§2 Қазақстан Республикасындағы салықтық заңдарды бұзғаны үшін қолданылатын әкімшілік жауапкершілік: құқықтық негіздері және өзекті мәселелері

Мысалы, “Мемлекеттік баж туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, міндетті төлемдер ретінде белгіленген мемлекеттік баж мемлекет алдындағы борыш болып табылғандықтан, ол бюджет кірісіне (жергілікті бюджеттердің) төленуге тиісті. Сондықтан осы заңның нормаларын бұзғандарға Қазақстан Республикасында қолданылып жүрген салықтық заңдарға сәйкес жауапкершілік белгіленеді.

Бұл жерде айта кететін бір жәйт, қаржылық бұйрық-талаптар мемлекет мүддесін бірінші кезекте көздейтінін, мемлекеттің өсіп-өркендеуіне, болмысына қажетті қаржы-қаражаттар жоғарыда аталған заңдардың арқасында жиналатынын және тиісті өте маңызды бағдар-бағыттарға жұмсалатынын білуге тиістіміз. Ал мемлекеттің материалдық тірек-негізі, әлеуметтік-экономикалық және саяси процестерді жүзеге асырудың қайнар көзі – бюджет, яғни мемлекеттік бюджет болып саналады. Осы мемлекеттік бюджет мемлекеттік қаржылардың ең жарқын көрінісі ретінде қаржы жүйесінен тиісті орнын алған. Мемлекеттік бюджет қаржы ретінде аса мол ақша қаражаттары жиынтығын құрайды және мемлекеттің орталықтандырылған ақша қоры болып табылады.

Нарықтық қатынастардың дамуына орай Қазақстанда жаңа салық салу жүйесі қалыптасуда. 1995 жылдан бері қабылданып жатқан салық салу жөніндегі заңдар мен басқа нормативтік актілер тек салықтардың жүйесін құрап қана қоймай (бұл жерде салықтардың барлық түрлерін, есептеу тәсілдері мен алыну тәртібін және т.б. есепке алғанда), сонымен бірге салықтық заңдардың нормаларын мүлтіксіз сақтауды қадағалап, бақылау шараларын белгілеуге айтарлықтай үлестерін қосты.

Осыған дәлел ретінде жаңадан құрылып, жемісті еңбек етіп жатқан Мемлекеттік кірістер министрлігі мен оның құрылымдық бөлімдері салық қызметі органдары, салық полициясы комитеті және т.б. айтуға болады. Осы аталған мемлекеттік айрықша уәкілетті органдардың басты міндет-мақсаттары – салық салу аясындағы заңдылықты, оның режимін қамтамасыз ету.

Ал салық заңдарының талаптарын мүлтіксіз орындатқызу және олардың тиімділігін зерделеу тек қадағалау, бақылау кезінде ғана қамтамасыз ету дұрыс әрі ұтымды сыңайда жүзеге асырылады.

Жоғарыда бір айтқанымызда салық салу аясы – мемлекеттік мәжбүрлеу аясы болып саналады дегенбіз. Осыған орай, қазіргі кезде салық аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу деп аталатын құқықтық институт қалыптасып, дамуда.

Әйтсе де, қанша жерден мемлекеттік мәжбүрлеу аясы деп айтқанымызбен, бұл салада да талдауын және шешімін күтіп жатқан, соны талап ететін өзекті проблемалар орын алған. Мәселен, олардың кейбіреуі мынадай көрініс тапқан: қаржылық жауапкершілік шараларын қолдану тәсілдері мен процедураларының қарама-қайшылығы; қаржылық, әкімшілік жауапкершілік шаралары қолданылуға тиісті көптеген салықтық құқық бұзушылықтардың құрамдарын айқындау және топтастыру істерінің жеткіліксіздігі.

Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдары тексеру, бақылау нәтижесіне орай салық төлеуші нақты заңды және жеке тұлғаларға мемлекеттік мәжбүр ету шараларын қолдануды көздейді. Олардың (яғни мәжбүрлеудің) недәуір бөлігі әкімшілік тәртіппен жүзеге асырылады. Тағы бір айта кететін жәйт, салық салу аясындағы мәжбүрлеу шараларына мына келесідей айрықша белгілер тән болады:

1. мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібі көбінесе құқықтың нормаларымен және әкімшілік процессуалдық нормалармен айқындалады;

2. осы мәжбүрлеу шараларын қолдану кезінде заңдылықтың қатаң сақталуына аса көңіл бөлінеді және сақталуы қамтамасыз етіледі;

3. салық салу аясында қолданылатын мәжбүрлеу шараларының жүйесі әртүрлі бағыт-сипатта болады;

4. мәжбүрлеу шараларын қолдану сот органдарынан тыс жүзеге асырылады;

5. салық салу аясындағы мәжбүрлеу шараларын құқықтық реттеу, яғни жауапкершіліктің негізін және қолдану тәртібін белгілеу механизмі, қаржылық, әкімшілік және қылмыстық заңдармен айқындалады;

6. мәжбүрлеу шараларын қолдану бұл жерде айрықша жеңілдетілген тәртіппен, қарапайым процессуалдық нысанда жүзеге асырылады;

7. мәжбүр ету шаралары салық салу аясындағы заңдылықты қамтамасыз ету және басқа да міндетті төлемдерді төлеу тәртібін сақтау, сондай-ақ нақты салық төлеушілердің осы аядағы өз заңи міндеттерін бұлжытпай орындауға мәжбүрлеу мақсатында жүзеге асырылады.

Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу мемлекет тарапынан құқықтық нормаларда белгіленеді. Сондықтан оларды қолдану қашанда, қайда да болмасын мемлекеттік мәжбүрлеу күшімен қамтамасыз етіледі.

Тағы бір айта кететін жәйт, бұл жерде заңи жауапкершілік шараларын қолдану құқық бұзушының ерік білдіруіне байланысты болмайды. Заңи жауапкершілік пен мемлекеттік мәжбүрлеуді салыстырсақ мемлекеттік мәжбүрлеудің заңи жауапкершіліктің қажетті элементі ретінде ғана сипат табатынына көзімізді жеткізуге болады. Өйткені кейбір кездерде мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдануды жауапкершілік ретінде карастыруға болмайды. Мәселен, келеңсіз іс-қимыл салықтық құқық бұзушылық болып табылмаса, яғни оған негіз болмаса жауапкершілік қолданылмайды.

Сондықтан, осы жайларға орай, мынадай тұжырым жасауға болады:

1. Салық салу аясында қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының бәрін бірдей заңи жауапкершілік шарасы деп санауға болмайды;

2. Салық салу аясында қолданылатын қандай да болмасын заңи жауапкершілік құрамында мемлекеттік мәжбүрлеу көрініс табады.

Сонымен салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

1. Салықтық құқық бұзушылық жасағаны үшін қолданылатын заңи жауапкершілік шаралары бойынша;

2. Салықтық заңнамалардың (законодательство) өмірлік талаптарын орындамағаны немесе ойдағыдай орындамағаны үшін дербес шара ретінде қолданылатын мемлекеттік мәжбүрлеу бойынша.

Екінші бағыт бойынша, бұл жерде іс-қимылдар салықтық құқық бұзушылық болып саналмағандықтан, қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары заңи жауапкершілік шараларына жатпайды деп айта аламыз.

Түсініктірек болуы үшін мынаны айтуға болады. Қандай да болмасын құқық бұзушылықтың тұрақты белгісі осы құқық бұзушылықты білдіретін іс-қимылды жасағаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу болып табылады. Егер мемлекет тарапынан осы аядағы қандай да болмасын әрекетті жасағаны үшін жауапкершілік белгіленбесе, онда ол құқық бұзушылық ретінде қарастырылмайды. Демек құқық бұзушылық заңи жауапкершілік шараларын қолданудың негізі болып есептелінеді. Осыған қарап біз мемлекеттік мәжбүрлеу түсінігінің заңи жауапкершілік түсінігіне қарағанда кең мағынада болатынын байқаймыз.

Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеуді сипаттау кезінде оның мынадай ерекше белгілерін бөліп шығаруға болады:

1. Заң жүзінде, салық салу аясында мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын соттан тыс жағдайда кеңінен қолдану мүмкіндігі рұқсат етілген және салықтық құқық бұзушылық фактісін жедел жою мақсатында сол шараларды қолданудың қарапайым, жеңілдетілген процессуалдық тәртібі көзделген;

2. Мемлекеттік мәжбүрлеу салықтық заңдардың әмірлі талаптарын орындамау немесе айтарлықтай орындамау түріндегі тұлғаның құқыққа қайшы жүріс-тұрысына мемлекет тарапынан көрсетілген қысым;

3. Салық салу аясы мемлекеттік мәжбүрлеу аясы болғандықтан, бұл жерде салық төлеушілердің құқықтарын қорғау және заңдылықты қамтамасыз ету механизмдері қарастырылған;

4. Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолдану негізінде салықтық құқықтық қатынасқа қатысушының құқыққа қайшы әрі кінәлі іс-қимылы жатады;

5. Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу кешенді құқықтық институт болғандықтан қаржылық, әкімшілік, қылмыстық және т.б. құқықтардың нормаларынан құралады (тұрады);

6. Мемлекеттік мәжбүрлеуді қолданудың арқасында салық төлеушілердің мемлекет алдындағы өз салықтық міндеттемелерін ойдағыдай орындауы қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының “Салық кодексінде” яғни “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заңда¹²⁰ кейбіреуі тікелей көрсетілмесе де, мына келесідей мемлекеттік мәжбүрлеу шаралары көзделген:

1. Құжаттарды алып қою;

2. Салық қызметі органдарының салықтарды (берешектерді) мәжбүрлеп алуы;

3. Салық төлеушілердің банктік шоттар бойынша жасалатын шығыс операцияларын тоқтатып қою;

4. Салық төлеушінің мүлігіне шектеу қою және оны өткізу арқылы салық берешегін өндіріп алу;

5. Салық салу аясында орын алған салықтық заңдарды бұзу фактісін жою;

6. Салық мөлшерін мәжбүрлеп өзгертіп-түзету.

Енді осы аталған мәжбүрлеу шараларының сипаттамасын берместен бұрын, ресейлік оқымысты Ю. Стариловтың мемлекеттік мәжбүрлеу жөніндегі көзқарастарына тоқталайық. Оның айтуы бойынша салық салу аясында алдын алу, тыйып тастау шаралары және салықтық заңдарды бұзушыларға қолданылатын жауапкершілік шаралары жүзеге асырылуы мүмкін.

Алдын алу шаралары салық салу аясындағы құқық бұзушылықтың алдын алу және салық төлеушілердің өз салықтық міндеттемелерін дұрыс орындамауларына бақылау жүргізу мақсатында мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан қолданылады. Алдын алу шараларының қатарынан мыналарды көруге болады:

1. Салық органдарының алынатын салықтарды дұрыс есептеу үшін салық төлеушілерден әртүрлі құжаттарды, олардың көшірмелерін алуға хақылары бар;

2. Ағымдағы заңдарға сәйкес табыстарды жасыру және салық төлеуден жалтару фактілерін анықтау, алдын алу, сондай-ақ тыйып тастау мақсатында жедел іздестіру шараларын жүргізуді жүзеге асыра алады;

3. Салық салу объектілерін ұстауға және табыс табуға қатысы бар салық төлеушілердің өндірістік, сауда және қойма, сондай-ақ басқа нысандарына белгіленген ережелерді сақтай отырып кіріп тексеруге хақылары бар;

4. Қажет болған жағдайда, салық қызметі органдары жүргізген тексеруден кейін, салық полициясы органдары салық төлеушілерді толық бағдарлама бойынша қайтадан тексере алады;

5. Министрліктер мен ведомстволардан және қандай да болмасын меншік нысанына негізделген кәсіпорындар мен ұйымдардан қажетті ақпараттарды ақысыз ала алады;

6. Салық қызметі органдары заңдарда көзделген жағдайда, салықтық құқық бұзушылықтың немесе қылмыстың жасалуына себеп болған жайларды жою жөнінде мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға және қандай да болмасын шаруашылық субъектілеріне міндетті түрде қарастырылуға тиісті ұсыныс енгізеді;

7. Салық полициясы органдарының құзырындағы мәселелер бойынша мәліметтер, түсініктемелер алу мақсатында азаматтар мен шетел азаматтарын және азаматтығы жоқ адамдарды өздеріне шақырып алады;

8. Егер азаматтар мен лауазымды адамдардың әкімшілік құқық бұзушылық немесе қылмыс жасағаны жөнінде жеткілікті мөлшерде негіздер болған жағдайда олардың жеке басына байланысты құжаттары тексеріледі¹²¹.

Міне осылардың бәрін Ю. Старилов алдын алу шараларына жатқызған.

Мемлекеттік уәкілетті органдардың салық төлеушілерге өктем-билік етулерінің жарқын көрініс ретінде тыйып тастау шараларын айтуға болады. Тыйып тастау шараларының салық салу аясында қолданылу себебі қоғамға және мемлекетке ауыртпашылық әкелетін құқыққа қайшы, зиянды әрекеттерді мәжбүрлеп тоқтатып тастау болып табылады. Сонымен қатар олар, яғни тыйып тастау шаралары, құқық бұзушыны заңи жауапкершілікке тартуды қамтамасыз етеді.

Тыйып тастау шараларының мынадай түрлері бар:

1. заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардан табыстарды төмендетіп көрсеткендерін немесе жасырғандарын, не болмаса салық салу объектілерін жасырғандарын мәлімдейтін құжаттарды алып қою;

2. әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңдарда көзделген әкімшілік ұстауды және басқа да шараларды қолдануды жүзеге асыру;

3. салықтарды есептеу және төлеуге байланысты құжаттар мен бухгалтерлік есептерді, баланстарды, декларацияларды бермеген немесе беруден бас тартқан жағдайда осы салық төлеушілердің банктер мен басқа да қаржылық-кредиттік мекемелердегі шоттары бойынша операцияларды тоқтатып тастау;

4. коммерциялық банкті немесе кәсіпорынды жабу (бұл жерде олардың қызметтерін мүлдем тоқтату деген мағынада);

5. заңда көзделген жағдайда және белгіленген тәртіппен салық полициясы органдары өздеріне бекітілген оқпен атылатын қаруды және арнайы құралдарды қолдануға, сондай-ақ басқа да күш көрсетуге хақылы;

6. салықтық берешектері бар заңды және жеке тұлғалардың өз мүліктерін пайдалануларына әкімшілік тәртіппен тыйым салу және шектеу арқылы олардың мемлекет алдындағы борыштарын мәжбүрлеп өтеткізу.

Салықтық заңдарда осы алдын алу, тыйып тастау шараларын белгілейтін нормалардан басқа қалпына келтіру сипатындағы жауапкершіліктерді белгілейтін нормалар да кездеседі. Қалпына келтіру шаралары салықтық құқықты бұзушылықтың нәтижесінде келтірілген залал орнын толтыру арқылы тиісті құқықтық жағдайды қалпына келтіру мақсатында қолданылады. Демек, қалпына келтіру шаралары қаржылық санкция ретінде көрініс табатындықтан, салықтарды есептеу және төлеу тәртіптерінің бұзылуын қалпына келтіруге бағытталады.

Осы жоғарыда аталған мәжбүр ету шаралары салықтық құқық бұзушылық үшін қолданылатын заңи жауапкершілік шараларының алдында қолданылады.

Енді Қазақстан салық заңдарында көрініс тапқан және көзделген кейбір мемлекеттік мәжбүрлеу шараларына сипаттама береміз.

Құжаттарды алып қою – салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының бірі болып табылады.

Салық қызметі органдары жүзеге асыратын салықтық тексеру кезінде салықтық заңдардың бұзылу фактісінің орын алғанын мәлімдейтін жалған немесе қолдан жасалған құжаттардың табылуына байланысты олардың бәрі салық төлеушіден күшпен алынып, алынғаны жөнінде құжаттардың тізбесі бар акті салық төлеушіге табыс етіледі.

Құжаттарды алу жөніндегі іс-қимылдар тек сол салық төлеуші заңды немесе жеке тұлғаның көзінше, солардың қатысумен жүргізіледі.

Құжаттарды алып қою мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде мына мақсаттарды көздейді:

1. салықтық заңдардың бұзылуына жол бермеу, тыйып тастау;

2. құқық бұзушыны заңи жауапкершілікке тарту кезінде осы заңның бұзылғаны жөніндегі фактіні дәлелдемелермен қамтамасыз ету.

Осы шараны қолдану негізінің екі белгісі бар екенін естен шығармауға тиістіміз:

1. құжаттың қолдан жасалғандағы немесе жалғандығы (яғни тиісті құжатқа жалған мәліметтер енгізу арқылы);

2. салықтық заңдардың бұзылғаны жөніндегі мәліметтердің құжатта болуы (яғни айқын көрініс табуы).

Мысалы, ресми құжатқа жалған мәліметтер енгізілсе не болмаса осы құжаттарға түзетулер енгізілсе бұл құжат жалған болып саналады.

Бұл жерде жалғандығы мен түзетілгендігі бірігіп кеткен сияқты. Сондықтан оларды бөліп көрсетуге де болады:

а) толығымен алғанда тек жалған фактілер мен мағлұматтардан және шындыққа жанаспайтын мәліметтерден тұратын құжаттар – жалған құжаттар;

ә) ресми құжаттың шын мәнісін бұрмалайтын түзетулер енгізілген құжаттар – қолдан жасалған құжаттар.

Құжаттарды алудың жүзеге асырушы салық қызметі органдарының лауазымды тұлғасы алынатын құжаттардың тізбесін, қай жерде және қайда сақталатынын айқындағаннан кейін, құжаттарды куәгерлердің қөзінше алып, заңды және жеке тұлғаға алыну туралы хаттаманы көрсеткеннен кейін оларға тізімделген құжаттардың алынғаны жөніндегі актіні табыс етеді. Құжаттарды алу туралы хаттаманың нысаны “Бухгалтерлік құжаттарды алу актісі (хаттамасы)” түрінде көрініс табады¹²². Ал бұл құжат “Заңды тұлғалардың салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерін дұрыс есептеулеріне, толығымен және уақтылы аударуларына құжаттық тексерулер жүргізу тәртібі туралы” “Уақытша әдістемелік нұсқаулармен” белгіленген.

Егер де салық төлеушілер құжаттарды өз еріктерімен беруден бас тартқан жағдайда олар салық полициясының қатысуымен мәжбүрлеп алынады.

Мәжбүрлеп алу кезінде тиісті құжаттар сақталған орындарында тексеріледі, олардың мазмұны көрсетілген тізбесі (тізімі) жасалынады және құжаттарды алу жөніндегі хаттама қатысушылардың көзінше дауыстап оқылып, алынған құжаттардың тізімі бар хаттаманың көшірмесіне қол қойылып тексерілушілерге (құжаттары алынғандарға) табыс етіледі.

Құжаттарды алудың бір осал жері Қазақстан Республикасы заңдарында Ресей Федерациясындағы заңдарда көрсетілген негіздердің болмауы және алынған құжаттарды сақтау мерзімі одан әрі не істеп, не қою керектігінің көрсетілмеуі. Тағы бір айта кететін жәйт, кейде құжаттар тексеру жүргізу мақсатында алынады. Бұл дұрыс емес, құқыққа сай әрекет болып табылмайды. Кейбір кездерде бухгалтерлік және салықтық құжаттар сақталатын жерлер мөрленіп жабылады. Бұл да салықтық заңдардың шеңберінен шығу болып есептелінеді.

Сонымен қатар салық қызметі органдары пайдаланатын актілер мен хаттамалардың бланктерін қатаң есептеуге алу қажет.

