Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Қазақ ССР Жоғары сотының:

«Жүргізілген тергеу жұмыстарының ішінде қарулы көтерілісті дайындағандықтарын дәлелдейтін бірде-бір нақты дерек табылмады», – деген анықтамасына алып-қосар-пікіріміз жоқ.

Бірақ та бұл – тергеудің екінші желісінің арқауы.

3.

Қазақ ұлтының рухани тұтқалары тұтқындалған соң саяси сахнаны тылсым тыныштық басты. Сәбит Мұқанов, Әбдiлда Тәжiбаев, Сағыр Камалов, Iлияс Қабылов iспеттi әр нәрседен дәмелi ұрпақтардың әдебиет төңiрегiндегi шақпа тiлдi ұрандары баспасөзде жарияланғанымен, олардың пiкiрiнiң ұлы идеологияға ықпалы жүрмедi. Олардың сөзiне әлi тұлғалық салмақ бiте қоймап едi. Тек өшiп бара жатқан қазанның отын қағыстырғандай ғана әрекет-тiн. Ғаббас Тоғжанов қана киiп-жарып, қиғылық салып қойып отырды.

Рухында елдiк қасиетi бар белсендi зиялылар ойсоқты күйге түстi. Елдiң иесiз қалғандығын, «Қужақтың» есе – теңдiк бермей еңсерiп, жұртты қуырып бара жатқанын, рухани әлемнiң жүдеп-жадағаныны, Қалмақан Әбдiқадiровтін ұлттық тұтқа шықпайтынын анық сезiндi. Кеңес өкiметiн өз қолымен құрған Сәкен Сейфуллиннiң өзi қызыл революцияны – жұтқа ұшыраған көтерем қызыл атқа дастан жазды.

Бұл кезде «М.Тыншбаевтің және басқалардың кеңес өкіметін құлату мақсатында құрылған астытын ұйымы туралы тергеу ісі» басталып, тағы да 44 азамат түрмеге қамалды. Бірінші болып 1930 жылы 4 тамызда Мұхамеджан Тынышбаев қамаққа алынды. Бұл туралы Голощекин өзінің атышулы баяндамасында:

«Жолдастар, менiң сiздерге жариялайын деп отырған деректерiм – қазiр көзi жойылған «Байтұрсыновтың контрреволюциялық ұйымының» тергеуiнде ұлтшылдардың өзi берген куәлігi. Сондай-ақ, дәл осы күндерi Тынышбаевтiң, Ермеков пен Досмұхамедовтердiң тағы да бiр контрреволюциялық-ұлтшыл ұйымының тамырына балта шабылуда», – деп «салтанатты түрде» жария еткен болатын.

Олардың қатарында Ермеков Әлiмхан (6/Х. 30 ж. –түрмеге қамалған күндері жақша ішінде көрсетілген – Т.Ж.), Тынышбаев Мұхамеджан (4/ VIIІ – 30 ж.), Досмұхамедов Халел (14/IХ – 30 ж.), Досмұхамедов Жаhанша (31/Х – 30 ж. ), Қожамқұлов Нашир (20/Х – 30 ж.), Сүлеев Бiләл (27/IХ – 30 ж.), Кемеңгеров Қошмұхан (17/IХ – 30 ж.), Әуезов Мұхтар (17/IХ – 30 ж.), Омаров Әшiм (14/IХ – 30 ж.), Күдерин Жұмақан (17/IХ –30 ж.), Бұралқиев Мұстафа (17/IХ – 30 ж.), Ақбаев Әбдухамид (14/VIII – 30 ж.), Ақбаев Жақып ( 8/VIII – 30 ж.), Қадырбаев Сейдазым ( 14/IХ – 30 ж.), Тiлеулин Жұмағали (2/VII – 30 ж.), Мурзин Мұхтар (14/IХ – 30 ж.), Омаров Уәлихан (30/III – 31 ж.), Үмбетбаев Алдарбек (8/VIII – 31 ж.), Искаков Даниал (29/III – 31 ж.), Мұңайтбасов Әбдiрахман (23/IХ – 31 ж.)» бар еді.

Олардан екі жыл бұрын ұсталып, ату жазасынан аман қалған (Х.Ғаббасовтан, Ж.Аймауытовтан, А.Юсуповтан, Д.Әділевтен, Ә.Байділдиннен басқалары), концлагерге жер аударылған алаш азаматтары тағдырдың тауқыметін тарта жүріп, тіршіліктің кермек дәмін тата жүріп, өмір үшін күресіп жатты.

