Учебные пособия по налоговому праву: Мухитдинов Н. Б., Найманбаев С. М., Серимов У. С., Сман Б. У. «Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік»

ә) Проценттік мөлшерлемелердің үш түрі бар: пропорционалдық, прогрессивтік (үдемелі) және регрессивтік (шегермелі) проценттік мөлшерлемелер.

1. Пропорционалдық проценттік мөлшерлемелер салық объектісінің көлемі ескерілмей бірыңғай процент түрінде белгіленеді;

2. Прогрессивтік (үдемелі) проценттік ставкалар табыс немесе мүліктің көрсеткіштерінің өсуіне қарай алынатын салық процентінің дереу өсіп отыруын көрсетеді. Алынатын проценттер үдемелі шкала түрінде белгіленген.

Осы прогрессивтік мөлшерлемелер екі түрге бөлінеді: қарапайым және күрделі мөлшерлемелер.

1. Қарапайым прогрессия бойынша табыстың немесе мүлік құнының ұлғаюына (өсуіне) байланысты салық мөлшерлемесі де арта береді.

2. Күрделі прогрессия бойынша, табыс екіге бөлініп, олардың әрқайсысына үдемелі (көбейтілген) салық мөлшерлемесі белгіленеді, яғни салық мөлшері табыстан гөрі тез өседі (Салық салу шкаласында белгіленген).

В.Д. Мельниковтің пікірінше, бұған біз де қосыламыз, нарықтық экономика жағдайында мөлшерлемелердің әрқайсысы да төлеушілердің төлем қабілетін және жалпы мемлекеттік мұқтаждықтар мен қажеттіліктердің қамтамасыз ету жақтарын ескере отырып пайдаланылады. Прогрессивтік салық мөлшерлемелерінің кемшілігі оның экономикаға және тұлғалардың еңбек ету ынтасына кері әсерін тигізетіндігі. Салық салу прогрессиясы неғұрлым жоғары болса, салық салу объектілерінің құзырындағы табыстардың жіктелуі соғұрлым әлсіз және экономикаға тиімсіз болып табылады⁵³.

Қазақстан аумағында, әр деңгейдегі бюджеттердің түсім көздері болып табылатын, салық жүйесінің құрамына кіретін мына төмендегідей салықтар бар:

1. заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы;

2. қосылған құнға салынатын салық;

3. акциздер;

4. бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алынатын алымдар;

5. жер қойнауын пайдаланушылардың, арнаулы төлемдері мен салықтары;

6. әлеуметтік салық;

7. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп өткені үшін алынатын алымдар;

8. жер салығы;

9. заңды және жеке тұлғалардың мүліктеріне салынатын салық;

10. көлік құралдарына салынатын салық;

11. кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;

12. қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын лицензиялық алым;

13. аукциондық сатудан алынатын алым;

14. Қазақстан Республикасының рыноктарында тауарларды сату құқығын бергені үшін алынатын алым;

15. Қазақстан Республикасының радиожиілік ресурстарын пайдаланғаны үшін төлем;

16. заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым;

17. жеке тұлғалардың, қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым.

Осы салықтар түрлерінің нақты аталымдарын, оларды қолдану тәртібі мен әдістерін құру салықтық қатынас нысандарын қамтитын салық механизмін құру болып табылады. Яғни салық салуды ұйымдастыру деген сөз.

Салықтардың функционалдық сипаттамасын нақтыландыру, яғни функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, сондай-ақ атқаратын қызметтерінің негізгі бағытын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері атқаратын рөліне байланысты, мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді шешуге себін тигізуге қажетті экономикалық тұтқа және реттеуші болып табылады⁵⁴.

Салықтардың қалыптасқан түрдегі негізгі үш функциясы бар. Олар: фискальдық, қайта бөлу және реттеуші функциялар. Негізінде экономикалық теория және басқа тиісті оқулықтарда осы негізгі үш функция көрсетілгенімен, кейбір белгілі экономист- ғалымдардың еңбектерінде оларға қоса тағы бірнеше функциялар аталады⁵⁵.

