Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет44/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

и,э,а
) ва орка катор 
(у,у,о)
унлила- 
рининг фонологик хусусиятлари лаблар иштирокисиз намоён булмайди. Бу 
фикрга проф. Ш .У. Рахм атуллаев эътироз билдириб, шундай дейди: “Айрим 
адабистлардаги бир фикрга - овоз товушларни тавсифлашда тилнинг стик йуна- 
лишидаги харакати белгиси ахдмиятсиз деган фикрга катьий эътироз билдириш 
лозим. Овоз товушларда (фонема номи билан атаган холда) бу белги асосида 
зидланиш (оппозиция) хосил этиш йук дсйиш хакикатга тугри кслмайди”. 160 Бу 
фикрни проф. Ш. Рахматуллаев куйидагича асослашга харакат килади: “ ...Лаб­
ларнинг катнашиши даражасига ва тилнинг ётик йуналишдаги харакатига кура
158 Отамирзаева С ., Ю супова М. Узбек тили. Тош кент, 2004. 19-бет.
134 Абдуазизов А. Курсатилган асар. 4 7 ,65-бетлар;
Нурмонов А. Курсатилган асар. 15-бет.
"® Рахматуллаев Шавкат. Хозиргм адабнВ уэбек тили. Тош кент: У н м м р и м г , 30 8 6 .1 4
6т .


овоз товушлар кетма-кет бир хил урин олади, чунки бу икки нукгаи назарнинг 
негизи бир-бири билан боглик: тил олдга томон харакатланса, лаблар чуччай- 
майди, оркага томон х,аракатланса, лаблар чуччаяди, масалан, и , у товушларида 
булгани каби. Куринадики, етакчи, хал килувчи деб тилнинг ётик йуналишдаги 
харакатини курсатиш тугри” .161 Ш у асосда проф. Ш. Рахматуллаев хозирги 
адабий узбек тили унлиларининг таснифини куйидаги жадвал шаклида бера ■
X
У
Тор
со
и
Тордан кенгрок
X

«
9
X
2
Уртадан тор
1
э
1
Уртадан кенг
О
ч
X
н
о
3
Кенгдан торрок
о
а
1
Кенг
1
-
Проф. Ш.И. Рахматуллаевнинг фикрига, уз навбатида, проф. А. Абдуази- 
зов кушилмайди. Унингча, “лабланиш тилнинг орка томон тортилиши натижа- 
сида хосил булади,- дейиш тугри эмас, чунки купгина тилларда тилнинг оркага 
тортилиши ёрдамида хосил булувчи тил орка унлиларидан баъзилари 
лабланмагандир” .163
Бизнингча, бу фикр хакикатга анча якиндир. Чунончи, рус тилидаги “ ы ” 
фонемасининг талаффузида тил оркага тортилади, аммо лабланиш юз бермай- 
ди. Контраст жуфтлнклар сакланган айрим узбек шеваларнда олд катор уилилар 
орасида лаблангак “у (у)” ва 
“а
(9)” фонемаларининг, орка катор унлилар 
орасида эса лабланмаган “ь (ы)” ва «а» фонемаларининг мавжудлиги хам бу 
фикрнинг тугрилигини исботлайди.
Куриниб турибдики, фонология учун мухим булган бу масалалар узбек 
тилшунослигида хозирча мунозаралн булиб крлмокда.
III. 
Айрим манбаларда кенг 
о (3)
унлиси лабланмаган деган хулоса 
берилади.164 Бирок С. О т а м и р за е в а 165 ва А. М ахмудов томонидан олиб борил-
161 Р аххатуллаев Шавкат. Курсагилгак асар. 14-бет.
1вг Рахматуллаев Шавкат. Курсатилган асар. 15-бет.
163 Абдуачиэов А. Тилшунослнгимиэ ж онкуяринннг фонетика ва фокологияга онд гояларн // Шавкат
Рахматуллаев •• атокли тнлшунос. Тош кеит, 2006. 14-бет.
|м Реш етов В. В. Узбекский и и к . Ч есть I . В ведение. Фонетика. Ташкент: У чпедгю , 1959. С. И З , 115;


тан эксп ери м ен та тадкикотлар натижасида бу унлининг кучсиз лабланган 
эканлиги аникланган. Хусусан, А. Махмудов б у хакда ш ундай денди: “а
(3) 
унлисини лабланган ёки лабланмаган унли товуш ларга солиштирсак, бу унлида 
кандайдир яккалик, айримлик бордай туюлади. Л екин 
о (э)
унлисини талаффуз 
килганда 1) лаб чеккаларининг ёпишиши натижасида лаблар ёнининг (масофа- 
сининг) кискариши; 2) куйи (кенг) ва орка талаффуз лаб оркасининг кенгайиши 
билан богланганлигини назарда тугсак, тахлил килинган объектив эксперимен- 
тал маълумотлар о (э) унли товушининг талаффузида лаб иштирок этади, деган 
хулосага олиб кслади” .166
ÎV. Контраст жуфтликлар тарафдорлари иш ларида 
уилилар
куйндагича 
тасниф килинади:
1. Б. Туйчнбоев таснифи:167
Лабпаркинг нштирокига Kÿpa
Лабланмаган
Лабланган
Тнлнинг тик 
пара кати га Kÿpa
Тилммиг гугри 
й^налнш ига Kÿpa
Тил олди
Ти л орка
Ти л олди
Тил орка
Тор
и
ы
?
У
1?рта кенг
э
О
0
Кенг
а
Бу жадвалдан куриниб турибдики: а) хозирги узбек адабий тили вокализ- 
мида унлиларнинг контраст жуфтликлари мавжуд: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет