жібі тоқылған, лексикалық, синтаксистік, поэтикалық қазыналы қордан қандай лингвист бас тартып, қолын сермей алады? Сонымен қатар поэтикалық мәдениеттің ғасырлар бойғы даму қайнары осыдан бастау алады. Жоғарыда айтып өткенімдей, мұнда мифтер, аңыздар, нақыл сөздер, тұрмыстық, отбасылық, қоғамдық, экономикалық қарым-қатынастар көрінісі де жинақталған. Мұнда халықтың көп дәуірлі сатыларындағы, тек қана ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қырғыз – қалмақ соғысы емес, одан бұрынғы, яғни, монғол шапқыншылығы тұсындағы, одан да бұрынғы қырғыз халқын жұтатқан түрік қағанаты, ежелгі үйсін патшалығы кезіндегі тарихы баяндалған. Айтылғандардың барлығы, «Манас» эпосының қырғыз халқына өзінің өткен тарихының құнды мұрасының ескерткіші ретінде керек екендігін аңғартады. Сондықтан да «Манас» эпосы басылып шығуы керек, оқылуы керек. Өткен онжылдықтардың тәжірибесімен шектеліп қалуға болмайды. Ол қандай сапалы деңгейде басылып шығуы тиіс? Оған жауап беру үшін екінші мәселеге көшемін». Сөйтіп, ең басты мәселені айтып қана қоймай, оны қорғап та қалды. Мұндай қисынды да мағыналы, намысты сөзге қарсы шығу – мұқым қырғыз ұлтына рухани ғазауат жариялау болатынын ғалымдар да, коммунистер де, олардың партиясы түсінді. М.Әуезов бұдан кейін «Манастың» жиынтық нұсқасын жасаудың әдіс-тәсілдеріне, нұсқалардың мазмұнына, қажетті, қажетсіз көріністерді іріктеуге, басылым шарты мен көлеміне қатысты ғылыми мәселелерді көтерді. Бір ғалымның пікірін қостап, сынап, кеңес берген тұстары да бар. Біз Мұхтар Әуезовтің сондай қысылтаяң тұста барынша қанаттанған ғылыми ойының қисыны мен толысқандығын, «Манасты» соншама терең білетінін аңғарту үшін осында айтылған пікірлерін қысқаша мазмұндай түйіндеп береміз. «Осы орайда: жиынтық нұсқаның жасалуы мүмкін бе? – деген сұрақ қойылып жатты. Баяндамашылар мен өзге де сөйлеушілердің пікіріне қосылып, мен де: Иә. Мүмкін, ол нұсқаны міндетті түрде жасау керек – демекпін. Ал оны қалай жасау керек? Бұл сұраққа жауапты бірінші боп: үш манасшының орындауынының негізінде өзінің нұсқасын жасап шыққан Радлов жауап беріп кеткен болатын. Манас жырының ортақ өлшемі, бейнелеу мәнерінің өзіндік ерекшеліктері, әдетте барлық манасшыға ортақ болып келетін оқиға желісі, тақырыбы мен құрылым тұтастығы эпостың радловтық нұсқасын жасауға мүмкіндік берді. Әр орындаушы «Манастың» авторы, әр нұсқаның өзіндік ерекшеліктері, поэтикалық бейнелеу әдіс-тәсілі, мәтіндік бояулары сол орындаушыға ғана тән – деген ғылымға жат пікірден бас тарту керек. Барлық нұсқалардың ортақ тұстары бар, бұл тек эпикаға тән триадалық қайталаулар мен жалпы қалыптануында ғана кездеспейді, сонымен қатар бәріне ортақ жырлардың өзінде де болмашы ғана поэтикалық-сөздік айырмашылық ұшырасады. Сондықтан да сөйлеушілердің барлығы да: Радловтың нұсқасы пен кейінгі нұсқалардың арасындағы, Сағымбай мен Қаралаевтің, Сағымбай мен Шапақовтың, Қаралаев пен Шапақовтың нұсқаларының да ұқсастықты атап өтті. Бұлар өзара идеялық-тақырыптық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар кеңінен таралған сюжеттік-поэтикалық, бейнелеу-мәнерлік жағынан