Бірінші, фискальдық функция – салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке толығымен және уақтылы (мерзімінде) түсіп отыруын қамтамасыз етеді. Фиск – латын тілінде мемлекеттік қазына деген мағынада айтылған. Сондықтан фискальдық қызмет – салықтық-бюджеттік қызмет, яғни мемлекеттік қазына – бюджетті түсім көздері – салықтар мен басқа да міндетті төлемдер арқылы ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету болып табылады. Қысқаша айтқанда, қаражаттарды бюджетке жұмылдыру қызметі. Тауарлық-ақшалай қатынастардың, өндірістің дамуына байланысты бұл функция мемлекет қарамағына түсетін ақшалай кірістерді ұлғайта түседі⁵⁶.

Ал қайта бөлу функциясы – әртүрлі шаруашылық субъектілері табыстарының белгілі бөлігін мемлекет пайдасына қайта бөлу қызметі. Бұл қызметтің барысында жалпы ұлттық өнім көлеміндегі салықтардың үлесі анықталады, яғни ұлттық табысты болу және қайта құру арқылы оның қандай бөлігінің мемлекет меншігіндегі қорға қосылғанын көрсетеді⁵⁷.

Үшінші функция – салықтық реттеу, яғни реттеуші функция – салық нарықтарының мөлшерін өзгерту, салық түрлерін азайту және негізделген салық жеңілдіктерін енгізу арқылы, заңды және жеке тұлғалардың рынокқа бағытталған экономикалық белсенділіктерін (қызметтерін), сондай-ақ мүдделерін қамтамасыз ету. Бұл функция өзінің осындай сипаттамасына байланысты ынталандыру функциясы деп те аталады. Салықтық реттеу (салықпен реттеу десек те болады) мүмкіндігінше тиімді салық түрлерін таңдау, олардың мөлшерін өзгерту, сондай-ақ жеңілдік көрсету, кейде кейбір түрлерін алу тәсілін өзгерту сияқты әрекеттерден тұрады. Әсіресе бұл функцияны ғылыми-техникалық процестерді ынталандыру кезінде қолдану өте тиімді болады.

Мемлекет жоғарыда аталған салықтардың функциясын қолдана отырып салық салу, салық қызметі саласындағы әртүрлі шараларды жүргізеді және салық жүйесін анықтап, олардың қызмет атқару тұтқасын әзірлейді. Салық салу саласындағы жүзеге асырылатын шараларды қоғамның нақты бір даму кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттарына байланысты экономикалық саясатпен ұштастыру да осы функциялар арқылы жүргізіледі.

Енді осы функциялар жөнінде қалыптасқан, дәстүрлі көзқарастармен шектеліп қана қоймай басқа да авторлардың пікірлеріне тоқталайық. Белгілі экономист-ғалым Г.Ж. Қарағұсова айтуынша, салықтың атқаратын функциялары мына төмендегідей болып келеді:

- фискальдық немесе жұмылдыру функциясы арқылы мемлекет тиісті шығындарын қаржыландыруға қажетті салықтарды жиыстырады;

- қайта бөлу функциясы арқылы мемлекет экономика аясының, әртүрлі саласына ықпал етеді, әлеуметтік саясатты жүзеге асырады, табыстарды халық арасындағы әлеуметтік топтарға қайта бөледі, табысы өте төмен топтарға жәрдем береді. Мысал ретінде үдемелі мөлшерлемесі табыс салығын көрсеткен;

- ынталандыру функциясы – экономиканы дамыту, техникалық жаңарту және т.б. әртүрлі жағдайлар жасауды жүзеге асырады;

- шектеу функциясы, салық саясаты арқылы мемлекетке тиімсіз (пайдасыз) өндірістердің дамуын шектеу немесе тоқтата тұру болып табылады;

- бақылау-есептеу функциясы, кәсіпорындар мен азаматтардың табыстарын, өндірістің құрылымы мен көлемін және қаржылардың қозғалысын есептеп, бақылаудан тұрады.⁵⁸