Салық қызметі органдарының салықтарды (бұл жерде төленбеген салық берешектерін не болмаса салық төлеушінің мемлекет алдындағы борышы болып табылатын төленбеген салық сомасын) мәжбүрлеп алуы. Қазақстан Республикасының ағымдағы салықтық заңдарында салықтар мен басқа да төлемдер (аванстық немесе ағымдағы) бюджеттерге уақтылы (мерзімінде) төленбеген жағдайда салық қызметі органдары салық төлеушілердің шоттарынан немесе олардың дебиторларының шоттарынан салықтар, айыппұл және өсімақылар берешектерінің көлемінде, салық төлеушілердің немесе олардың дебиторларының келісімі бойынша ала алады¹²³.

Бұрынғы кездерде мерзімінде төленбеген салық сомалары мен жазалау ретінде белгіленген айыппұлдар мен өсімақылар заңды тұлғалардың шотынан бірінші кезекте және ешқандай дау-талассыз, ал жеке тұлғалардан – сот арқылы өндіріліп алынатын.

Кейіннен Ата заңымыз – Конституцияның 26-бабына сәйкес, жоғарыдағы өндіріп алулар (салық төлеушілердің келісімінсіз) заңға қайшы деп табылды. 26-баптың 3-тармағында “Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін”¹²⁴.

Сот арқылы салық берешектерін алу құқықтық мемлекет және демократия принциптеріне сай әділетті көрініс болып табылар еді. Бірақ сот арқылы аталмыш мәселені шешу ұзаққа созылып кететін күрделі процесс болғандықтан екі жаққа да ыңғайлы көрінетіндей шешім қабылданған болатын. Осы шешім бойынша егер салық төлеуші өзінің төленбеген салықтарын қарыздары ретінде мойындаса, онда ол берешекті салық қызметі органдары өздерінің инкассалық бұйрықтарының негізінде салық төлеушінің банктік шотынан тиісті соманы талассыз түрде шығарып тастау арқылы алады. Бұл жерде салық жөніндегі қарызды – берешекті төлеуге берілген келісім ретінде салық төлеушінің салықтар бойынша декларация табыстауын және айыппұлдар мен өсімақылар және салықтар жөніндегі берешектердің анықталған уақытынан бастап бес банктік күн ішінде арызданбауын айтуға болады. Бұл жерде тағы бір ескеретін жәйт, салық төлеушінің берген келісімі тек декларацияда көрсетілген соманы білдіреді. Егер салық қызметі органы салық сомасын көбейту мақсатында өз бетімен мәжбүрлі түрде оны түзетсе, онда тапсырылған декларацияны берілген келісім деп айтуға ауыз бармайды, яғни келісім болып саналмайды.

Ең қызығы салық төлеуші мемлекет алдындағы өз қарыздарын мойындап, төлеуге келісім берсе, онда неге оны өзі төлемейді деген сұрақ туындауы мүмкін.

Салық берешегін мәжбүрлеп алу салық төлеушіге қызмет көрсететін банкке берешек сомасын шоттан шығарып, тиісті бюджеттің кірісіне аудару жөнінде инкассалық бұйрықты жіберу арқылы жүзеге асырылады.

“Заңды және жеке тұлғалардан салықтық берешектерді мәжбүрлеп өндіріп алу туралы” Уақытша әдістемелік нұсқауда былай деп айтылған: инкассалық бұйрық әзірленіп салық төлеушінің банкіне жіберіледі. Бірінші және соңғы данасына салық қызметі органының лауазымды адамының қолы қойылғаннан кейін, бірінші дана жаңағы банкке, үшінші данасы салық төлеушіге, ал төртінші данасы банктің тапсырманы қабылдадық деген қолхатымен салық органына қайтарылады. Салық қызметі органдары бұл инкассалық бұйрықтарды бес банктік күн өткеннен кейінгі келесі күні банктерге өткізеді¹²⁵.

