Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Бұл мәліметтің біз үшін құндылығы – алаш ардагерлерінің өмірінен, іс-әрекетінен, мінезінен қосымша мағлұматтар береді. М.Дулатов өзінің Семейдегі қайраткерлігі туралы:

«1921 жылы Торғай, Ырғыз, Қостанай уездері мен Орал губерниясының бір бөлігі жаппай ашаршылыққа ұшырады. Мен Семейдегі “Қазақ тілі” газеті арқылы ол туралы ең бірінші боп мақала жазып, мынадай ұсыныстар жасадым: темір жолдан 400-500 шақырым шалғай жатқан әрі шашыраңқы қоныстанған далалық аудандарындағы елді мекендерге мемлекеттің көмегі дер кезінде жетіп үлгермейді, сондықтан губерниялардағы қазақ қызметкерлерін жаппай іске тартып, оларды ел арасына жіберіп, жұрттан ерікті түрде мал жинауға жіберу керек, сөйтіп, жылудан құралған малды ашаршылыққа ұшыраған аудандарға жеткізу қажет – деген ұсыныс жасадым. Мен бұл ұсынысымды көпшілік қауым қызу қолдады және осы мәселе туралы шығарылған мәжілісте де менің жоспарым мақұлданды, кейіннен оны губерниялық аштарға көмек комитеті мен ашаршылыққа ұшырағандарға көмектесетін орталық топ қолдап, іске кірісу туралы нұсқау берді. Осы жұмыстың нәтижесінде 2-3 айдың ішінде 15 мыңға жуық ірі қара мал жиналып, олар ашаршылыққа ұшыраған аудандарға жеткізіліп, тұрғындарға таратылып берілді. Ұйымдастырушы әрі үгітші ретінде үш уезді жаз бойы аралап шықтым”, – деп мағлұмат береді.

Иә, бұл арада атақты адвокат Плеваконың:

“Сорлы Ресей бәрін де кешіре алады, бірақ бір кемпірдің кірлік ұрлағанын кешіре алмайды. Оған намысы жібермейді”, – деген қанатты кекесіні еске түседі.

Кеңес өкіметі 1921-1922 жылғы бір жарым миллион қазақтың аштықтан қырылғанына жол берген большевиктердің дәрменсіздігіне төзе алатын, ал оларды ажалдан құтқарып, адамгершілік пен азаматтық парызын өтегендердің «қастандығын» ешқашанда кешіре алмайтын. Аш адамға «құрғақ жасасындатқандардан» көрі, бір тілім нан берген «дұшпан» артық болатын. Алаш ардагерлерінің беделі асып бара жатқанын анық сезінген олар «шыдамастық жасап», халықтың шынайы достарын «халықтың нағыз жауы» ретінде көрсетуден басқа амалдары да қалмап еді.

Қазақстан чекистерінің «көсемі» Каширин мен тергеу бөлімінің бастығы Якубовский бұл туралы:

«Бөкейханов пен Дулатовты Семей губерниялық бөлімі жолдаған ақпараттарға сүйеніп, солардың сұрауы бойынша тұтқындауға рұқсат беріп едік, мұның барлығы да кейін өтірік болып шықты. Губаткомның бұрынғы төрағасы Әуезовтің қазіргі губаткомның төрағасы Досовтан талап еткеніндей, бұл тұтқындау Қарқаралы мен Семейдегі қазақ қызметкерлері арасында қажетсіз керіс туғызуы мүмкін. Мұны ГПУ қызметкерлері кездейсоқтық деп түсіндіруі қажет. Соңғы уақытта бірінші топтың мүшелері Орынборға жиналып жатқаны байқалады», – деген мағлұмат берді.

Иә, «қателескенін» мойындағандарына да тәубә. М.Дулатовтың бұдан кейінгі өмірі туралы Қазақ автономиясының бас чекисі Каширин 1922 жылы 12 желтоқсан күні өте құпия түрде:

Міржақып Дулатовтың баспасөзге орналасу қажеттігі сол отырыста мақұлданыпты-мыс делінеді. Ал кәсіби журналистің баспасөзден басқа қайда барып қызмет етуі мүмкін? Соған да «Алашорда» үкіметінің қаулысы керек пе?