Соңғы аталған функцияның маңызы салықтардың дәстүрлі қалыптасқан функцияларының атқаратын рөлдерінен кем емес екенін көрсетеді. Оны тағы бір еңбектегі көзқараспен дәлелдеуге болады. Белгілі ғалым Н.И. Химичева салықтардың мынадай бірнеше функциясын атап өткен: фискальдық функция, реттеуші функция және бақылау функциясы. Фискальдық функцияның атқаратын рөлі бізге мәлім болғандықтан, оны қайталамай, реттеуші функциясына тоқталамыз. Салықтардың реттеуші функциясына автор баса назар аударған. Бұл функция өндірісті, тұтынуды, халықтың табыстарын, демографиялық процестер мен жастар саясатын реттеуде өте маңызды рөл атқарады, сондай-ақ қоғам алдында ерекше еңбегімен көзге түскен азаматтар категориясына жеңілдік жасау да осы функцияға жатады.

Салықтардың бақылау функциясы – салық салу кезінде мемлекет тарапынан кәсіпорындар мен мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметтеріне, азаматтардың табатын табыстарына және осы табыстардың түсім көздеріне, оның ішінде жерді пайдалануға бақылау жүргізуден тұрады.⁵⁹

Тағы басқа да экономист-ғалымдардың айтуынша, негізгі функциялар ретінде салықтардың өзімізге белгілі үш функциясы: фискальдық, қайта бөлу, реттеуші функциялары аталған⁶⁰.

Салық функцияларына жеткілікті түрде талдау жасаған Д.Г.Черниктің пікірінше олар мына келесідей болып келеді:

1) фискальдық;

2) бақылау;

3) бөлу;

4) реттеуші, өзіне орай функцияларға бөлінеді:

а) ынталандырушы; ә) тежеуші (белгілі бір деңгейде ұстап тұрушы); б) ұлғаймалы өндіріске бағытталған⁶¹.

А.И.Худяковтың айтуынша, салықтардың үш функциясы бар. Олар: фискальдық, ынталандырушы, реттеуші және қайта бөлуші функциялар. Бөлу функциясы фискальдық функциямен, ал реттеуші ынталандыру функциясымен тығыз байланыста болады деп көрсетеді.

Осыған қарағанда келтірілген пікірлердің, кейбір өзгешеліктерге қарамастан бір жерден шыққанын көріп отырмыз.

Сондықтан, біздің ойымызша, негізгі үш функцияға қоса төртінші, объективті түрде негізделген, функцияны енгізу салықтар атқаратын рөлді толықтыра түсері сөзсіз. Ол – салықтардың бақылау функциясы. Салықтардың фискальдық, қайта бөлу, реттеуші және бақылау функцияларының жиынтығы жемісті салық саясатын қамтамасыз ете отырып, салықтарды еліміздің экономикасына ықпалын тигізетін тиімді механизмге айналдыратынына сенеміз.

Алымдар мен баждар да өздерінің дәреже-деңгейлеріне байланысты тиісті бюджеттердің түсім көзі болып табылады. Олар салықтар сияқты заң жүзінде белгіленетіндіктен және түсетін бюджеттері заңмен айқындалғандықтан міндетті төлемдер қатарына жатады. Бірден айта кету қажет, алымдар мен баждарды төлеу кезінде нақты мақсат көзделеді (сол үшін осы төлемдер арнайы төленеді және төлеушінің мүддесіне сай тікелей жасалған әрекеттер үшін төленеді. Ал салықтар ешқашан да тікелей баламалы (ақылы) болмайды.

Алымдар мен баждар заңды және жеке тұлғаларға көрсетілген белгілі бір қызметтер үшін заңда немесе заңға сәйкес қабылданған нормативтік актіде белгіленген мөлшерде, кейбір кездерде қызмет көрсету процесінде жұмсалған шығындарды өтеу мақсатында алынатын міндетті төлемдер болып табылады. Алымдар мен баждарды төлейтіндер – өздеріне тиісті қызмет көрсетілген заңды және жеке тұлғалар. Алушылар арнайы уәкілетті, мамандандырылған мемлекеттік органдар мен мекемелер болып саналады.

Сонымен алдын ала айтсақ, алымдар мен баждардың белгілі мақсатта, ақылы, көбінесе біршама баламалы түрде, тек тікелей көрсетілген қызметтер үшін алынатыны белгілі болды.

Осы міндетті төлемдерден түскен қаражаттар қажетті жерінде мемлекеттік мекемелердің шығындарын (қызмет көрсетуге байланысты) өтеуге ғана жұмсалып қоймай, сонымен бірге құқықтық актілермен негізделген мөлшерде тиісті бюджетке де аударылады. Алымдар көбінесе жергілікті деңгейде алынатындықтан жергілікті алымдар деп те аталады және оларды алу әрбір әкімшілік-аумақтық бірліктің қаржылық қызметтерінің мүдделеріне сай келеді.

Сонымен қорыта келіп айтсақ, жергілікті алымдар – заңды және жеке тұлғалардан жергілікті әкімшілік-аумақтық бірлік аясында көрсетілетін немесе көрсетілген қызметке байланысты жергілікті уәкілетті органдардың жергілікті тиісті бюджетке алатын нақты, міндетті ақшалай төлемдері.

Қазақстандық салық салу, салықтар аясының белгілі ғалымдары “алым әдетте бірыңғай мөлшерлемелер бойынша алынатын және белгілі бір мәмілеге, тауарларға қолданылатын салық түрін сипаттайтын термин” деген түсінік берген.

Осы алымдардың азаматтардан және заңды тұлғалардан, оларға көрсетілген немесе көрсетілетін қызметтерге байланысты (жұмсалған шығындарды өтеуге) жоғарғы өкілді мемлекеттік орган қабылдаған заңдардың негізінде алынатыны белгілі болды.⁶²

Алымдар жөнінде айта кететін тағы бір жәйт, алымдардың түрлері мен жалпы ережелері (принциптері) заң жүзінде белгіленіп, бекітілген болса, ал олардың мөлшерлемелер мен алыну тәртібін белгілеу, айқындау Қазақстан Республикасы Үкіметіне жүктелген.

Қорыта келіп, алымдардың өздеріне тән мынадай кейбір белгілерін атап көрсетуге болады: біршама баламалы төлем; міндетті төлем; арнайы мақсатты төлем; жергілікті және мемлекеттік деңгейде алынатын төлем.

Алымдар көрсетілген қызметке байланысты, нақты сомада белгіленіп алынатындықтан бұл жерде салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі (тапқан табыстары) есепке алынбайды. Бүгінде Қазақстан Салық кодексінде белгіленген алымның мына түрлері алынады:

а) бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегені үшін алынатын алымдар;

ә) автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүріп өткені үшін алынатын алымдар;

б) Қазақстан Республикасының рыноктарында тауарларды сату құқығын бергені үшін алынатын алым;

в) жеке тұлғалардың қолма-қол шетел валютасын сатып алғаны үшін алынатын алым;

г) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды және заңды тұлғаларды тіркегені үшін алынатын алым;

ғ) қызметтің жекелеген түрлерімен айналысу құқығын бергені үшін алынатын лицензиялық алым;

д) аукциондық сатудан алынатын алым;

е) заңды және жеке тұлғалардың Алматы қаласының рәміздерін өз фирмалық атауларында, қызмет көрсету таңбаларында, тауар таңбаларында пайдаланғаны үшін алынатын алым.

Енді баждарды қарастырамыз. Баждар да мемлекет аумағындағы маңызы бар міндетті төлемдер қатарына жатады. Қазақстанда алынатын баждар екі түрге бөлінеді: мемлекеттік баж және кедендік баждар. С.Найманбаев баждардың мына түсінігін берген: “баждар – бұл арнайы мамандандырылған мемлекеттік уәкілетті органдар көрсеткен (көрсететін) қызметтер үшін заңды және жеке тұлғалар төлейтін міндетті ақшалай төлемдер”.

Қазақстан Республикасында баж алатын арнайы мамандандырылған мемлекеттік уәкілетті органдар мыналар болып табылады: кеден мекемелері; соттар; нотариалдық кеңселер; азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімшелері; ішкі істер органдарының құжат беру, шетелге шығуды рәсімдеу және рұқсат беру бөлімдері. Мемлекеттік баж деп – мемлекеттік уәкілетті органдардың заңды және жеке тұлғаларға қатысты жүргізген белгілі бір жұмыстарына немесе көрсетілген заңды сипаттағы қызметтеріне байланысты сол тұлғалардан алатын міндетті ақшалай төлемдерді айтамыз. Заң жүзінде мемлекеттік баждың мына ұғымы берілген: мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны не құжаттарды бергені үшін алатын міндетті төлемі. Мемлекеттік баж алынатын нысандар мына төмендегідей болып келеді: сотқа берілетін талап-арыздар; кассациялық шағымдар; азаматтық хал актілерін тіркеу; нотариаттық жұмыстар жүргізу; тұрғылықты жерін тіркеу; аң аулау құқығына рұқсат беру; азаматтық қаруды тіркеу және т.б.

Ал кедендік баждар мемлекеттің кедендік шекарасы арқылы тауарларды, өнімдерді, автокөліктерді әкелетін және әкететін заңды және жеке тұлғалардан кедендік органдар алатын міндетті ақшалай төлемдер. Кедендік баждардың мына түрлері алынады: арнайы кедендік баж; антидемпингтік баж; өтемдік баж; маусымдық кедендік баж.

Әкелінетін және әкетілетін тауар өнімдерге салынатын кеден бажының мөлшерлемелерін кеден тариф кеңесінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

Түпкі тұжырымдама ретінде салықтар мен алымдардың өзара басты айырмашылықтарын қарастырып көрейік. Салықтар тұрақты сипатта болады, ал алымдар – тек қызмет көрсету, құқық беру барысында алынатын міндетті төлем.

Салықтар ақысыз баламасыз алынса, алымдар біршама баламалы төлем болып табылады. Салықтарды алу мәжбүрлеу сипатында болса, ал алымдарды төлеу кезінде мемлекеттік орган мен төлеушінің арасындағы қатынастар ерікті сипатта көрініс табады.

Осы салықтардың және басқа төлемдерді республикалық бюджеттің тұрақты бекітілген кірістері мен оларды бюджет кірісіне түсіру тәртібін Қазақстан Республикасының “Бюджет жүйесі туралы” заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” заң күші бар Жарлығы, сондай-ақ жыл сайын қабылданатын республикалық бюджет туралы Заңы болып табылады.

Салықтарды пайдалану процесі өндірістің дамуын қамтамасыз ететін, мемлекеттің, ақша қорларын қалыптастыратын және халықты әлеуметтік қорғайтын бірыңғай жүйе ретінде қарастырылады. Сондықтан, салық жүйесі біздің ойымызша, салықтардың жиынтығынан, мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы салықтық қатынастардан, салық салудың нысаны, әдістері және тәсілдерінен, тиісті нормативтік құқықтық актілерден, сондай-ақ салық қызметі органдары мен басқа да уәкілетті органдардан тұрады. Мемлекет экономикасында орын алған салық режимі салық жүйесінің элементтері арқылы құрылады. Осы элементтерге салықтар жөніндегі арнайы заңдар, салықтық бақылау органдары, салық міндеттемелерін атқару органдары жатады. Қазақстанда қазіргі кезде салықтардың табиғатын, салық жүйесін дамыту ілімдерін 15–16 ғасырлардағы А. Ришелье, А. Монкретьен және У. Петти қалыптастырған еуропалық ғылымға негіздеу етек алып отыр. Монкретьен мен Петти Еуропада салық салудың қағидаттарын тұңғыш рет ғылыми нысанда қалыптастырған болатын. У. Петти “Тұрғылықты халық мемлекет шығынын жабуға тек өз үлестеріне сәйкес және қоғамдағы тыныштыққа (тәртіпке) мүдделі жағдайда ғана, яғни өздерінің мүліктері мен байлықтарына сәйкес қатысуға тиісті” деп жазған еді⁶³. 17 ғасырдағы меркантилистер халық байлығының қайнар көзі сауда болып табылады, сондықтан осының негізінде ұтымды салық салу принципін қалыптастыру қажет деп тұжырымдаған. 18 ғасырда Адам Смит салық салудың өте тиімді және ұтымды төрт қағидатын қалыптастырған болатын. Осы қағидаттар күні бүгінге дейін көптеген өркениетті елдерде қолданылып келеді.