Олардың түрмедегі жан азасының куәлары – жеке хаттары мен құжаттары, түрме мекемелеріне жазған шағымдары мен талаптары, сондай-ақ жазалау мекемелерінің өзара жөнелтпе құжаттары «Қосымша айғақтар» деген атпен істің ҮІІ томына дербес түптеліп, мұқият сақталыпты. Себебі, осы томның ішінде тыңшылар мен сексоттардың (үндеместердің) домалақ арыздары да қоса тіркеліпті. Алайда тергеу ісімен біз танысқан кезде ол айғақтардан «тазарып» үлгеріпті, яғни, түптемелердің арасынан жұлынып алыныпты.

Хаттардың кейбіреуінің түпнұсқасы жоқ, бірақ та орысша аудармасы бар. Біз мүмкіндігінше сарғайып кеткен сол хатттардың түпнұсқасын пайдаландық. Ал кейбір жерлерде оның аудармасын бердік. Мұның өзі тікелей қажеттіліктен емес, мәжбүрліктен туды. Біріншіден: хаттағы жазулар өше бастаған, оны ажыратып оқуға бір күн кететін еді. Ал біздің уақытымыз шектеулі болатын. Екіншіден: орысша аударылған хаттар тасқа басылған еді. Бұл жұмысты жеңілдетті. Сондықтан да біздің амалсыздықтан барған бұл лажымызды түсінер деп ойлаймыз. Кейін мұның барлығын асықпай, түбегейлі зерттейтін мезгіл туар. Сонда бәрі де орынына келер деп үміттенеміз. Тәржімалау барысында сол адамның сөйлесу, жазу мәнерін және оның сөздік қолданысын сақтауға тырыстық.

Бұл хаттардың кейбірінің үзінділері тақырыпқа байланысты тарауларда пайдаланылғанын, алайда ондағы айтылған жайлардан толық мағлұмдар болу үшін бұл арада толық келтіргенімізді ескертеміз. Сонымен қатар Ахмет Байтұрсынов туралы бұл тарау түрме әфсанасының тұжырымды бір бөлімі болғандықтан да, қосымша құжаттарды шашыратпай осы араға кіріктірдік. Ал Ахаңның Ә.Бөкейхановпен жазысқан хаттары алдыңғы тарауда берілгендіктен де, қайталап жатуды орынсыз деп таптық.
Сонымен, жетінші том Ахмет Байтұрсыновтың Смағұл Сәдуақасовқа жазған тілдей хатынан басталыпты. Хаттың мазмұнына қарағанда С.Сәдуақасов Ахаңды – Ахмет Байтұрсыновты партия съезіне қонақ ретінде шақырыпты. Сол кезде М.Дулатовтың жауапқа тартылуы алаңдатса керек, өзгелердің де сақтығын ойластыруы мүмкін, тобырлық бас қосудан бас тартыпты. Онда:

«Смағұл бауырым! Менің өзім утопист емеспін. Сондықтан сенің марттағы болатын партия сиязыңа (...) кел дегеніңе бара алмаймын. Әңгімеге тойғанмын. Тағы да қайтадан бастап, құр ауыз ауыртуға көңілім шаппайды. Басқа оқу деген ақылың көңіліме қонады. Мұхтар аман шығар. Басқалар да аман. Әбдірашқа сәлем. Бауырың Ахмет. 12.1.1929 ж.», – деп (7 том 2-бет) жазыпты.

Бұл хатты қайдан жолдап отыр? Ол жағы белгісіз. Хаттың сыртында Смағұл Мұхтарға:

Зады бұл Мұхтар Әуезов пен Смағұл Сәдуақасовтың Орынборда бір бөлмеде тұрған кезінде жазылған тілхат сияқты. Смағұл ескі қағаздың бетін пайдаланып Ахаңа хат жазған, Ахаң сол беттің екінші жартысына жауап жазған. Ал 1921–1922 жылы айттың қай күні өткенін біліп, бұл тілшенің (записканың) қай күні жазылғанын анықтауға болады.

Мұндағы мекемеаралық жөнелтпе құжаттардың тігіндісі «А.Байтұрсыновпен және басқалардың үстінен қозғалған тергеу ісінің» құжаттарын «М.Тыншбаевтің және басқалардың кеңес өкіметін құлату мақсатында құрылған астыртын ұйымның тергеу ісіне» қосу туралы қаулының көшірмесімен басталады:

«Қаулы 1930 жыл 14 сентябрь. ОГПУ-дің шығыс бөлімінің екінші бөлішесінің бастығының орынбасары – Журавлев:

Ахмет Байтұрсынов пен және басқалардың үстінен қозғалған № 78754 (541884 архив ісі) тергеу ісіндегі көрсетінділер ПП ОГПУ-дің Қазақстандағы өкілдігі жаңадан қозғаған Тынышбаевпен және басқалардың ісімен тығыз байланыста екендігін ескеріп, Тыншбаевтің үстінен қозғалған істі нәтижелі жүргізу үшін Байтұрсыновтың ісіндегі көрсетінділерді ұқыпты түрде пайдалану керек. Сондықтан да қаулы етемін:

ОГПУ-дің орталық тіркеу бөлімі арқылы Байтұрсыновтың және басқалардың үстінен қозғалған № 78754 (541784 архив ісінің І-а, І-б, ІІ-а, ІІ-б ІІІ, ІV, V, VІ томдар) ПП ОГПУ-дің Қазақстандағы өкілдігінің қармағына берілсін.

ОГПУ-дің шығыс бөлімінің екінші бөлішесінің бастығының орынбасары – Журавлев

«Бекітемін» ОГПУ-дің шығыс бөлімі бастығының көмекшісі – Соболев» (7 том, 323-бет).

«Алашорда» мен «Түрікмен азатлығы» ұйымының арасында қандай байланыс болғаны туралы мәліметті бұрынды-соңды кездестірмеген едік. Бұл жылдары түрікмен ағайындар да тыныш жатпапты. Оған мына жөнелтпе хат дәлел.

Бұл беттесу өтті ме, жоқ па, оның анық-қаныға бара алмадық. Келесі құжат, яғни, «Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлының ОГПУ мекемелеріне бақылау жасайтын республика прокурорының көмекшісіне Өтініші» түсінікті қажет етпесе керек. «Алашордашыларға» алғашқы үкім шыққаннан соң-ақ, 1931 жылы 13 қаңтарда Бадриса Мұхамедсадыққызы Байтұрсынова қызы Шолпан Ахметқызымен бірге Томскі губерниясының Кривошейн ауданындағы Жуково деревнясына жер аударылған болатын.

Осы арызды айнытпай көшіріп Мәскеудегі ОГПУ мекемесіне де жолдаған. Жазуы өте әдемі. Әрине, Архангельскіден көрі Том губерниясы «құрлыққа жақын» әрі табиғаты да үйреншікті. А.Байтұрсыновтың бұл өтініші қанағатандырылыпты.

Тіл сындыратын осынау қасаң тіркестердің астарында азапты тағдыр мен арманды өмір күресі жатыр. Ату жазасына кесілуін естудің өзі де жүйкеге сын. Қиыр солтүстікке жер аударылу да өліммен бетпе-бет келу деген сөз. Қолыңда жоқ дүние-мүлкікті тәргілеуге үкім шығарудың өзінде де тағдырдың мысқылы бар. Ал бақылау астындағы еркін қоныстануға шығу дегеніңіз – азаттыққа шыққанмен пара-пар.

Сөйтіп, А.Байтұрсынов Архангельскіден Батыс Сібір концлагеріне жөнелтіледі:

«15 тамыз, 1933 жыл. Архангелбскі қ., П – Виногр, 58. УСО бөлімінің Солтүстік өлкесі жөніндегі өкілетті өкілі. Москва, ОГПУ – дің УСО бөліміне.

Көшірмесі: Новосибирь қаласы. ПП ОГПУ-дің Батыс Сібір өлкесі жөніндегі өкіліне.

Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы 7/ҮІІІ- 33 ж. күні №75707/11 анықтамасымен үй-ішімен кездесу үшін Батыс Сібір өлкесі Кривошейн ауданындағы Жуково деревнясына жүріп кетті. Байтұрсынов Новосибирь қаласына 25/ҮІІІ – 33 ж. дейін кешікпей жетуге міндетті. ПП ОГПУ-дің УСО бастығы – Капар» (7 том. 417), – деп жедел хат жолдапты.

Тұтқынды қабылдап алғаны туралы Мәскеуге тергеу жүргізу басқармасының бастығы Сивяков Мәскеуге:

Жеті күннен кейін тағы да:

Бұл мәселеге Москвада тұратын Әлихан Бөкейханов барынша белсенді араласқан. Міржақып Дулатовтың, Мағжан Жұмабаевтің лагерден босануына және үй-ішінің олармен жолығуына да жол ашқан қазақ ұлтының «кәрі көсемі». Осы томның 425-бетіндегі:

Тергеу ісінің 117-бетінде «Қожа Мырзағазы» деген адамның хатының соңы сақталған. Әңгіме – Әубәкір Диваев туралы. Мырзағазы қожа дегеніміз – Мырзағазы Есполов болуы мүмкін бе? Қадірменді қарт Әубәкір Диваев туралы сөз қозғалып отырғандықтан да келтіре кетуді жөн көрдік:

Осы томның 439 - бетінде ОГПУ коллегиясының:

Бұл: тергеу құжаттары архивке берілсін – дегенді білдіреді. 7 томдағы тергеуге қатысты жөнелтпелер осы өкіммен аяқталады.

Бұдан кейін тұтқындардан тінту кезінде тәркілеген хаттар, ірілі-ұсақты жазбалар, өтініш-арыздар, куәліктер, сайлау комиссиясына жазылған хаттар, жай сәлем хаттар, тұтқындардың бір-біріне және сырттан келгендерге жазған тілек-өтініштері бар. Сотсыз атылып кеткен Мәдібек Кеншімовтің жыртық-жыртық бір жапырақ қағазға жазған:

«Тайке! Получиль всего мальенкий. Таз надо для түкірген. Чай тоже», – деген қолтаңбасыда соның ішінде жүр.

Бұған қарағанда М.Кеншімовтің шала орысша сауатының барлығы және насыбай ататындығы байқалады. Сол М.Кешімовпен бірге қамалған торғайлық Дүзем Тұйғымбеков туралы:

Сондай-ақ Т.Құдабаев дегеннің:

Т.Құдабаев оқыған қолжазбалардың ішінде Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақ мәдениет тарихы» монографиясы, Жүсіпбек Аймауытовтың жаңа экономикалық саясат кезеңі туралы жазылған романы, Мұхтар Әуезовтің «Сұғанақ сұр» романы мен «Ел ағасы» пьесасының болуы әбден мүмкін. Бір өкініштісі солар ізім-қайым жоғалып кетті. 1956-59 жылдары Кеңестер одағының барлық түрмелеріндегі іс-қағаздар, қолжазбалар, тәркіленген дүние-мүліктер вагон-вагонмен тасылып қала сыртында өртелді. Сол мұрағаттарға акті жасап, өртеуге қатысқан адамдардың біразы бұл жайды:

Бұл әңгімені біз де өз құлағымызбен естіп едік.

Ескертеу: ҮІІ томының 331 бетінде – Ахметсафа Юсуповтың, 372 бетінде Жүсіпбек Аймауытовтың суреттері бар болатын. 1991 жылы бұл архив мұрағатына қайтадан рұқсат алғанымызда ол суреттер орнында жоқ болып шықты. Құпия мекеменің «аса құпия» деректері де анда-санда қолды болып тұрады екен. Сол күндері Мұхтар Әуезовтің көрсетіндісі де жоғалып барып табылғанына куә болғаным бар.

Осы тергеу хаттамаларымен танысып отырғанда Сәкен Сейфуллиннің тергеу ісінің «Бақылау томына» (контрольный том № 04519) көз қиығымз түсіп кетіп еді. Ол С.Сейфуллиннің атылғандығы туралы Акті екен. Онда:

Сөз арасындағы сөз болса да, және Сәкеннің қашан өлгені туралы жорамалдар да көп айтылып жүргендіктен де, жазып алып едім. Сондай-ақ бұл – Бейімбет пен Ілиястың да атылған күні. Естеріңізде ұстаңыздар, 1938 жылы 25 ақпан күні кешкі сағат...

...Сәкеннің атылған сағаты көрсетілген жолдар «ажал» актісінің мұқабасының ар жағындағы қалың томдардың қатпарымен бастырулы тұрды.

4.

Азаптың азабы – түрме ме, жоқ, концлагерь ме? Мұның бағасын осынау қарғыс сапарын басынан кешкендер біледі. Түрмеде – жаның қыстығады, айдауылда – тәнің шырқырайды. Екеуі де Қорқыттың көрі. Айырмашылығы жарық дүниенің жарығы. Осы екі дүниені салыстыру үшін емес, А.Байтұрсынов бастатқан алаш ардагерлерінің елі үшін тартқантауқыметті тағдырынан хабардар ету үшін Ахмет Байтұрсыновтың Міржақып Дулатовқа жазған хаттарын назарға ұсынамыз. Хатты сақтап, жарияланымға ұсынған Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова. Менің ойымша жазылған жайларға түсінік беріп жатудың қажеті шамалы. Тек адам аттарын жақшаның ішіне кіріктіре кетеміз.