да қарайлас келеді. Сондықтан да, жырдың мазмұнын Сағымбайдың нұсқасы мен кейіннен Сағымбайға еліктеп айтушылардың нұсқасының арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар – деп талдау дұрыс емес, керісінше, мұны ғылыми тұрғыдан, өзіміздің жазба әдебиетінің емес, ауызша жеткен поэтикалық өнімді салыстырып отырғанымызды есте ұстай отырып, кейінгі жазба нұсқаларды – өзгертілген, жасанды, эпосты бұрмалап, ойдан қосқан Сағымбайдың нұсқасымен салыстырмау керек, керісінше, Сағымбайдың және басқалардың жазба нұсқасын баяғыдан бері халық арасында кеңінен сіңген «Манастың» негізгі, тұрақты желісімен салыстыру керек. Егерде жинақталған нұсқаны құрастыруда барлық жазбаларға осындай талаппен келсек, онда барлық жамаулар өзінен өзі бөлініп шыға келеді, ал негізгі желінің ұқсатығынан көрі айырмашылығының өте аз екені байқалады, ол айырмашылықтардың басым көпшілігі жырдың басы мен соңында шоғырланған, онда эпик жыршылар эпикалық баяндаудың желісінен тыс өзінің ойын, сезімін, түйгенін жеткізіп отырған. Дегенмен де, Сағымбайдың реакциялық нұсқасында, менің «Манас» жөніндегі алғашқы зерттеулерімде байқағанымдай, жыршының жырға енгізген қоспалары тек қана басы кіріспесі мен аяғында ғана кезікпейді, сонымен қатар жекелеген жағдайларда шектен шығып, оқиғаның желісі мен кейіпкерлердің бейнелерін суреттеуге де араласып кетеді, алайда мұндай «өрнектерді» жалпы халықтық негізден оңай ажыратуға болады. Жалпылама соғыс майданын, майдан басталғанға дейінгі және майдан аяқталғаннан кейінгі көріністерді, ерекше ұзақ баяндалатын батырлардың жекпе-жегін, әр тұлғаның бейнесі кейіптенетін суреттерді, ерлікті және кейіпкерді астындағы аттарының барлық қасиеттерін жырлайтын тұстарды еске алыңыздаршы, сонымен бірге тағы да табиғаттың барлық құбылыстарын, жерді, елдерді, халықтарды суреттейтін тұстарды, тұрмысты, отбасын, қоғамдық көріністерді, халықтық сайысты баяндау барысындағы тапқыр, күлкілі жағдайлардың барлығын естеріңізге түсіріңіздер, оған қоса тағы да босанған кездегі, үйлену сәтіндегі, жерлеу рәсіміндегі салт-дәстүрді бейнелеген тұстарда аналық сезімнің мейірімі, жеке достықтың қадірі, үлкенді сыйлаудың ізеттілігі жөніндегі халықтық ұғымның көріністерін еске алыңыздар, немесе жақсылық пен жамандық, феодалдық-рулық отбасылардың арасындағы тартыс, жөніндегі халықтық түсінікті еске алыңыздар, осылардың барлығы, адамның өмірі мен табиғаттағы көптеген тылсым құбылыстарды түсіндерудегі ғажайып қиял байлығы, бәрі де кең тараған халықтық эпостың оқиға желісі, даму қозғалысы, нақты оқиғалық желісіне айналған. Бұл көріністердің барлығы да негізгі нұсқаларда бір-біріне төркіндесе кең көлемде орын алған, ең бастысы, осы құбылыстардың барлығы халықтық түсіну рухында баяндалған. Уақыттың тарлығынан мен әр түрлі нұсқаларға ортақ осындай поэтикалық көркем кестелердің барлығын тізіп шыға алмаймын, алайда, өздері талдаған нұсқалардағы халықтық үлгілерді зеректікпен дәл тауып, көрсетіп берген Жәкішев жолдастың баяндамасына және «Манастың» тамаша білгірлері Маликов, Тоқомбаев, Сыдықбеков жолдастардың, сонымен бірге Валитованың сөзіне иек