Учебные пособия по налоговому праву: Мухитдинов Н. Б., Найманбаев С. М., Серимов У. С., Сман Б. У. «Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік»

- заңдардан және заңға сәйкес қабылданған нормативті актілерден тұратын салықтық заңдар;

- салықтық бақылауды жүзеге асыратын салық қызметі органдары;

- табыстан алынатын салықты, салық төлеушілердің атынан заңға сәйкес түрде есептейтін, ұстап қалатын және бюджетке аударатын салық өкілдіктері;

- мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін салық полициясы;

- оқымысты ғалымдар мен салық аясындағы қызмет атқаратын адамдардың салық салу жөніндегі іліми ережелері⁶⁵.

Осы элементтер Ресейдегі салық жүйесін, салықтардың ұйымдастыру формасын білдіреді.

Сонымен, қорыта келіп айтсақ, Қазақстанның салық жүйесі дегеніміз – бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің, оларды белгілеу және бюджетке алу әдістері мен жолдарының, салықтық қызмет аясындағы салық қызметі органдарының, сондай-ақ салық салу саласындағы құқықтық нормалардың және салықтық бақылаудың түрлері мен нысандарының жиынтықтары.

Енді салық салу саласында салық міндеттемелерін және олардың орындалу тәртібін анықтайтын заңды құрылымға, яғни салық туралы заңның элементтеріне тоқталамыз. Тек салық туралы заңның элеметтерінің жиынтығы арқылы салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндеттері белгіленеді.

Егер заң шығарушы орган қандай да болмасын бір себеппен жаңағы элементтерінің біреуін анықтауды немесе белгілеуді көзден таса қылған болса, онда салық төлеушінің салық міндеттемелері толық белгіленбеген болып есептелінеді.

Салық заңдарында белгіленген салық элементтеріне мыналар жатады:

1) салық төлеуші;

2) салық салу нысаны;

3) салық салу бірлігі;

4) салық мөлшерлемесі;

5) салық салу әдісі;

6) салықты есептеу тәртібі;

7) салық төлеу мерзімі;

8) салықтарды төлеу тәсілдері және тәртібі;

9) салық жеңілдіктері;

10) салық төлеушілердің, банк мекемелерінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері және жауапкершіліктері;

11) кірісіне салық төлемдері түсетін бюджеттер.

Осы аталған салық элементтерінің әрқайсысын жекелеп қарастырмастан бұрын осы элементтер туралы көзқарастарды салыстыруымыз қажет. Өйткені алдында салық салу кезінде қолданылатын іліми ережелерді атап өткенбіз. С.Г. Пепеляев  салық заңдарында белгіленген салық элементтерін өте маңызды, қажетті деп тауып, мына келесідей тізбесін берген: салық төлеуші (салық субъектісі); салық нысаны; салық пәні; салық масштабы; салық базасын есептеу әдісі; салықтық кезең; салық салу бірлігі; салық мөлшерлемесі (салық салу нормасы); салық салу тәсілі; салықты есептеу тәртібі; есеп беру кезеңі; салықты төлеу мерзімі; салықты төлеу тәсілі мен тәртібі.

Осы аталған элементтерге, автор тағы екі қосымша элементтерді қосуды жөн көрген. Олар: дұрыс ұсталған салық сомаларын ұстау және қайтару тәртібі; салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік. Бұлар (болған, болмаған жағдайда) салық міндеттемелерінің анықталу (белгілеу) дәрежесіне ықпал тигізбегенімен, олардың орындалуы жөніндегі кепілдіктерді төмендететін жайы бар⁶⁶.

Қазақстандық авторлар салық салу элементтеріне мыналарды жатқызған: салық субъектісі; салық нысаны - салық көзі; салық бірлігі; квотасы; жеңілдіктері; ақысы; төлем тәртібі мен мерзімі; төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері; салықтардың төленуін қадағалау; салық заңдарын бұзғаны үшін айып төлету⁶⁷.

В.И. Гуреев  салық төлеушінің міндеттерін анықтау мақсатында заңдармен белгіленген және анықталған мынадай салық элементтері болады деп көрсеткен: салық төлеуші (салық субъектісі; салықтың нысаны және көзі, салық салу бірлігі; салық мөлшерлемесі; салық салу нормасы; салық төлеу мерзімі; салық аударылатын бюджет немесе бюджеттен тыс қор⁶⁸.

Кейбір айырмашылықтарға қарамастан, пікірлердің бір жерден шығып отырғанын байқаймыз және шықпауы мүмкін де емес, өйткені салық элементтері салық заңдарымен анықталып, белгіленеді.

Бұл жерде айта кететін жәйт, салықтарды алу кезіндегі қатынастар көптеген заңды және жеке тұлғалардың материалдық (ақшалай) мүдделеріне белгілі бір мөлшерде нұқсан келтіретіндіктен, салық заңдарына өте көтеріңкі талаптар қойылады. Сондықтан, басқа нормативтік актілерге қарағанда, салық заңдарында салық элементтерінің нақты анықталып, толық белгіленуі объективті сипат алады.

Енді салық элементтерін қарастырамыз.

Салық төлеуші – өз меншігі есебінен салық төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға, яғни салық субъектісі. Бұл жерде салық төлеушілер деп – заңмен белгіленген салық салу нысандары бар заңды және жеке тұлғаларды айтамыз. Экономикалық термин ретінде “салық ауыртпашылығын көтеруші” деген ұғым қолданылады, яғни салықты нақты төлейтін тұлға деген мағынада.

Салық ауыртпашылығын көтеруші, нақты салық төлеушілердің кейбір кездерде салық салмағын басқа төлеушілерге жүктеуі мүмкін. Мысалы, акцизделетін тауар шығаратын және сататын заңды тұлғалар өз өнімдерін (тауарларын) сату кезінде, салық шамасын тауар бағасына, тарифтерге қосу арқылы төлеу ауыртпашылығын сатып алушыға (тұтынушыға) түсіреді.

Сонымен Қазақстан аумағындағы салық төлеушілер мыналар болып табылады:

1. кез келген ұйымдық-құқықтық нысандағы заңды тұлғалар;

а) ҚР заңдары бойынша заңды тұлға болып табылатындар;

ә) біздің республикамызда заңды тұлға ретінде тіркелмегендер, бірақ басқа мемлекеттердің заңдарына сәйкес заңды тұлға болып табылатындар. Бұлар үшін салықтарды филиалдары, агенттіктері, оқшауланған бөлімшелері немесе тұрақты өкілдері төлейді.

2. ҚР жеке тұлғалар, яғни ҚР азаматтары, шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ адамдар.

Салық субъектілерін белгілеу кезінде көбінесе мемлекет пен тұлғалардың арасындағы саяси-құқықтық қатынастарға көңіл аударылмай, тек мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы экономикалық қатынастар есепке алынады. Осы тұрғыдан алғанда, мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы экономикалық қатынастар “тұрақты тұратын орны бар” принципі бойынша анықталады:

- белгілі бір мемлекет тұрақты тұратын орны барлар – резиденттер;

- ал тұрақты тұратын орны жоқтар – резидент еместер деп аталады.

Резиденттердің осы мемлекетте, сондай-ақ басқа мемлекетте тапқан табыстарына салық салынады. Резидент еместер тек осы мемлекетте тапқан табыстарынан салық төлейді.

Біздің мемлекетте жеке тұлғалардың салық мәртебесі, заң жүзінде былайша белгіленеді: ҚР жеке тұлғалары, ҚР тұрақты тұратын орны бар азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар. Бұлар бастаған немесе аяқталуға жақын салық жылының кез келген жүйелі 12 айлық кезеңінде 183 және одан да көп күн Қазақстанда немесе шетелдерде ҚР мемлекеттік қызметінде болған жеке тұлғалар, яғни резиденттер.

- Егер келген жылының алдындағы жылда Қазақстанның резиденті болса ғана жеке тұлға оның келуінің алдындағы кезең үшін резидент ретінде қаралады.

- Егер ол өзінің Қазақстанға келуі аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент болса, онда жеке тұлға Қазақстанға келген соңғы күннен кейінгі кезең үшін резидент ретінде қаралады.