М.Дулатов: “Қырдан Семей қаласына қайтып келісімен тұтқынға алындым да, іле Орынбордағы ПП ОГПУ-дің Қазақстан бойынша өкілдігіне жіберілдім, ұзамай абықтыдан босатылдым. Орынборда қазақ мемлекеттік баспасына жұмысқа тұрып, бөлім меңгерушісі болып істедім, 2 жыл қазақ халық ағарту институтында оқытушы болып сабақ бердім. ГПУ мен Мұғалімдер курсына дәріс оқыдым. Төрт жылдан бері “Еңбекші қазақ” газетінде қызметкер болып істеп келдім, 1922 жылдан бастап мен қазақ тіліне 20-дан астам кітап пен кітапшалар аудардым».

Ал М.Дулатовтың шығармашылығын: «кеңес өкіметін қаламының ұшымен арандатты», – деп бағалағандар да болды. Мысалы. Т.Рысқұлов «партиялық тазалау тұсында», яғни, 1924 жылы сәуір айында «Бірлік туы» мен «Ақ жол» газетін ұйымдастырушылар туралы И.Сталинге» жазған отыз беттік баянында:

Тосын бір-екі жайт: бірінші, тура осы хат жазылған кезде Т.Рысқұлов пен М.Дулатов екеуі де «Еңбекші қазақта» бірге істейтін. Әрине, ол кездегі ар өлшемі басқа.

Екінш, тосын жайт, осы деректі оқыған бір «патриот» үлкен ғылыми кеңесте: «Егер осыны Рысқұловтың жазғаны рас болса, мен атылып өлейін», – деді. Ол мінбеден түсіп үлгергенше: «Сіз атылмаңыз да, асылмаңыз да. Артыңыздағы бала-шағаңызға, ағайын-туысқа жаманатыңызды қалдырып, обал жасарсыз. Тек «Алашорда қозғалысының» үшінші томының екінші кітабындағы Тұрар Рысқұловтың 1924 жылы сәуір айында «Бірлік туы» мен «Ақ жол» газетін ұйымдастырушылар туралы» Сталинге жазған хатын оқып шығыңыз. Сонда құдай да тыныш, құда да тыныш. Сіз де тірі қаласыз», – дедім.

Қай бір жетіскеннен айтты дейсіз. Мемлекет иелерінің ұлт көсемі туралы мұндай жымысқы пікір білдіруін заманнан көрсек те, артына қалдырып кеткен «үлгісіне» ой сала жүрген абзал. Біз мұны бұдан әрі кеңейте талдап жатпаймыз. Тек тергеуге қатысты тұстарды ғана қамтыған құжаттарды назарға ұсынамыз.

Сөйтіп, «қопарылмаған қылмысты қыртыс» қалмады. Әрине, Т.Рысқұловтың өзін-өзі ақтауға, С.Қожановтан “қарымын қайтаруға” ұмтылуы түсінікті. Өйткені “тазалану” кезінде ол да аянып қалмады. Түсініксізі, Т.Рысқұловтың: 1924-1925 жылдары «Алашорда» мүшелері мен Қожановтың соңына тыңшы қойып, үйлеріне тінту, «Ақ жол» газетін жабу туралы ұсыныс айтуы.

Жоғарыдағы баянхаттарды негізге ала отырып И.В.Сталин 1925 жылы 29 мамыр күні «Ақ жол» газетін жабу туралы нұсқау берді. Әрине, ол қазақ баспасөзін оқи алмайды. М.Дулатов:

“Ақ жол” газеті және оның ішінде саяси мазмұндығы ұстамдықтар туралы көп сөз қозғалып, баспасөздерде түрлі таластар жүріп жатыр, оның барлығының мен істеген кезге ешқандай қатысы жоқ”, – деп жауап берсе де, жазасыз қалмады.

Тергеушінің: “Сталиннің арнайы жарлығымен жабылған, Ташкентте шығып тұратын “Ақ жол” газетінің жабылу себебі неде?,” – деген сұрағына М.Дулатов:

“Астана Қызылордаға көшті, ал оның орнына “Еңбекші қазақ” газетін қалдыру туралы шешім қабылданды. “Ақ жол” газетінде мен істеп жүргенде ешқандай идеологиялық ауытқушылық болған жоқ”, – деп жауап берді.

Тергеу барысында ол өзінің «қылмысы» ретінде жалғыз-ақ мәселені мойындады:

М.Дулатов: “Осы уақытқа дейінгі істеген қызметімнің ешқайсысында кеңеске қарсы бірде-бір әрекет жасалған емес. Тек соның ішінде өзім ашық түрде қарсы болған бір мәселе – қазақ әрпін латын қарпіне көшіру жайы болды. Мен өзімнің бұл пікірімді кеңеске қарсы бағытталған іс деп есептемеймін. Мәселе әлі толық шешіліп болмағандықтан да, мен өзімнің пікірімді білдірдім, себебі, латын қарпіне көшуге әлі ерте, оған қаржы қажет, одан да сол қаражатты бұдан көрі ділгір қажеттіліктерге жұмсау керек деген ойымның дұрыстығына өте сенімді болдым”.

Мәселе – қазақтың латын әрпіне көшу-көшпеуінде емес, осыдан екі-үш күн бұрын жауап берген Д.Әділевтің көрсетіндісіндегі Голощекинге қарсы ұйымдастырылмақ «террорлық әрекетте» болатын:

Д.Әділев (бұрынғы көрсетіндісінің жалғасы. Біз 1929 жылдың 3 қаңтар күнгі көрсетіндісін негізге алдық): «...Сондықтан да, 28 жылы күзде Нұрланды Қызылордаға жібердім де, оған Голощекиннің қазір қайда екенін Дулатовтан сұрап біл – деп тапсырма бердім. Осыдан-ақ ол істің мәнісін айтқызбай түсініп, не істеу керектігін айтар деп ойладым. Нұрланның не деп және қалай жеткізгенін білмеймін, бірақ та мен Нұрлан арқылы Голощекиннің өміріне нақты қандай жолмен қастандық жасаймын деген сөзді қадағалап сұрағамын жоқ. Тек Дулатовпен әңгімелесе қалған кезде Голощекиннің қайда екенін біл деп қана айттым.

Қайтып оралғаннан кейін Нұрлан маған, Дулатовтан Голощекиннің қайда екенін сұрағанын, сонда ол: Голощекин қазір Қызылорда қаласында тұрады, бірақта, Голощекиннің өміріне қастандық жасау мәселесі әзірше ашық қалды, себебі, біреуінің көзін құртқанмен, бәрібір, екіншісі келеді. Сөйтіп, жаппай жазалау басталады, ал біз мұнда үй-ішімізбен тұрғандықтан да қол-аяғымыз байлаулы, сондықтан да бұл әрекет өзінің кері нәтижесін беруі мүмкін, – деп жауап бергенін айтты.

Міне, бұл мәліметті шұғыл түрде айғаққа айналдырып, Дінмұхамед Әділовтің көрсетіндісінде аты аталысымен, 1928 жылы 29 желтоқсан күні „Алашорданың” ең белсенді көсемсөз көсемі, „Алашорда” жасағының әскери кеңесінің төрағасы болған Міржақып Дулатовты, тізім бойынша төртінші айыпкерді тұтқынға алды.

“Мен, 1885 жылы Торғай обылысының Торғай уезінің Сарықопа болысына қарасты №1 ауылда тудым. (Бұл қазіргі Қостанай облысының Наурызым ауданы). Ата-анам мал шаруашылығымен айналысқан, ортадан төмен дәулеті болды. Анамнан емшектегі кезімнен айырылдым, ал әкем 12 жасымда қайтыс болды. Ауыл мектебінде 2 жыл оқыған соң, 1897 жылы Торғай қаласындағы 2 кластық орыс-қазақ мектебіне түстім де, оны 1901 жылы бітіріп шықтым, одан кейін Қостанай қаласындағы бір жылдық мұғалімдік курсты 1902 жылы тәмамдадым. 1902-1904 жылдың арасында (аздаған үзіліспен) Торғай уезінде мұғалімдік қызмет істедім. 1904 жылы сонау Қытай шекарасынының түбіндегі Семей облысының Зайсан уезіндегі ауылдық мектептердің біріне ауыстырылдым, онда 1907 жылға дейін болдым...“, – деп басталады.

Бұдан кейін өзінің “ұлтшылдық көзқарасының” қапыптасуына тоқталады. Өзге хаттамаларға қарағанда Міржақып Дулатовтың анкеталық-өмірбаяндық жауаптары машинкаға басылған. Майталман журналист Жақаңның – Міржақыптың өзі басты ма, жоқ, тергеушілер тасқа түсірді ме, ол жағын ажырата алмадық.

М.Дулатов (жалғасы): “Сауатымның төмендігінен, білімімнің жетімсіздігінен, шәкірттік жылдарымның Торғай мен Қостанай сияқты түкпірдегі қалада өткендігінен, сондай-ақ ауылда бес жыл жүріп қалуым жалпы саяси мәселелермен танысуға және онымен айналысуыма мүмкіндік бермеді, сондықтан да сол кезге дейін мен саяси тұрғыдан алғанда сауатсыз болдым, патша үкіметімен күресетін саяси партиялардың бар екендігін тек Байтұрсыновтан ғана естідім. Мен тұрған қиыр шеттегі Зайсан уезіне 1905 жылғы революциялық қозғалыстың жаңғырығы өте әлсіз естілді, соған қарамастан патшалық құрылымға деген жеккөрінішті сезімім оянды, өйткені патша үкіметінің қазақ халқына істеген күнделікті тіршіліктегі әділетсіздігі мен зорлық-зомбылығын байқай бастадым.

Сондай әшкерелеуші мақаланың бірі – шәкірттерді қорлаған миссионер мектеп директоры мен он бір-он екі жасар жап-жас бала Дінмұхемд Әділевті «Омбының көшесінде жылатып қалдырған, жамандыққа ерте үйір болып, жазықсыз жас талапкердің жолын бөгеп, күйе жаққандарды» әшкерелген «Балаларға жұққаны» («Қазақ», 1913 ж., № 28) атты мақала. Ол мүсәпірлікке түскен баланы арашалап, қайтадан оқуына орналастырып, содан кейін қалың жұртқа:

Енді сол «жас бала да ер жетіп», адвокат емес, тілмаш емес, партизан болып оралып, өзімен қоса оны да, оған қоса бүкіл қазақ елінің көсемдерін де түрмеде телміртті.

М.Дулатов (жалғасы): “Сөйтіп, әйгілі 1916-жыл келді. Күтпеген жерден 19 бен 43 жас арасындағы қазақ азаматтарын майдандағы қара жұмысқа алу туралы 25 июнь күнгі жарлық шықты. Қазақ тұрғындарының арасында толқу пайда болды. Қостанай мен Орал уездерінде болыстарды өлтіру, почтадағы, ауылда тұратын орыс хатшыларының қолындағы, почта бекеттері мен жәмшіктердің қолындағы тізімдерді тартып алу, оларды қатын-баласымен бірге кепілдікке алу сияқты оқиғалар орын алды. Пушкамен және пулеметпен жарақтанған жазалау отрядтары қырға шықты. Губернаторлар оқиға болған жерге келді, түрмелер адамдарға толды. Ақтөбе қаласына келген Торғайдың вице-губернаторы халық алдына шығып сөйлеген сөзінде:

«Бірде-бір қазақ тірі қалмаса да патшаның жарлығы орындалады», – деп ашық айтты.

Осының барлығын көріп, ең бастысы қазақ халқының шарасыздығын көріп тұрып, біз тұрғындарға қарсылық көрсетпеу туралы кеңес бердік. Өйткені күш тең емес еді. Қазақ даласы қанға боялатын. Қазақ елін қайта түзеле алмайтындай зобалаң күтіп тұрды. Қазір кейбір жолдастар: қазақтың ұлттық зиялылары көтерілісті бастауға дәрменсіз болды, олардың өздері патша үкіметінің құйыршығына айналып, солармен бірігіп кетті, – деп сөгеді. Менің ойымша, сол кездегі жағдаймен жақсы таныс адам және нақты шындыққа көзі жеткен адам бұлай демес еді. Ақиқатына көшкенде біз қауіп-қатермен бетпе-бет келгіміз келмеді.

Ел ішіндегі бұрқ ете қалған көтерілістер қарудың күшімен басып-жаншылды, жаппай тізімге алу және майданға жіберу жұмысы басталды. Сол кезде қазақ газетінің редакциясы қара жұмысқа алынған қазақтарға көмектесуді қолына алды, барлық қазақ оқығандарына қай жерде қазақтар қара жұмыста жүрсе, сол майданға барып, бұратаналар бөлімін ашып, оларға қызмет көрсетуге шақырды. Оқығандар, олардың көпшілігі «халық мұғалімдері», бұған белсене ат салысты, соның нәтижесінде Минскі қаласындағы жер жөніндегі одақтың жанынан бұратана бөлімі ашылды. Мен Минскіге бәрінен кеш келдім. Ақпан төңкерісінен бір күн өткен соң Москвадан Минскіге жүріп кеттім. Онда көп болғаным жоқ. Ленинград арқылы (онда бірер күн болдым) Орынборға наурыз айында қайтып оралдым».

Ақпан төңкерісінен кейін қара жұмысқа алынған қазақтар иесіз қалды. Армия қолбасшыларының оларды киім-кешекпен, тамақпен, жол қаражатымен, көлікпен қамтамасыз етуге мұршалары да жоқ еді. Аштық пен анархияның қыспағында қалған адамдарды майдан шебінен үлкен қалаларға әкеп, билет алып беріп, поезға мінгізіп, еліне қайтару жұмыстары, майдан шебіне өз еріктерімен барған осы, алаш азаматтарының ұйымдастыруымен өтті. Қазақ, қырғыз, өзбек, бурят, қалмақ сияқты халықтың өкілдерінің өз ырзалықтарын білдіріп жазған естеліктері аз да болса бар. Әрине, алаш азаматтарының аттары онда нақты аталмаған.

М.Дулатов (жалғасы): “Мен бұрын ешқандай саяси партияға мүше болғаным жоқ. Ақпан төңкерісінен бастап «Алаш» ұлттық партиясы құрылғанға дейін де ешқандай партияға кірмедім, менің ойлау қабілетім қазақ халқының мүддесінен әрі асып кете қойған жоқ. Бұл менің білімсіздігім мен қоршаған ортаның әсерінің нәтижесі шығар. Қазан төңкерісіне дейін мен Орынборда газет жұмысымен айналыстым, өйткені Байтұрсыновтың газеттен басқа жұмыспен айналысуына, соған көп уақыт жұмсауына тура келді. Мен сырттай Торғай облыстық комитетінің мүшелігіне сайландым, кейіннен ол біріккен азаматтық басқарма деп аталды. Газет жұмысының қарбаластығына байланысты комитеттің немесе азаматтық басқарманың жұмысына белсенді түрде араласа алмадым. Өзімнің жолдастарыммен бірге уақытша үкіметті қолдадым, Россияның бұдан кейінгі тағдырын тек қана құрылтай мәжілісі шешеді дегенге сендім. Сондықтан да осы ұранмен қызмет істедім. Құрылтай мәжілісі қазақ ұлтының өзін-өзі билеуіне мүмкіндік беретініне сендім. Мамыр айында облыстық комитеттің тапсырмасымен Торғай және Омбы қалаларына іссапармен жүріп кеттім. Торғай қаласында Торғай уезі өкілдерінің 1916 жылғы оқиғаның зардаптарын жою туралы кеңесі өтіп жатыр екен, ал Омбыда Ақмола облысының съезі өтті. Ақмолалықтардың құрылтайының құрамы ала-құла екен, өкілдердің көпшілігі кертартпалар (молдалар, байлар, атқамінерлер, бұрынғы шенеуініктер), ал революциялық көзқарастағы жастар мен мұғалімдер азшылық екен. Көптеген мәселелер бойынша біздің арамызда келіспеушіліктер болды, құрылтай айтыс-тартыспен өтті. Молдалар мен байлар мені құрылтайдан қуып шыққылары келіп: «Жоғалсын!» – деп айғайлады. Бұл құрылтайға қазіргі коммунистердің ішінен Байділдин мен Саматов және басқалары қатысты».

Бұл құрылтайдың егжей-тегжейі С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешуінде” толық “әшкерелене” баяндалғандықтан да тоқталып жатпаймыз.

М.Дулатов (жалғасы): “Содан кейін қазан төңкерісінің қарбалас күндері келіп жетті. Большевиктерден басқа саяси партиялардың барлығы да Қазан төңкерісіне қарсы болды, оны: төніп келе жатқан анархия, күні ұзақ емес, социализм идеясы Россияда жүзеге аспайды, құрылтай мәжілісінің қасиетті құқығына қол сұқты, – деп есептеді. Сондықтан да барлық жерде оған қарсы күрес ашты. Қазан төңкерісіне қарсы күрескен өзге партиялардың ықпалымен, қазақтың «Алаш» партиясын құрған қазақ ұлтының өкілдері, сол партияның мүшесі ретінде мен де, қарсы болдық. Саяси мәселелерді түсінуге келгенде қазақ ұлтшылдарының арасындағы ең хабарсызы мен едім. Мен көбіне олардан төмен тұрдым. Сондықтан да басшылық ұстанған ортақ бағытта жұмыс жүргіздім. Біздің кеңес өкіметіне қарсы күресіміздің басты мақсаты – қазақ ұлтының тәуелсіздігіне қол жеткізу еді.