артамын. Бұл жолдастар өздерінің тиянақты пікірлерімен, зерек зерделеуімен жинақы нұсқаға тиесілі іріктеуді бастап кетті деп ойлаймын». Соңғы сөз – сенімнің сөзі. Сенімді сөз. Түйін сөз. Енді: «Манас» керек пе, жоқ па?»,– деген күдіктің күбірткісі ешкімді мазаламайтыны анық. Басқа республикалардан, тіпті, қырғыз ғұламаларының өзінің біразына бейтаныс 1 миллион 200 00 жолдан тұратын ұланғайыр эпос қалай реттеп, жинақтау керек? Мақсаты айқын, міндеті анық, жұмысы ауыр, намысты іс.Бұл «жұмыстың да жоспарын» кейінге қалдырмай осы тағдырлы ғұламалық сөзінде Мұхтар Әуезов шешіп, онымен кімдердің айналысуы тиіс екенін де айтып кетті. «Сонымен біз, кез-келген нұсқаға ортақ көріністердің ондап емес, жүздеп, мыңдап саналатынына көз жеткіздік. Сондықтан да әр нұсқадағы жекелеген жырларды, бөлімдерді, яғни, әдетте 25-30 беттен тұратын, бір жолда жырланып бітетіндей көлемдегі жазбаларды жекелеген жолдар мен үзіктер арқылы емес, тұтастай алып салыстырып, мәтіндік тұрғыдан іріктеп кітапқа кіргізу керек. Ол жырдың басындағы, соңындағы қосымшалардың кейбіреуін ғана болмаса, әр жыршының өзі қосқан тұстарын алып тастау керек. Сонда өзіндік оқиғасы, поэтикалық-сөздік негізі, өлеңдік құрылымы, тұтаса біткен мәнері ұқсас жырлар өзінен өзі іріктеліп шыға келеді. Сол жырлардың өзі-ақ, көптеген жырларды шығарған оны айтып отырған манасшы емес, оның алдында өткен сандаған жыршылардан жатталып қалғанын айтып береді, міне, ғасырлар бойы өмір сүрген, ұрпақтан-ұрпақ ауызша жалғастырып келген, біз жалпы халықтық негіз деп атап отырған ұжымдық орындаушыларға тән эпикалық поэзияның мәні осында. Жоғарыда айтылғандардың негізіне сүйене келіп, осы арада: жинақталған нұсқаға іріктеп алатындай ортақ оқиғалық желі жоқ – деген пікір білдірген кейбір жолдастар қателеседі деп ойлаймын. Ортақ желі бар. Баяғыдан бері қалыптасқан сол желіні негізге ала отырып әр орындаушы сол тақырыптық, құрылымдық жүйе бойынша тыңдаушыларға жеткізген. Оған нақты мысал ретінде әрі осы мәселе жөніндегі кейбір жолдастардың күдігін сейілту үшін, бізге берілген уақыттың шектеуін алып тастап, осында отырған Исақ Шайбеков, Молбасан, Ыбырай, Саяқбай және тағы да басқа бірнеше манасшыны жарыстыра «Манасты» түгел айтқызып шығуға мүмкіндік бар, тіпті олардан бүкіл шығарманы емес, әр қайсысы бір-біріне жалғас жекелеген жырларды ғана орындауын өтінсек те, олардың барлығы да «Манастың» тұтас сюжетін толығымен ауызша айтып шыққан болар еді. Олар: халыққа жат, бір кезде Сағымбайдың зиянды қиялынан қосылған жамауларды жырдың желісінен алып тастап, ауызша айтылуы арқылы халыққа белгілі желіні жырлап берер еді. Сонда: өлеңдік мәнер мен өлшемнің, бейнелік-мәнерлік жүйесінің, сөздік қорының, баяндау тәсілдерінің, диалогтар мен монологтардың құрылымының, тұтастай алғанда, олардың өзара стильдік сабақтастығының ортақтығына нақты мысалдар арқылы біздің көзімізді жеткізер еді. Бұл ұқсастықтардың өзі жинақталған нұсқаның мүмкін екендігіне сендіреді. Енді осы жинақталған нұсқа туралы айта кетейін. Әрине, эпостың құрамындағы кейбір қатпарларды ерекшелеп атап сынаған кейбір манасшылардың пікірлерін