Ал банктердің бюджетке ақша қаражаттарының аударылғаны жөнінде белгі соғылған инкассалық тапсырысты салық қызметі органдарына қайтаруына байланысты салық қызметі органдары тарапынан дербес шоттарына тиісті жазу жазылып, банктің инкассалық бұйрықты орындағаны жөнінде тіркеу журналына белгі соғылады.

Осы аядағы қатынастардың тағы бір міндетті субъектілері – банктер туралы мынаны айтуға болады. Салық төлеушілердің салықтық берешектерін олардың банктік шоттарынан мәжбүрлеп алу жөніндегі салық қызметі органдарының құқығына банктердің осы берешектерді шоттан алып тиісті бюджеттің кірісіне енгізу жөніндегі міндеттері сай келеді. “Салық кодексінің” тиісті бабының тармақтарында салық қызметі органдарының инкассалық тапсырыстарын (бұйрықтарын) бірінші кезекте орындауға банктер міндетті болады деп көрсетілген¹²⁶.

Егер салық төлеуші өзінің салықтық және басқа берешектерін салық қызметі органдарының шешімі негізінде мәжбүрлеп алуға келісімін бермесе, онда салық органы берешекті соттың шешімімен өндіріп алу жөнінде сотқа арыз береді.

Бұл жерден мынадай түйін – тұжырым жасауға болады:

1. салық төлеуші өзінің салық және басқа да сомалар бойынша берешектерін мәжбүрлеп алуға келісімін бермесе, онда инкассалық бұйрық жарамсыз болып қалады;

2. салық төлеушінің барлық арыздары мен өтініштері жауапсыз, яғни аяқсыз қалса да оның банктік шоттан өзінің салықтық берешектерін алып қоюға келісім бермегендігі заңды болып саналады;

3. салық төлеуші өз берешектерін мәжбүрлеп алуға келісімін бермесе де салық қызметі органының осы қарыздарды қайтсе де алатыны жөніндегі құқықтары сол күйінде сақталады.

Мемлекет тірегі қаржылардың құралым көздері салықтар салық төлеушілердің өздеріне тиесілі заңи міндеттерін, яғни салықтық міндеттерін ойдағыдай атқаруларына сәйкес мемлекет қарамағына жұмылдырылады. Осы заңи міндеттің бұлжытпай орындалуы мемлекетке қажетті мөлшерде ақша қаражаттарының түсуін кепілдіретіні сөзсіз.

Алдыңғы тарауларда айтқанымыздай, салықтарды белгілеу және алу мемлекет тарапынан біржақты – өктем түрде жүзеге асырылатындықтан, салық төлеушінің материалдық сипаттағы белгілі бір залал шегетіні әрі мәжбүрлеуге ұшырайтыны баршаға мәлім.

Бес саусақтың бірдей болмайтыны сияқты саналы салық төлеушілермен қоса өздерінің заңи міндеттеріне салғырт, немқұрайды қарайтын салық төлеушілер де жетіп артылады. Реті келгендіктен бұл жерде айта кететін бірнеше себептер бар:

1. Бауыр басып қалған жеке меншігінің (табысының) заңмен белгіленіп алынатын бөлігінен оңайлықпен айырылмауы;

2. Салықтық заңдарды білмейтіндерін айтып сылтаурату заңды білу презумпциясын ескермеулерінің нәтижесі болып табылатындығы;

3. Құқықтық және салықтық мәдениеттерінің төмен болуына байланысты салық төлеуге оң көзбен қарауға ықпал ететін сана-сезімнің қажетті деңгейде қалыптаспауы.

Салық қызметі органдарының өздеріне жүктелген негізгі міндеттерін, яғни салық төлеушілердің салық салу аясындағы міндеттері мен құқықтарын айтып түсіндіру; салықтық заңдар мен салық салу мәселелері жөніндегі басқа да нормативтік актілердің жаңадан қабылдануы, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі жөніндегі ақпараттарды салық төлеушілерге жедел хабарлап отыру және ең бастысы салық заңдарының талаптарын орындамаған жағдайда жауапкершілікке тартылатындықтары жөнінде ескерту жасау сияқты міндеттерін айтарлықтай жүзеге асырмаулары.