Мысалы, Ресей Фсдерациясында “күнтізбелік жылы” Ресей аумағында 183 күн тұрғандар, кейбір кезде 183 күннен аз тұрғандар резидент болып есептелінеді. “Күнтізбелік жыл” бойынша есептелінетіндіктен Ресейдегі резиденттік мәртебе жыл сайын белгіленеді.

Қазақстанда заңды тұлғаның резидент болуы үшін ҚР заңдарына сәйкес құрылған немесе оның нақты басқару органдары (тиімді басқару орны) ҚР болуы қажет.

Салық салу объектісі – заңда көзделген тауарлық-материалдық игіліктер, жасалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер және т.б. болып табылады. Салық салу объектісін заңда белгілеп, көрсетуге байланысты, белгілі заңды және жеке тұлғалардың салық төлеу жөніндегі құқықтарының туындауына қарап, заңды айғақтар деп айтуымызға болады. Бұл жерде атақты ғалым С.Д. Цыпкин⁶⁹ айтқан пікірді келтіруге болады: “Заңдарда (әрбір салық туралы) қандай себепке байланысты салық төлеу міндетінің туындауы туралы міндетті түрде айтылады. Салық алудың негізі – салық салу нысанының болуы, яғни белгілі табыстарды, пайдаларды табу, мүліктерге ие болу және т.б. болып табылады”.

Осыған байланысты “салық салу объектісі – субъектінің салық төлеу жөніндегі міндетін шарттайтын заңи айғақтар (әрекеттер, оқиғалар, жағдайлар)” деген ұғым мәні бойынша дәл сипатталған. Қазақстанда заңда көзделген салық салу объектілері мыналар болып табылады:

- заңды және жеке тұлғалардың кірістері (табыстары, пайдалары және т.б.);

- заңды және жеке тұлғалардың мүліктері;

- мемлекет тарапынан көрсетілген қызметтер;

- өнімдер мен қызметтердің (жұмыстардың) қосылған құны;

- тауарлардың кейбір топтары мен түрлері;

- шаруашылық айналымы;

- қаржылық операциялар;

- табиғи ресурстары пайдаланушылардың төлемі.

Бұл жерде ескертетін бір жәйт, қандай да болмасын заң жүзінде белгіленген объектіден салық бір-ақ рет алынады, сондай-ақ салық төлемдерін арттыратын заңдарды қолданудың кері күші болмайды.

Салықтарды әртүрлі белгі нышандарына қарай топтастыру жөніндегі экономист-ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері бір жерден шығады деп айтуға болады⁷⁰. Мысалы, мына белгіні қарастырайық:

Салық салу нысандары бойынша Салық нысаны – заң жүзінде негізделген табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар т.б. көптеген салық салуға негіз болатын тауарлық-материалдық игіліктер.

Салық салу нысандары бойынша салықтар: тікелей жанама болып екіге бөлінеді:

а) тікелей салықтар, яғни заңды және тұлғалардың табыстары мен мүліктеріне тікелей, нақты белгіленетін салықтар (табыс салығы; мүлікке салынатын салық; жер салығы және т.б. жатады).

ә) Жанама салықтар, яғни тауарлардың құны, бағасы немесе көрсетілген қызметтердің тарифтері арқылы алынатын салықтар (акциздер, қосылған құнға салынатын салық). Бұл салықтар күрделі құрылымды салықтар болып табылады. Өйткені негізгі заңи салық төлеушілер тауарларды өндіретін және сататын, сондай-ақ белгілі қызмет көрсететін заңды тұлғалар болғанымен, шынайы салық төлеушілер сатып алушы немесе қызмет көрсетілген тұлға, яғни тұтынушылар болып есептелінеді.

Салық сомасы тауар бағасына немесе көрсетілетін қызмет тарифіне қосылғандықтан, салық төлеуші сол соманы сатып алушылар есебінен өндіріп алады және бюджетке төлейді. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.

Айта кететін бір жәйт, жанама салықтардың тауар бағасын үнемі өсіріп отыратын тенденциясы бар екенін естен шығармау қажет. Сондықтан мүмкіндігінше, бірінші кезектегі (ұзақ мерзімді) халық тұтынатын тауарларға бағаны төмендетіп белгілеу керек. Ал екінші кезектегі халық тұтыну тауарларының бағасын көтеруге болады. Егер жанама салықтарды көп әрі барлық жерлерде қолданған жағдайда, тауарлардың қымбаттайтынын ескерсек, соның нәтижесінде халықтың табысының төмендейтінін, ал табыс төмендесе, салықтан түсетін кірістің азаятынын естен шығаруға болмайды⁷¹.

- Біріншісі, тапқан (алған) игіліктерге негізделген, яғни мемлекет тарапынан көрсетілген қызметтердің бәрі оның азаматтарына кәдімгі тауар ретінде берілуге тиісті. Бірақ мемлекеттен алынатын игіліктердің сапасы әртүрлі болуы мүмкін, ал сол үшін бәрі бірдей төлейді. Нарық кезеңінің көрінісі ретінде қоғамымызда ауқатты – байлар мен күн көрісі төмен –кедейлердің пайда болғаны баршаға мәлім. Сондықтан мемлекеттен берілетін жәрдем ақыларды, субсидияларды тек табысы төмен, тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға беру қажет.

Екіншісі, төлеу қабілеттігі принципіне негізделген. Бұл жерде салық ауыртпашылығы салық төлеушілердің нақты табыстарына және тұрмыс деңгейлеріне байланысты болады.

Жоғарыда салық салу элементтерінің бәріне дерлік сипаттама берілген кезде назардан тыс қалдырғанымыз салық жеңілдіктері екенін байқауға болады. Негізінде, салық жеңілдіктері көбінесе, салық заңдарында кейбір жағдайларға ғана, егер олар заңда кодексте мемлекет (мемлекеттің уәкілетті органымен) пен салық төлеушінің арасындағы келісім шартпен белгіленуі мүмкін.

С.Г.Пепеляев барлық салық жеңілдіктерінің мақсаты – салық төлеушінің салық міндеттемесінің көлемін қысқарту болып табылады деп айта келіп⁷² осы жеңілдіктің салық құрылымының қай элементіне – салық салу нысанына, салық базасына немесе салық төлеміне (сомасына) бағытталғанына байланысты олар мына 3 топқа бөлінеді дейді:

1) шығарып тастау;

2) мөлшерлемені қысқарту;

3) салықтық кредит.

Бірінші жеңілдікті қолдану кезінде салық төлеушінің белгілі бір кәсіпкерлік қызмет түрлерінен алған табыстары мен пайдалары салық салынатын табыстың құрамынан шығарылып тасталады. Демек, оларға салық салынбайды. Мысалы, ҚР Салық кодексінің 34-бабының 3-тармағында мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер салық салудан босатылады; 9-тармағында заңды тұлғаның мемлекеттік лотерея өткізуден алған табысы салық салуға жатпайды деп көрсетілген. Осы 34-баптың 1-тармағының 1, 3, 4, 5, 6-тармақшаларында табыстарына салық салынбайтын заңды тұлғалар аталған.

Ал 2-тармақшасында “бес жылдан аспайтын мерзімге”, 7-тармақшасында “үш жылдан аспайтын мерзімге”, 9-тармақшасында “... үш жылдан аспайтын мерзімге” деп айтылған. Яғни шығарып тастау ретінде мерзімі көрсетілмей берілген және шектеліп берілген жеңілдіктерді көріп отырмыз. Сонымен шығарып тастау дегеніміз – кейбір салық салу нысандарын салық салу аясынан шығаруға бағытталған салық жеңілдігі.

Екінші жеңілдік – кеміту – тапқан табыстарға емес, тек салық төлеушінің шығыстарына байланысты пайдаланылады. Сондықтан салық базасын қысқартуға (кемітуге) бағытталған жеңілдіктерді – кеміту деп айтуға болады.

Салықтық кредит әрдайым қайтарымды, мерзімді, ақылы түрде көрініс таппайды. Оған тек инвестициялық салықтық кредитті жатқызуға болады. Ал басқа уақыттарда салықтық кредит көбінесе ақысыз және қайтарымсыз болып табылады.

Мысалы, 34-баптың 8-тармағында инвестициялар бойынша бес жылдық мерзімге табыс салығының мөлшерлемесі 100 процентке төмендетіледі, ал қалған бес жылдық кезеңге 50 проценттен аспайтын көлемде төмендетуге жеңілдік беріледі.

Яғни, бұл жерде “салық каникулының” және салық мөлшерлемесінің төмендетілуінің көрініс тапқанын айқын көріп тұрмыз.

Осыған байланысты, салықтық кредит деп – салық мөлшерлемесін немесе салық сомасын (жалпы) азайтуға бағытталған жеңілдіктерді айтамыз.

С.Г.Пепеляев салықтық кредиттің мына түрлерін көрсеткен; салық мөлшерлемесін төмендету; салық сомасын қысқарту; салық төлеуді кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу; бұрынғы төленген салықты (салықтың бөлігін) қайтару; бұрынғы төленген салықты есепке алу; салықты (салықтың бөлігін) мақсатты салықтық кредитпен ауыстыру⁷³.

Н.И. Химичева салық жеңілдіктерін сипаттау кезінде инвестициялық салықтық кредит пен мақсатты салық жеңілдіктеріне тоқталған⁷⁴.

В.И.Гуреев салық жеңілдігі деп – салық төлеушілердің кейбір санаттарын немесе жекелеген тұлғаларды салық төлеуден толығымен не жартылай босату жөніндегі заңмен белгіленген қаржылық-экономикалық құралды айтамыз деген ұғымды ұсынған⁷⁵.

А.И.Худяков та салық жеңілдіктері заңмен белгіленген (заң бойынша жеңілдіктер), сондай-ақ келісім арқылы (мысалы, салық төлеуші мен мемлекеттік уәкілетті орган арасындағы) да берілуі ықтимал⁷⁶ деп салық жеңілдіктеріне құқықтық сипаттама бере отырып мына келесідей жайларды ашып көрсеткен:

1. Жеңілдік беру – әрқашанда салық ауыртпашылығын жеңілдетуге байланысты болғандықтан, ол мемлекеттің, белгілі бір салық төлеушілерге қатысты жүргізілетін салық саясатының құралы болып табылады.

Осыған орай салықтың әртүрлі функциялары қалыптастырылады.

2. Жеңілдік беру – субъектінің салық төлеуден толығымен немесе жартылай босауға деген құқығын білдіреді. Бұл жерде заңның немесе шарттың негізінде берілгені есепке алынбайды.

3. Жеңілдік беру – салық төлеушілердің кейбір топтарына не болмаса жеке тұлғаға қатысты жүзеге асырылады.

Сонымен бірге А.И.Худяков соңғы кездерде заңи ғылымда жеңілдіктерді жүйелендіру және топтастыру жөнінде айтылған ресейлік ғалымдардың – Е.Ю.Грачева, Э.Д.Соколова, Н.А.Куфакова, С.Г.Пепеляев, Н.И.Химичева тұжырымдарына талдау жасау арқылы олардың бағалы жақтарын, сондай-ақ кемшіліктерін атап көрсеткен.

Мысалы, “Салықтық кредит” жөніндегі С.Г.Пепеляев айтқан “біршама шартты” дегені көңілге сыятын сияқты, бірақ ол да мағынасын ашып көрсетпейді. Себебі салықтық қатынастарда ақша түріндегі төлемдер ешқандай шартсыз біржақты-өктем түрде төлеушіден мемлекет қарамағына өтеді. Ал кредит бойынша екі жақтың келісімі қажет болады.

Сондықтан салықтық қатынастар аясында кредит терминін қолданбауға тиістіміз деп түйіндеген А.И.Худяков⁷⁷.

Осыларды айта келіп, ол салық жеңілдіктерінің топтастырылу негізіне салық элементтерін жатқызу керек деп тұжырымдаған. Осыған байланысты салық жеңілдіктері мына келесідей көрініс табады:

1) салық субъектісі бойынша жеңілдіктер. Мысалы, бірінші және екінші топтағы мүгедектер мүлік салығын төлеуден босатылады;

2) салық нысаны бойынша жеңілдіктер;

3) салық нормасы бойынша жеңілдіктер. Жоғарыда айтып өткеніміздей, табыс салығының мөлшерлемесінің 100 процентке азайтылуы осы жеңілдікке жатады.

Біздің пікірімізше, жоғарыда келтірілген бірталай авторлардың көзқарастарын, түйіндерін, тұжырымдарын талдай отырып, салық жеңілдіктері туралы мынадай қорытынды жасауға болады:

1) салық салу нысаны бойынша толығымен немесе жартылай салық төлеуден босату;

2) салық субъектісі бойынша салық төлеуден толығымен немесе жартылай босату;

3) қайырымдылық жасаған заңды және жеке тұлғаларды заңды көзделген көлемде салық төлеуден босату;

4) инвестициялар бойынша заңды немесе жеке тұлғаларға заңда белгіленген мерзімге салық демалыстарын (каникул) беру;

5) күрделі құрылысқа қаражат бөлген кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысқа енгізілетін салық сомаларын азайту;

6) мемлекеттік емес жинақталатын зейнетақы қорларына ерікті түрдегі зейнетақылық жарналар сомасын аударатын салық төлеушілерді белгілі бір мөлшерде салық төлеуден босату.

Салықтар мемлекеттік бюджеттің ең мол түсім көздері болғандықтан олар қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-өркендеуінің материалдық негізі болып есептелінеді. Сондықтан салықтар мақсатының басты бағыты – бюджетке кірістерді тарту (жұмылдыру) арқылы мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, сондай-ақ саяси құрылыс бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету болып табылады.

Бұл жерде мемлекетті қоғамның саяси жүйесінің субъектісі екенін ескерсек, оның қызмет аясы тек өз ақшалай мәселелерін шешіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның да ақшалай инфрақұрылымын құруға бағытталған. Сонымен салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде, мемлекет бір уақытта екі сипатта болады: саяси жүйенің субъектісі ретінде және мемлекеттік бюджетке жұмылдырылған ақша қаражаттарының меншік иесі ретінде.

Салықтық қызметті мемлекет қазынасын қалыптастару мақсатында жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет, дәлірек айтсақ қаржылық (бюджеттік) қызметтің бір түрі деп есептеуге болады. Қорыта келгенде, салықтық қызметке мынадай анықтама беруге болады: салықтық қызмет дегеніміз – салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді заңда және басқа нормативтік актілерде белгіленген мөлшерде және мерзімде бюджетке алу, қажет кезінде мөлшерлемелерін, түрлерін өзгерту, сондай-ақ олардың есептелініп, бюджеттерге дер кезінде түсулеріне бақылау жүргізу процесін жүзеге асырушы мемлекеттің өзінің немесе оның уәкілетті органдарының іс-әрекеттері.

Салықтық қызмет – негізінде, бір-бірімен тығыз байланысқан құқылық және экономикалық қатынастардың жүйесінен тұрады. Жоғарыда айтқандай, мемлекет заң және басқа нормативтік актілерді қабылдауы арқылы салықтар мен міндетті төлемдерді белгілейді, өзгертеді, алып тастайды (жояды) және олардың уақтылы, белгіленген мөлшерде бюджетке түсуіне бақылау жүргізеді. Салықтық қызметтер процесінде белгілі бір әдістер қолданылады.

Салықтық қызметтің әдістері деп – осы қызметті жүзеге асыру кезінде қолданылатын жолдар мен тәсілдерді айтамыз.

Салықтық қызметтің әдістері мыналар болып есептелінеді:

- салықтарды белгілеу; алымдарды белгілеу; баждарды белгілеу:

- салықтарды, алымдарды, баждарды алу;

- салықтық реттеу;

- салықтық бақылау.

Осы аталған әдістерді қысқаша қарастырып өтейік.

Салықтарды белгілеу деп, мемлекеттің жоғарғы өкілді органы – Парламенттің қабылдаған заңының негізінде Қазақстан аумағында жүретін салықтарды енгізу және олардың төлеушілерін, салық салу нысанын, мөлшерлері мен төлеу мерзімін дәл көрсетуді айтамыз.

Бұл жерде айта кететін бір жәйт, салық салу нысандарын заңға негіздеп анықтау кезінде барлық субъектілерге жаппай белгіленбей, тек шаруашылық, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын табыстары, мүліктері, көрсететін қызметтері бар субъектілерге ғана қатысты болады.

Салықтарды жоғарғы өкілді орган шығарған заңның негізінде тек мемлекет белгілейді және салықтар белгілі кезеңде (мысалы, салық жылы ішінде) салық салу нысанынан бір жолы ғана алынады. Салықтарды белгілеу кезінде жеңілдіктер беру мәселелері қоса қарастырылады. Заңда көзделген жағдайда алыну тәртібін, мөлшерін белгілеу жергілікті өкілді органдарға жүктеледі.

Алымдарды белгілеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкілді орган шығарған нормативті актінің негізінде жүзеге асырылады. Дәлірек айтсақ, алымдарды белгілеудің жалпы принциптерін Парламент анықтаса, ал олардың нақты мөлшерлемелерін өз аумақтарының ерекшеліктерін есепке ала отырып белгілеу ҚР Үкіметіне немесе жергілікті өкілді органдар – мәслихаттарға жүктелуі мүмкін.

Баждарды белгілеу тек Парламент арқылы (ол шығарған заң негізінде) жүзеге асырылады. Баж алу нысандары мемлекеттің арнайы мамандырылған органдары көрсететін немесе жасайтын белгілі қызметтер болып табылады және сол қызметтерді пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж төлеушілер болып есептелінеді. Баждардың өзіне тән қасиеті ақылы болып келеді немесе ғылыми еңбектерде біршама-баламалы деген термин қолданылады.

Салықтарды, алымдар мен баждарды, сондай-ақ басқа да міндетті төлемдерді алуды тікелей салық қызметі органдары жүзеге асырады. Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кірістер министрлігінің облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы мемлекеттік салық органдарынан тұрады. Салықтарды алу, яғни төлеу заңда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Салық органдарының актілерінде, сондай-ақ салық қызметі органдарының жобаламаларында көзделген мерзімде жүргізіледі. Салық қызметі органдары салық төлеушілер мен салық салынатын нысандардың есебін уақтылы алу нәтижесінде салықтардың мерзімінде төленуіне жағдай туғызады.

Салықтық реттеу әдісі – салықтарды белгілеу, өзгерту, кейбір түрлерін салық жүйесінен алып тастау, салық мөлшерлемелерін азайту немесе төмендету, негізделген салық жеңілдіктерін енгізу сияқты әрекеттерден тұрады. Салықтық түсімдерді бюджет жүйесінің ішінде бөлу де салықтық реттеудің бір қыры ретінде көрінеді. Мемлекеттік деңгейдегі салықтар Қазақстан аумағы бойынша бірыңғай мөлшерлемелермен алынса, алымдардың мөлшерлемелері Үкіметтің немесе жергілікті өкілді органдардың актілерімен анықталады. Жеңілдіктер жасау кезінде оның экономикалық тұрғыдан негізделуін және белгіленген шектен аспауына көңіл бөлу қажет.

Салықтық бақылау әдісі – салықтық заңдардың атқарылуын, сондай-ақ мемлекеттік бюджетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептелу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру болып табылады. Салықтық бақылау (тексеру) жүргізуді тек қана салық қызметі органдары жүзеге асырады. Кейбір заңда көрсетілген жағдайда салық салу, салық қызметі саласын бақылау мемлекеттік арнайы органдарға жүктеледі. Қазіргі кезеңде тікелей салықтық бақылау жүргізетін салық қызметі органдары мыналар: Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер министрлігі: облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы салық комитеті басқармалары, Салық полициясы комитеті, салық полициясы басқармасы.

Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар: салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету; заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру; салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативтік актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап тұру; салық саясатының тұжырымдамасын әзірлеу.