ескере отырып, бұрынғы методологиялық және идеялық қателіктерден бас тарту керек. Бұл қатпарларды олар: ертедегі аңыздық-әсіреәфсаналық, көне тарихи және кейінгі тарихи дәуірлер – деп атады. Бұл орайдан алғанда, Маррдың ұстанымына жүгінген мұндай дәуірлік жіктеулерді жоққа шығарған Боровковтың пікірі дұрыс. Осы мәселеге байланысты жинақталған нұсқа жөніндегі ұсыныстарымды нақтылай келе айтарым, алдын-ала ешқандай бір нақты нұсқаға, мейлі, Қаралаевтікі болсын, мейлі Шапақовтікі болсын, бәрібір, басымдық бермеу керек, алайда Қаралаевтің, Шапақовтың, бұған мен Радловты да қосар едім, нұсқаларын назарға ала отырып, осы үш нұсқаны бағыт етіп ұстау керек. Қажет кезінде өзге нұсқаларды да пайдалана отырып, осы негізде жинақталған нұсқаны құрастыру керек. Сонымен қатар, мен халық арасында табиғи түрде өмір сүріп келе жатқан нағыз халықтық нұсқаларды мұқият іздестіріп, жазып алуды ұсынамын. Өзімнің ұсынысымды одан әрі нақтылай түсіп, мен редакциялық құрамның іскер де, жетекші тобына «Манастың» нағыз және беделді білгірлері Тоқомбаев, Маликов, Сыдықбеков сияқты көрнекті ақындар мен жазушылардың кіруі аса қажеттілік деп санаймын, өйткені олар «Манастың» мәтінін және оның әрбір иірімін өзгелерден әлдеқайда терең біледі, дәл осы жағдайдағы шешуші сөз де соларға тиесілі». Ол бұдан кейін миллион жолдан асатын «Манас» жырының толық және қысқартылған нұсқасын жан-жақты, мазмұнды, дәлелді ғылыми түсініктермен жарыққа шығаруды ұсынды. Сондай-ақ конференцияда өзіне қаратыла айтылған пікірлерге: «Манастың» туу дәуіріне байланысты мен профессор Климовичке мынаны ескерте кетемін: «Манастың» көне тамырын осы арадағы біздің көбіміз бірінші рет естіп отырған ІХ ғасырдағы анадолы түріктерінен іздеуді алғаш рет ұсынған адам – сіздің өзіңіз жиі-жиі сілтеме жасаған, «Манасты» Орхон жазуымен салыстыра зерттеуді қажет деп есептейтін марқұм Фалев болатын. Ал Сіздің өзіңіз қазір зорлықпен тықпалап отырған, «Манастың» дәуірін тек ХҮ –ХҮІІІ ғасырдағы дүнген-қалмақ соғысымен байланыстырған идеяның иесі, сіздің өзіңіз оны осы уақытқа дейін табанды түрде жоққа шығарып келген Жирмунский болатын. Соған қарамастан мен бұл мәселені дәл қазір бір ғана пікірге бағындырып қоюға мүлдем болмайды, бір дәуірді ғана көрсеткен өзінің пікірін зорлап таңатындай, адам сенерлік қана емес, сол деректің өзі сендіретіндей дәлел ешкімде жоқ. Ал Бартольдтан алынған, оның өткендегі қалмақ дәуірін еске алуы керектігі жөніндегі тым жалпылама пікірі негізсіз, өйткені Бартольд «Манас» жөнінде пікір білдірмеген, себебі ол, оны білген жоқ және фольклортанушы, осы мәселенің маманы болмағандықтан да бұл арада оның беделі жүрмейді»,–. деп жауап бере кетті. Бұдан әрі осы ойын жалғастырып, «Манас» эпосы мен көне түркі «Күлтегін», «Тоныкөк» жазба ескерткіштеріндегі қырғыздарға қатысты деректерді салыстырып, жырдағы тарихи дәуірлерге қатысты пікірін дамытып, жырдың қырғыз-қалмақ дәуірінде пайда болғанына күдіктене ой қозғады. Ол сөзінің соңын: «Эпостың туу дәуірін анықтауда, міне, осындай жағдайлар ескерілуге тиісті, бұл реттен алғанда өзінің баяндамасында: эпоста көне заманның көріністері бар –деп пікір білдірген Л.И.Климовичтің айтқаны дұрыс, алайда осы шындықты мойындау үшін де өзіңнің пікірлеріңнің жүйелі болғаны дұрыс, әйтпесе, «Манастың» көне дәуірде пайда болғаны туралы болжам айтуға батылы барғандардың барлығын соншама қаталдықпен қаймықтырудың жөні жоқ. Сөзімнің соңында пікір таластырудің әдісі мен әдебі, яғни, «Манасқа» байланысты таласқа қатысқандардың тәртібі қақында екі ауыз сөз айта кеткім келеді. Әрине, пікір таластыру керек, бірақ та өзіңнің қарсыласыңды, сол арқылы талқыланған мәселені масқараға айналдыруға ұмтылмау керек. Бұл тек қана сыңарезулік болып қана табылмайды, сонымен қатар біздің жұртшылығымыз соншама зейінмен көңіл бөліп отырған біздің барлық бастамалы ұмтылысымызға көрсеткен көргенсіздік болып табылады. Біз өзіміздің барлық күш-қуатымызды жұмсай отырып, халықтың дүниесін – халыққа қайырып беруіміз керек, оны халыққа жат жұққан кірден тазартып, нағыз қасиетті «Манасты» қайтадан тірілтуге тиіспіз»,– деп аяқтады. Мұның соңы – театрдың ішінде шапалақтың жаңғырығына, ал сыртта қамшысын білеген қырғыздардың «Манас! Шоң қазақ!» – деген ұрандауына ұласты. Жиналыс төрағасы Т.Алтмышбаев кешкі сағат жетіге дейін үзіліс жариялауға мәжбүр болды. Әрине, «Манас» эпосы туралы аса шиеленісті өткен талқының мың беттік хаттамасын келтіру не талдау біздің міндетімізге жатпайды. Анығы, сол «Манас» жырында Қаныкей өзінің қайнысы Ер Ағышқа айтқан: «Алақандай қырғыздың, ар-намысын алып бер»,– деген намысты өтінішін ХХ ғасырда Мұхтар Әуезов орындағандығы. Ерліктің де, ерлік туралы жырдың да, ақыл-ойдың да намысын қырғыздарға алып берді. Туы қайта желбіреген «Манастың» жинақталған нұсқасын іріктеудің жолын көрсетіп берген Әуезовтің көмегіне қырғыз ағайындар әлі де мұқтаж еді. 1952 жылдың қараша айында СССР Ғылым Академиясы Қазақ ССР Ғылым Академиясының жаңа президенті Д,А,Қонаевқа: «Манастың» басылымын іріктеуге көмек көрсету үшін академик Мұхтар Әуезовті Қырғыздың Тіл, әдебиет және тарих институтына ұзақ мерзімге жіберу туралы өтініш білдірді. Оған 22 қараша күні: Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1953 жылдың 1 қаңтарынан бастап СССР Ғылым Академиясының Қырғыз бөліміне көмекке баруына рұқсат етілсін,– деп Д.А.Қонаев бұйрық берді. Бірақ ол бұйрық орындалмады. Өйткені М.Әуезовті «Манастың» жырын емес, өз басын қорғайтын, тіпті, қорғай алмайтындай шамырқанулы күндер күтіп тұрды. «Манастың» кезекті конференциясы 6 шілдеге қойылды. Тура сол күндері «Абай» мен «Абай жолы» романдарының тас-талқанын шығарған мақаланың әлегімен басы дауға шырмалып жүрген еді. «Манастың» бұл дауына қатыса алды ма, жоқ па, ол жағы бізге беймәлім. Реті келгенде айта кетейік, 1954 жылы 11 наурыз күні ол өзінің көптен күпті боп күткен еңбегінің өтеуі ретінде А.Дәулеткелдиевтен:
