Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет46/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

к,ол
ва 
квл, кул
ва 
кул, куч
ва 
куч
каби мисолларга 
мурожаат этилган холатларни эслаш нинг узи кифоя; б) айрим шеваларгагина 
хос булиб, миллат вакилларининг купчилиги учун меъёр дараж асига кутарил- 
маган санокли сузларга 
(от -
“усимлик", 
от
- “утмок” феъли, 
ор ~
“бедани ур’\
ор -
“сочни ур”, 
оз -
“узишга буйрук” , 
оз -
“узлик олмоши"га) таяниб, адабий 
тил вокализмнга контраст жуфтликларни киритиш, шу асосда алифбо ва 
имлони хам кайта куриш ижобий натижа бери ш и га ишопиш кийин. Адабий 
тилнинг узи га хос белгиларидан бири уидаги меъсрларнинг баркарорлиги ва 
барча учун умумийлигидир: 
о-о, и-ы, э-а, у-у
каби контраст жуфтликларни 
адабий тил вокализмига олиб кириш ана шу баркарорлик ва умумпйлик 
талабларига хам мос булмас деб уйлаймиз (бунинг учуй XX асрнинг 
20-30-Г:нлларидаги тортишув-бахсларни эслаш ш ш г узи кифоя).
25-§.Ун:ш ф о н с м а л а р тавсиф и
1. 
“ И ” ф онсмаси - олд катор, тор, лабланмаган унли. Бу фснсм а с^знинг 
барча бугииларида учрайди: 
т ки
(биринчи ва охирги бугинларда), 
билимли 
(биринчи, иккинчи ва охирги бугинларда) каби. У чукур тил орка 
г, х 
ундошлари билан ёнма-сн келганда йугон (орка катор) унли тарзида, бошка 
барча псзицияларда ингичка (олд катор) унли куринишида талаффуз килинади. 
Киёс килинг: 
кар
ва 
цир, гир-гир
ва 
гир-гир, тиш
ва 
к,аш, уиммат
ва 
хилват 
каби. Ургусиз бугинда кучсизланади (редукцияланади): 
бирок; (бърйц), билан 
(бълэн)
каби. Ургули бугинда ёки “й’\
ундошлари билан ёндош кулланганда 
бир оз ч^зилади: 
урик (ури.к), кий (ки:й), чай (чи. й), %ид (%и:д)
каби.
Русча узлашмаларда учрайдиган “ и” унлиси этимологик жихатдан узбекча 
“и”нинг узи эмас, шунинг учун бу икки унли талаффузида маълум тафозутлар 
бор. Хусусан, суз охиридаги ургули тула Спик бугинда узбекча “ и” русча “и1 дай 
анча киска талаффуз килинади. Ки^с килинг: 
метин (узбс::ча)-никстгш
(рус: 
ннкоти:н). 
олтин (у
2
б.)-карантин
(рус: каранти:н), 
овсин
(узб
.)-апельсин
(рус: 
апельси:н) каби. Узбек тилида “и” унлиси сузнинг сунгги очнк бугинида бир оз 
кенгаядн (тор “и” билан урта кенг “э” орасидаги унли тарзида талаффуз 
килинади). Масалан, 
кетди (кэтте), борди (бйрде)
каби. Русча узлаш маларда 
эса “и” унлиси торлигича колади: 
такси (таксе
эм ас/ Ундош+унли+ундош 
схемасидаги бир б^гинли сузларда узбекча “и” русча узлашмалардаги “ и”дан 
кискарок ва кенгрок талаффуз килинади. Киёс килинг: 
баз
(олмош) -
бис
(ии:с: 
“бис”га чакирмок), 
тиш
(узб
.)-тип
(рус: ти:п - “адабий тнплар”) каби.
Суз бошидаги беркитилмагаи ёки тула очнк, ургусиз бугинда узбекча “ и” 
русча “и”дан дсярли фаркланмайдн. Киёс килинг: 
ивимоц-Иван.
Узбек тилида “л” унлиси суз бош ида ургули бугин косил килмайди. Демак, 
“и” унлисининг бундай позицияда ургули бугин досил килиб келиши факат 
русча узлашмаларда учрайди. Бундай пайтда русча “и” узбекча “ и” га нисбатан


торрок, чузикрок ва кучлирок талаффуз килинади. К^иёс килинг: 
имло-импульс, 
илдиз-индекс
кабн.
“И” унлиси кадимийдир.
2. “ Э” фонемаси - урта кенг, олд катор, лабланмаган унли. Бу фонема бир 
бугинли сузларнинг бошида ва уртасида 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет