"Қазақ тіліндегі белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясының құрылымы"

     Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының инвариант мәні тыңдаушыға таныс/таныс емес болуына негізделеді. Белгілілік/белгісіздік категориясы сөйлесушілердің зат туралы түсініктерінің қандай екенін білдіреді. Белгісіздік дескрепциясы заттың тыңдаушыға белгісіз екенін, сондықтан оны басқа заттарға ұқсатуға болмайтынынан хабардар етеді.

     Белгісіздік дескрепциясының мынадай түрлері байқалады:

     а) тектік референция - затты, нәрсені өзіне ұқсас заттармен қатар қойып, жалпы, ортақ мәнін көрсету;

     ә) нақты референция - нәрсені нақты затқа, сөйлеушінің көз алдындағы басқа заттармен теңестіру;

     б) көмескі (нақты емес) референция - сөйлеуші нақты бір нәрсені ғана сөз етпеген жағдайда қолданылады.

     Белгісіздік бірнеше ұқсас заттардың ішінен біреуін көрсетеді. Белгісіздік мәні мына жағдайда туындауы мүмкін:

     1. зат алғаш рет сөз болған кезде: Малма деп айран, сүтке араластырып, ағаш самарға құйған кебектен, үннан істеген быламықты айтады (А.Байтұрсынұлы, Т.Шонанұлы "Оқу құралы", 236-б.). "Окоп" дегені ор екен (Ж.Аймауытов "Қартқожа" 39-б.). Мұнда зат сөйлеушіге таныс болғанмен, тыңдаушысына беймәлім болуы немесе екеуіне де белгісіз болуы мүмкін.

     2. Зат, нәрсені білдіретін зат есім тілде жаңа бір қырынан көрінсе: Байын сондай көріп жүрген Алтынайдың бүгінгі мінезінің тіпті дәмі жоқ қой (Ж.Аймауытов, Шығ. І том 164 б.).

     3. Сөйлеуші затты мақсатты түрде нақтыламай, белгісіз мәнде қолдануы мүмкін. Кейде жазушы оқырманға әбден таныс кейіпкерді қатысты да белгісіздік мәнде қолданып, шығарманың коммуникативтік әсерін күшейтеді. Мәселен, Ж.Аймауытовтың талдауға негіз болып отырған "Қартқожа" романында 80-ге келген кемпірдің підиясына кірмек болған Қартқожаны суреттегенде, автор кейіпкердің атын көпке дейін атамай, оның кім екенін жасырын ұстап, орнына "бала молда" деп қолданады:

     Олардың артынан солбырайып, көн шалбары көтіне қатқан бала молда жүрді…