- Бірінші қағида – салық әрбір салық төлеушінің тапқан табысына сәйкес алынуға тиісті;

- Екінші қағида – салықты төлеуші салық мөлшері мен оны төлеу мерзімі заң жүзінде күнібұрын және дәл белгіленуі қажет;

- Үшінші қағида – әрбір салық төлеушіге қолайлы уақытта және осы төлеушіге ыңғайлы әдіспен алынуға тиісті;

- Төртінші қағида – салық алу кезінде салық төлеушінің шығындары мейлінше аз болуға тиісті.

Сонымен қатар А. Смит жалдамалы жұмысшылардың жалақыларына салынатын тікелей салықтардың жүйесін негіздей отырып, егер осы салықтар ұлғайтыла (түрлері немесе мөлшерлемелері көбейтілсе) берілсе, онда өндірістің құлдырауына және тауарлар бағасының өсуіне әкеліп соғады деп көрсеткен еді. А. Смиттің осы идеясы 18 ғасырдағы және 19 ғасырдың бірінші жартысындағы экономистер мен заңгерлердің, олардың ішінде Д. Рикардоның “Начало политической экономии и налогообложения”, Н. И. Тургеневтің “Опыт теории налогов” деген еңбегінде дамытылған болатын. 19 ғасырдың екінші жартысында неміс экономисі А. Вагнер салық салудың мына келесідей 9 қағидасын ұсынған: қаржылық сипаттағы екі қағида (салық салу жеткіліктілігі; салық салу икемділігі); экономикалық сипаттағы екі қағида (тиісті салық салу көзін таңдау; әртүрлі салықтарды олардың ауыртпашылығын басқа тұлғаға түсіру зардабын еске ала отырып дұрыс қисындандыру); этикалық сипаттағы екі қағида (салық салудың жалпыға бірдейлігі және біркелкілігі); әкімшілік-техникалық сипаттағы үш қағида (салық салудың айқындылығы; төлеуге қолайлылығы; алынатын салық мөлшерінің (шығынның) мүмкіндігінше төмен (аз) болуы).

Қазіргі кезде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық салу жүйесіне бағынышты (байланысты) болады. Белгілі ғалым Г.Ж. Қарағұсова  өзінің еңбегінде салық салу принциптерінің ең қолайлы деген түрлерін атап көрсеткен:

- салық салмағының тең болуы, яғни әркім мемлекет қорына өзінің “әділ үлесін” қосуға міндетті;

- салық жүйесінің қарапайым және анық болуы, яғни салық төлеушілерге түсінікті болуы қажет;

- салық салудың теңдігі және әділеттілігі, яғни әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жету үшін, мүмкіндігінше әртүрлі жеңілдіктерді азайту;

- салық құрылымы еліміздің экономикасының дамуы және тұрақтандырылуы мақсатында пайдаланатын салық саясатына себін тигізуі қажет;

салықтарды басқару және заңдылықты сақтау жөніндегі әкімшілік шығындар мүмкіндігінше аз мөлшерде болуы қажет. Сонымен бірге, ол:

- қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық;

- әділеттілік;

- салық мөлшерлемелерінің, салыстырмалылығы сияқты принциптерді атаған.

Қазіргі кезеңде қолданылатын салық салу принциптері тікелей салық жүйесімен байланысты, бағынышты болады.

Салық жүйесі мемлекеттік экономикалық саясатымен анықталатын, жоғарыда аталған принциптерді есепке ала отырып, біздің пікірімізше, салық салу (салық қызметі) принциптері мүмкіндігінше мына төмендегідей болуы қажет: заңдылық және негізділік; жалпыға бірдейлік және нақтылық; теңділік және әділеттілік; ыңғайлылық және жеткіліктілік; қарапайымдылық және экономикалық бейтараптылық; жоспарлылық және нормативтілік; тиімділік және үнемділік; жеңілділік және бірдүркінділік, резиденттілік.