«Абай жолын» аяқтап көңілі көтеріліп жүрген шалқымалы тұсына тап келген бұл хаттың жауабы тез қайырылуы да мүмкін. Тек қырғыздардың мынандай рухани ерлікке барып жатқан кезінде қазақ эпостарының қапасқа қамалып, жариялануына тиым салынуы жүрегін бір шымшып өткені анық. Ол 1956 жылы 3 шілде күні «Манастың» басылымын жүзеге асыру жөніндегі кеңейтілген редакциялық мәжіліске қатысып, өзінің осыдан төрт жыл бұрынғы пікірлерінің орындалу барысымен танысып, төрт кітаптан тұратын «Манас» жырының соңғы нұсқасының бекітілуіне қолын қойды. Қазақ тіліндегі аудармасына алғысөзді, әрине, оның өзі жазды. Өзгесін былай қойғанда, Мұхтар Әуезовтің «Манас» эпосының тағдырын шешкен осы еңбегінің өзі-ақ оның есімін әлемдік руханият тарихында мәңгі қалдыруға толық татитын ерлікке пара-пар оқшау оқиға еді. Әрине, мұндай көсемдік парасатты кеңестік идеология кешірмейтін. Сондықтан да олар Мұхтар Әуезовке қарата шұғыл да шөгел жазалау шарасына кірісті. Әрине, бірінші болып партияның «көксемсерлі жауынгері» «Правда» жаза зүлфүһарын көтерді. ХХХ ХХХ ХХХ Сталиндік кеңестік дәуірдің соңғы жихад дауылы 1953 жылы 13 қаңтар күні соқты. «Халықтар көсемінің», «ұлттардың әкесінің» ми қан тамырларының жұмысы бұзылып, дауасыз дерті мизаялыққа ұласып, емделуден күдер үзе бастағанда ғаззауаттың бас сұрқылтайы Берия өзін ақтап қалудың амалына көшіп, жаңа лаң бастады. Сол күні барлық ТАСС жүйесі мен «Правда» газетінде «Бір топ дәрігер-зиянкестердің тұтқындалуы» туралы дүрбелең хабар басылды. Бұл соңғы үш жылдың ішіндегі жүргізілген саяси жазалау мен қастандықты әшкерелеуге нүкте қоятын, Мұхтар Әуезовтің өзі «жеті басты жалмауызға» теңеген айдаһардың жетінші басы еді. Онда: «Осыдан біраз уақыт бұрын Мемлекеттік қауіпсіздік мекемесі өздерінің алдына зиянкестік емдеу арқылы кеңес өкіметінің белсенді қайраткерлерінің өмірін қысқартуды мақсат етіп қойған бір топ дәрігерлердің террористік тобын әшкереледі. Бұл террористік топтың қатарында: профессор Вовси М.С.; емдеуші-дәрігер, профессор Виноградов В.Н.; емдеуші-дәрігер, профессор Коган М.Б.; емдеуші-дәрігер, профессор Коган Б.Б.; емдеуші-дәрігер, профессор Егоров П.И.; емдеуші-дәрігер, профессор Фельдман А.И.; дәрігер отоляринолог, профессор Этингер Я.Г; емдеуші-дәрігер, профессор Гринштейн А.М., дәрігер-невропатолог; емдеуші-дәрігер Майоров Г.И. Деректік құжаттар, медициналық экспертизаның зерттеулері мен қорытындылары, тұтқындалғандардың көрсетіндісі бойынша, қылмыскерлер, жасырынған халық жаулары ауруларды қасақана зиянкестікпен емдеп, олардың денсаулығын бұзған. Тергеу жұмыстары мынаны көрсетті: террористік топтың мүшелері өздерінің дәрігерлік құзыры мен аурулардың сенімін пайдалана отырып емделушілердің денсаулығына қасақана зиян келтіріп, зерттеу барысында нақты анықталған дертке жалған диагноз қойып дауасын өзгертіп, шипасына сай келмейтін ем жасады. Қылмыскерлер, Жданов жолдастың сырқаттығын пайдаланып, оның жүрек талмасы бар екенін біле тұра мұндай ауыр дертке қарама қарсы әсер беретін ем қолданды, сөйтіп Жданов жолдасты қасақана өлтірді. Тергеу барысында қылмыскерлер А.С.Щербаков жолдастың да өмірін қысқартты, оны емдеуде аса күшті дәрілерді қолданғандықтан да ол кері әсерін берді, оны осындай жағдайда өлім ауызына әкелді. Дәрігер қылмыскерлер ең алдымен кеңестік әскери жауапты басшыларының денсаулығына зиян келтіріп, оларды қатардан шығарып, отанымыздың қорғанысын әлсіретуге тырысты... Бұл, кісі өлтіруші дәрігерлердің, ғылымның қасиетті туын таптаған, ғылым қайраткері деген атты қорлаған адам кейпіндегі қанішерлердің – шет ел барлауының жалдамалы агенттері екені анықталды... Тергеу таяу уақытта аяқталатын болады»,– деп (Я.Рапопорт. «Дәрігерлер ісі» туралы естеліктер, Дружба народов, 19886. № 4) атой салынған. Иә, біз әдейі келтіріп отырған бұл мәтіндердің бәрі де таныс сөз тіркестері. Отыз жетінші жылы да дәл осындай «шет ет барлауының жалдамалы шпиондарының» тергеуі жаппай ату жазасына бұйырылумен аяқталған болатын. Енді, «ашынған халық» пен еңбешілердің, жұмысшылар мен оқшантайдағы зиялылардың «ашу-ызаға» толы хаттары мен мәлімдеулері жаппай жамырай басылатын. Әбден тақыстанған әдіс көп күттірмеді, бүкіл кеңес зиялыларының ішінен «халық жауларын», халықаралық еврей қауымдастығының астыртын мүшелерін, ал республикалардан буржуазияшыл ұлтшылдарды іздестіріп, тауып, әшкерелеу сүркіні жүрді. Олардың әр қайсысының басына түскен талқы жеке адамның тағдыры болудан қалып, ұлттық, тіпті, жалпы кеңес халқына ортақ зауалға айналды. Енді Қ.Сәтбаевқа, М.Әуезовке шындап қауіп төне бастады. С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаевтардың арасындағы кикілжің де тиылмады. Т.Жароков оларды сыдырта әшкерелеумен болды. Әр жиналыста, жазушылардың пленумдарында бет жыртысу жалғаса берді. Үш жылдан бері шайқалып барып түзелетін бәйтеректің (М.Әуезов) де түбі босап, енді құлауға бет алды. Бұрын жалғыз бәйтеректің тамырын қопсытатын, енді екеу болды. Қазақ әдебиеті мен тарихына, сол арқылы зиялыларына кеңестік ғазауат жариялаған Мәскеу мен оның жандайшабы «Правда» газеті Қазақстандағы бұл майданды жеңіспен аяқтау мақсатымен, соңғы, шешуші шабуыл ретінде 1953 жылдың 30 қаңтары күні, яғни, «дәрігерлер ісі әшкереленгеннен кейін» 17 күннен кейін шұғыл түрде П.Кузнецовтың «Сынау орынына мадақтағандық» атты мақаласын жариялады. Бұған себеп болған З.Кедринаның «Мұхтар Әуезов», Т.Нұртазиннің «С.М.Мұқановтың творчествосы туралы» зерттеу кітаптарының орыс тілінде жарыса жарық көруі еді. Мақаланың мұндай шұғыл ұйымдастырылуына бір кездері «Звезда» журналы туралы қаулыға орай Алматыға келіп баяндама жасап, қазақ әдебиетін «дұрыс жолға» қойып кеткен, соның ішінде М.Әуезовке де «кеңес берген» сол кездегі Орталық Комитеттің бөлім меңгерушісінің орынбасары, ал елу үшінші жылы «Правданың» бас редакторы Н.Н.Поспелов болатын. Ол М.Әуезов пен С.Мұқановтың өзара бақталасын да, мақаланы кім жаза алатынын да жақсы білетін. «Правдада» сыналған республиканың ғылым мен әдебиеті, ондағы жекелеген адамдар туралы мадақтаған монографияның жаряланып жатуы «аға басылымның» шамына тисе керек. Жарияланған сын мақалаға іліккен адамдар жиырма бес жылға сотталып, жер аударылып жатса, керісінше, Қазақстан тарихы мен Кенесары көтерілісі туралы мақаладағы басты кінәлінің бірі М.Әуезов марқайып, мардымсып отыр. Бұл төзбейтін мәселе еді. Өйткені... П.Кузнецов: «Әдебиет зерттеушілері мен сыншылар әдебиет пен искусствоның идеялық және көркемдік дәрежесін арттыру үшін сүреңсіздік пен шалағайлыққа қарсы, совет халқына жат идеологияның қандай да болса көріністеріне қарсы белсене күресуге міндетті. Біздің әдебиетіміз – бүкілодақтық әдебиет. Туысқан республикалардың бірінің жазушысы жазған шығарманың табысы бүкіл совет әдебиетінің табысы болып табылады. Және мұның керісінше, жазушының творчествосында сәтсіздікке ұшыраруы немесе идеялық олқылыққа түсуі көп ұлтты совет әдебиетін өркендетудің ортақ ісіне зиян келтіреді. В.Сосюраның «Украинаны сүй» деген идеялық жағынан зиянды өлеңіне берілген сын бүкіл жазушылар жұртшылығы үшін, идеологиялық майданының барлық қызметкерлері үшін сабақ алатын сын болды. Әрбір әдеби-зерттеу немесе әдеби сын еңбегі біздің бүкілодақтық әдебиетті өркендетудегі оның маңыздылығына қарап, («Правданың» пікіріне сәйкестендіріліп – Т.Ж.) бағалануға тиіс»,– болатын.Сондықтан да П.Кузнецовтың – «Осыған байланысты қазақ жазушыларына арналған екі кітапқа Т.Нұртазиннің «С.М. Мұқановтың творчествасы туралы» (Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, Алматы қаласы) және З. Кедринаның «Мұхтар Әуезов» («Советский писатель» баспасы, Москва қаласы) деген кітаптарына назар аударуға тура келді». Шындығында да «Правданың» тәжірибесінде мұндай оқиға партиялық принцип пен ішкі партиялық тәртіпті өрескел бұзу болып табылатын. Әрине, «Правда» газеті редакциясының қызметкерлері кітаптың шығып жатқанынан бимағлұм екені анық, демек, бұл оқиғаны жеткізіп отырған адам республиканың өзінің ішінде, оның ішінде қазақы пәленшелер мен түгеншелер емес, бақылау мекемелері мен олардың идеология саласындағы сақшылары. Әйтпесе, бас жазудан қолы тимей жүрген П.Кузнецовтың өз еркімен «шабыттануы» неғайбыл. Отызыншы жылдары бүкіл Қазақстанды шулатып, көкте де, жерде де жоқ халық ақыны туралы «Правдаға» мақала жазып, Жамбылдың жырын аударып «жүрегін жалғап жүрген» П.Кузнецовтың сондайлық бір қадірі жоқ болатын. Мұны 1953 жылы 23 ақпанда өткен Жазушылар одағындағы жиналыста Ғ.Орманов П.Кузнецовтың өзіне жұрттың көзінше ашық айтты. Бірақ қадірсіздің қадірі Ғылым академиясына жүріп тұр еді. Сонымен, 1953 жыл. Жиырма үшінші ақпан. «Шұғыл түрде» ұйымдастырылған» Жазушылар одағының төралқа мәжілісі. Ол кезде Жазшылар одағын: «партияның қатал тізгінін ұстап, екі алыпты ауыздықтап, сабасына түсіруге жіберілген, әйтпесе, олардан сөзсіз айырылып қалатынын ескертіп, тәртіп орнатуға тапсырма алған» (өз сөзі) тура мінезді Ә.Жаймурзин басқаратын. Ол талқылаудан бұрын өткен партия жиналысында өзара қатынасы әбден асқынып кеткен, енді жалғаса берсе, бірін бірі арандатып тынатынын ашық айтып, алдын-ала ықтырып алып еді. Онсыз әуелі Әуезовтен, содан кейін Мұқановтан көз жазып қалу қаупі төнгенін Орталық Комитеттің І.Омаров сияқты ұлтжанды идеологтары ескерткен екен. Оны жазалауға емес, дауды доғартып, сақтандыруға жіберіпті. Бұл тұста «дәрігерлер ісі бойынша» жауапқа тартылғандарды Мәскеудің Лубянка түрмесінде күндіз-түні тік тұрғызып қойып, түнгі он бірден таңғы алтыға дейін тергеу жүргізіп, таң атқан соң, қайтадан камерада тағы да тік тұрғызып қойып ұйықтатпай, келесі кешкі тергеуге «есінен тандырып» апарып: жүктеу/скачать 3.86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|