Салықтар мақсатының басты бағыты – бюджетке кірістерді тарту (жұмылдыру) арқылы мемлекеттің қазынасын қалыптастыру және мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық, сондай-ақ саяси құрылыс бағдарламаларын ақшалай қамтамасыз ету болып табылады.

Бұл жерде мемлекетті қоғамның саяси жүйесінің субъектісі екенін ескерсек, оның қызмет аясы тек қана өз ақшалай мәселелерін шешіп қоймай, сонымен қатар қоғамның да ақшалай инфрақұрылымын құруға бағытталған. Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде, мемлекет бір уақытта екі сипатта болады: саяси жүйенің субъектісі ретінде және мемлекеттік бюджетке жұмылдырылған ақша қаражатының меншік иесі ретінде.

Сонымен салық жүйесі дегеніміз – мемлекет тарапынан алынатын барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің, олардың құрылымы мен есептеу әдістерінің, салық салу саласындағы уәкілетті органдар жүйесі мен олардың өкілдіктерінің, салықтық қатынастардың және салықтық-құқықтық нормалардың жиынтығы. Осы берілген түсініктен салық жүйесінің тек алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден тұрмайтынын, сонымен қатар оның салық қызметі органдарының жүйесін, салықтық қатынастарды, салықтық бақылауды, нормативтік-құқықтық актілерді және т.б. қамтитынын көреміз. Демек салық жүйесі салықтарды ұйымдастыру нысанын қамтиды. Салық жүйесінің ұғымын кейбір авторлар былайынша береді: “салық жүйесі деп – Ресей аумағындағы федералдық, аймақтық және жергілікті салықтардың жиынтығын айтамыз.⁶⁴ Басқа оқулықтарда да дәл осындай түсініктер берілгенін көруге болады. Бұл ұғымдардың бәрі салық жүйесінің мазмұнына сәйкес келмейтінін көреміз, өйткені жоғарыда айтып өткеніміздей, салық жүйесі өте күрделі құрылым болып есептелінеді. Сонымен мемлекетте көптеген салықтардың түрлері, олардың төлеушілері, сол салықтарды есептеу және алу жолдары мен әдістері және т.б. болуына байланысты салықтарды топтастыру негіздерінде де әртүрлі нышандар қолданылады.

Салықтардың топтастырылуы жөнінде қаржылық құқылық арнайы әдебиеттер мен оқулықтарда тек жалаң салық жүйесіне кіретін салықтардың дәрежесі, деңгейі бойынша бөлумен шектеледі.

Кейбір оқулықтарда ғана салық мөлшерлемелерін белгілеу әдістерін атап өтеді, өйткені олар дәстүрлі, объективті түрде қалыптасқан әдістер (нақты мөлшерлемелер; проценттік мөлшерлемелер; пропорционалдық;) үдемелі (прогрессивтік) және регрессивтік болып табылады. Бұл жерде қаржылық құқық ғылымының өзіне тән қасиеті, оның қаржылық-экономикалық ғылыммен өте тығыз байланыста болатынын ескеруіміз қажет.

Ашып айтқанда, мемлекетпен заңды және жеке тұлғалар арасындағы салықтық қатынастардың, салық салу жолдары мен тәсілдерінің, нысандарының және салықтар мен алымдардың жиынтығы, сондай-ақ салық саласындағы заң актілері мен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздік салық жүйесін құрайды. Енді салық жүйесін құрамындағы құрамдас элементтері бойынша сипаттасақ, онда оның салықтар мен салықтық қатынастардың жиынтығынан, салық салу тәсілдері мен жолдарының, сондай-ақ заң актілері, нұсқаулар және әдістемелік құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизміне және салық салу саласындағы басқару органдары мен салық қызметі органдарының жиынтығынан құралатынын көреміз.

Мысалы, В.И. Гуреев  берген “салық жүйесі тек РФ аумағындағы федералдық, аймақтық және жергілікті салықтардың жиынтығынан тұрады” деген ұғымды қате деп тауып, жүйенің күрделі екенін ескере отырып, оның құрылымындағы элементтерін атап көрсетеді: