В. есмағзам экономикалық теория

Кенеттен болатын инфляция бағаның күтпеген кезде өсуімен сипатталады, ол ақша айналымына, салық салу жүйесіне теріс әсер етеді. Егер экономикалық инфляция күтілген болса, халық өз табысының құнсыздануынан қауіптеніп артық тауарлар сатып алуға ұмтылады, қызмет көрсету шығындарын шамадан тыс көбейтеді, сөйтіп экономикаға қиындық келтіреді. Қоғамдағы шын қажеттілік бүркемеленеді, шаруашылықтың қалыпты жайы бұзылады. Бағаның тұтқиылдан шарықтауы инфляцияны күтуді одан әрі арандатып, бағаның өсуін өршітеді. Егер бағаның тұтқиылдан өсуі "инфляцияны күту" басталмаған экономикада орын алса, онда халықтың бағаның өсуіне көзқарасы өзгеше болады. Бағаның күрт өсуі қыска мерзімді құбылыс, ол төмендейді деген үмітпен, тұтыну-шылар рынокқа сатып алу қабілеті бар сүраныс ретінде ғана ақша жүмсайды, кебірек сақтап, жинауға тырысады. Сұраныстың көлемі азайған шақта бағаның өзіне оны төмендету мақсатында қысым жасалады. Экономика тағы да өзінің тепе-теңдік жағдайына келеді. Біз рыноктық шаруашылық қызметінің әсерін, оңды нәтижесін көрсеттік. Мұны Пигу эффектісі деп атайды.

Батыс экономистері жасаған теорияларда инфляцияның альтернативті қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әр түрлі себептерін атайды.Бұл түрлерінен басқа инфляцияның типтеріде бар.

Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың арақатысының бұзылуы сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың ұлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жұмыспен қамтылған кездегі өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу қабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т. б. Осының салдарынан айналымға тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер ұлғайған сұранысқа тауар ұсынысымен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем қаржыларының кебеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның жалпы деңгейі өседі.

Шығындар инфляциясы. Бағалардын өсуін, өндіріс шығындарының ұлғаюымен түсіндіреді. Шығындардын, көбеюі баға белгілеудің олигополиялық тәжірибесінен, мемлекеттің экономикалық және финанстық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтың жалақыны көтеру талабынан және т. б. болады. Тәжірибеде инфляцияның бір түрін екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста, сондықтан жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе шығындар инфляциясы ретінде де көрінуі мүмкін. XIX ғасырдың екінші жартысында экономикасы дамыған елдердің бәрінде дерлік ұзақ уақыт бойы толық жұмыспен қамту, еркін рынок немесе бағаның тұрақтылығы болмағанын атап ету керек. Экономиканың тоқырауы мен құлдырауы кезеңдерінде де өндіріс өз қуаттарын толық пайдаланбаған уақытта да бағалар үнемі өсіп отырады. Барлық бағалардың бір мезгілде өсуі XIX— XX ғасырдың бірінші жартысындағы циклдық өзгерістердің алапат құбылысы кезінде орын алды. Мұндай құбылыс стагфляция деп аталады, ол экономикалық дағдарыс пен стагнация (өндірістің тоқырауы) жағдайындағы бағаның, инфляцияның өсуі.
Инфляция түрлері

Ұсыныстан қарағанда жиын- Шынжырлы реакция үрдісі

тық сұраныстың өсуі салда- бойынша халық шаруашылығын-

рынан бағаның өсуі (тауар- да өндіріс шығындарының өсуі

лардан ақшаның көп болуы) салдарынан бағаның өсуі

3.6 сурет - Инфляцияның екі типі

Қоғамдық өндірістің тауарлы нысанының ерекшелігі құн заңының іс-әрекетінен нақты көрінеді. Құн заңы тауар өндірісі мен тауар айналысының негізгі заңы. Құн заңының іс-әрекетінің мәні мынада: тауарларды өңдіру мен айырбастау оларды жасап шығаруға жұмсалған қоғамдық кажетті еңбек шығындары негізінде жүзеге асырылуға тиіс. Сонымен құн заңы тауарлы өндірістің ең мәнді сипатын керсетеді немесе әр қилы тауар өндірушілердің шаруашылық нәтижесінің қорытындысында өнім айырбастауда эквиваленттілікті талап етеді. Ал тауар ақша айналасында құн заңы баға заңы болып табылады. Баға — құн заңының, көрінісі. Құн — баға заңы немесе бағаның жинақталған көріну нысаны.

Еңбек өнімдерінің жүйелі айырбастау процесінің дамуы кезеңінен бастап, құн заңы тауар өндірісінің бүкіл тарихында әрекет етеді. Қоғамда үстемдік ететін өндірістік қатынастардың типімен байланысты оның әрекет ерекшелігі де өзгеріп отырады. Құн заңының тауар өндірушілерге әрекеті тек рыноктық бәсеке арқылы көрінеді. Осы рыноктық механизм қатынасы сұраныс пен ұсыныс арақатынасы, бағаның ауытқуы мен пайда нормасы, салалық және ішкі салалық бәсеке арқылы кұн заңы қоғамдық өндіріске ықпал етеді. Ал оның негізі құн заңының өзіне емес, оның әрекет етуінің қоғамдық жағдайында, қоғамның экономикалық құрылысының сипатында.

Айналыс саласында құн заңы бағаны халықтың төлем қабілеттігінің көлемі мен құрылымын, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын анықтауда маңызды рөл атқарады. Құн заңын дұрыс басшылыққа алудың қоғамдық еңбек өнімділігін, өндірістің тиімділігін арттыруда, аз шығынымен көп нәтижеге жетуді, нақты рыноктық қатынасқа көшуді қамтамасыз етуде, шаруашылық реформасын іске асыру маңызы зор.

Тауар өндірісінің тарихи пайда болуына негізгі үш алғы шарт қажет. Тарихта үш түрлі күрделі қоғамдық еңбек бөлінісі болды. Алғашқы күрделі еңбек бөлінісі мал шаруашылығы мен егіншілердің бөлінуі нәтижесінде осы тайпалар арасыңдағы айырбастың дамуын тездетті. Екінші күрделі еңбек бөлінісі ауыл шаруашылығынан қол өнердің бөлініп шығуы, үшінші күрделі еңбек бөлінісі жоғарыда аталған тайпалар арасынан саудамен ғана шұғылданатын әлеуметтік топтың шығуы. Осы көрсетілген күрделі қоғамдық еңбек белінісі қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, тасымал, құрылыс және сауда салаларының негізі екені айқын. Бірақ өндіргіш күштердің алғашқы қауыммен салыстырғанда орасан зор дамығанын еске алсак, қоғамдық еңбек бөлінісі, мамандандыру саласынын мыңдаған тармаққа бөлініп, кең етек жайғанын байқаймыз. Демек, тауар өндірісінің экономикалық негізі қоғамдық еңбек бөлінісі. Ол болмаса тауар өндірісі де, рынок те болмас еді.

Тауар ендірісінің екінші алғы шарты тауар өндірушінің жеке меншігі болуы. Басқа сөзбен айтқанда, тауар өніруші өз мүлкін еркін сатуға, басқа жерге апарып өткізуіне ерікті болуы қажет. Меншік қатынасы негізінен бірнеше тарихи сатылардан етті. Алғашқы адамзат қоғамына белгілі қауымдық, тайпалық меншік болды. Бүл меншіктің пайда болуы алғашқы қауымдағы адамдардың табиғаттың дүлей күштеріне тәуелді болуынан, кұн көрудің ауыртпалығынан туған қажеттілік. Қоғамдық қауымның меншігі өндіргіш күштердің нашар дамуының салдары. Алғашқы адамдар аң аулау үшін,

жыртқыштардан сақтану үшін, тағы басқа жеке адамның қолынан келмейтін (мысалы, ауыр заттарды, үлкен тасты орнынан ауыстыру тәрізді) жұмыстарды атқару үшін өзара бірігіп еңбек еткен де, оның нәтижесін ортаға салып, ол өнімдерді тайпа басшылары беліп отырған. Алғашқы кауымдық меншікке негізделген қоғамдық құрылысты "алғашқы қауымдық коммунизм" деп те атайды. Алғашқы қауымдық формацияда тауар-ақша рыноктық қатынас болмаған. Бұл қатынастар осы формацияның ыдырау саты-сында пайда болды. Өндіргіш күштердің дамуы, бірігіп енбек атқару, құрал-саймандарды жетілдіру (мысалы, тас, ағаш құралдарының орнына темір, қалайы, мыс тәрізді металлдарды пайдалану, ағаш соқа орнына темір соқа, тырма т. с. құралдарды игеру), сол сияқты отпен пайдаланатын тағам пісіру, қорған, үй салу сияқты еңбекке бейімделу арқылы алғашқы қауымда өмір сүрген адамдардың күнделікті тұтынуынан артық қосымша өнімі пайда болды. Ал қосымша өнімнің болуын тауар айырбасының, рынок қатынасының дамуына кажет үшінші алғы шарт деу керек. Айырбас, рынок қатынасындағы негізгі түлға — тауар. Экономикалық қатынастың өзі тауардан басталады. Тауар — еңбектің өнімі, ол екінші бір затқа, тауарға айырбастау үшін шығарылады. Ілгеріде атап көрсетілгендей, тауардың екі түрлі сипаты бар: 1) адамның белгілі бір қажетсінуін етеу қабілеті; 2) екінші бір тауарға айырбастау қасиеті. Тауар қоғамға пайдалы зат болуы қажет. Экономикалық теория тауардың қоғамдық қажетсінуді қанағаттандыру қабілетін тұтыну құны деп атайды. Тұтыну құны — тұтылған жағдайда ғана жүзеге асатын тауардың сипаты. Тауар өндірушінің өзі үшін өндірілген өнімнің пайдалы қасиеті — оның басқа қажетті материалдық игіліктерге айырбасталу сипаты. Экономикалық теорияда тауардың басқа тауарларға белгілі пропорцияда айырбасталу сипаты "айырбас құны" деп аталады. Айырбас құн — тауар басқа заттармен салыстыру арқылы қаралатын зат екенін білдіреді, сонымен бірге заттар арасындағы қатынас орнаған жерде оларды өндірген адамдар арасындағы қатынас та бүркемеленіп көрінетінін байқауға болады. Айырбас құны алдымен түрлі тұтыну құндарын айырбастаудағы сан қатынастарын (пропорцияны) байқатады. Мысалы, бір пар етікті бір қап бидайға айырбастаса, бір пар етіктің айырбас құны бір қап бидайдың құнына тең деген сөз. Етік пен бидай түрліше заттар. Сол себептен тауар айырбасы мынадай екі түрлі сұрақ тудырады: 1) Түрлі тауарларды, заттарды теңестіретін не? 2) Айырбасқа түскен тауарлардың сан қатынастары немен белгіленеді?

Тауарларды теңестіретін, өзара салыстырып өлшейтін негіз — олардың еңбек өнімі, белгілі еңбек шығындарының нәтижесі. Тауар еңбектің ғана шығыны ретінде қаралса кұн болып саналады. Екінші сөзбен айтқанда, кұн дегеніміз — тауарға сіңген еңбек. Осыған орай құн теориясына ерекше тоқтаған жөн. Бұл теорияның негізін салған А. Смит, оны К. Маркс ілгері дамытты. К. Маркс құн теориясына сүйене отырып, қосымша құн теориясын — маркстік экономикалық ілімнің ірге тасын қалады. Алдымен А. Смит зерттеген еңбек құн теориясын алып қарасақ, тек қана еңбек өнімді жасаушы күш. Бұл теория бойынша, еңбектен басқа өндіріс факторлары жаңа құн жасай алмайды, тек қана өз құнын жаңа өнімге ауыстырады. Оны ауыстыратын да адам еңбегі, бұл еңбек тек қол еңбегі деген тұжырымды алға тартты. Сонымен, құн заңы дегеніміз баға заңы. Рыноктық бағаның ауытқуы бұл заңның мына секілді маңызды қызметтерін анықтайды:

1) өндірістің негізгі факторларын бөлу. Баға өскен байқалған салаларда өңдірістің жандануы орын алады, мұнда өндірістің маңызды факторлары тоғысады. Осының нәтижесінде тауарлар ұсынысы оларға деген сұраныстан асатын болса, кері процесс басталады. Рыноктық бағалар төмендей бастайды және бұл саладан ресурстардың басқа салаға ауысуы орын алады;

2) өндіргіш күштердің дамуын ынталандыру. Рынокта тауар еңбек шығындарына емес, қоғамдық қажетті еңбек шығындарына сәйкес бағалармен сатылады. Егер қандай да бір фирма немесе жеке тауар өндіруші өндіріс шығындарын ғана (тек еңбек шығындарын емес басқа да факторларын қоса) азайтуға қол жеткізсе, ол пайда алады. Бұл үшін технологияны жетілдіру, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін қолдану, ресурстарды үнемдеу қажет. Сонымен ешқандай үгіт-ұрансыз құн заңы өндірушіні өндіргіш күштерді жетілдіру мен дамытуға қатысуға мәжбүр етеді;

3) тауар өндірушілердің жіктелуі. Құн заңының бұл қызметі алдыңғы екеуінен шығады. Өндіріс шығындары төмен, рыноктың жай жапсарьш дұрыс бағалай білген тауар өндіруші алынған пайданың өсуіне байланысты байи түседі. Басқа тауар өндірушілер "ұтылыста" қалып зиян шегеді. Тауар еңдірушінің жіктелуі құн заңының, баға заңының объективті нәтижесі.
3.7 Құн заңы және шекті пайдалылық теориясы

Қ,ұн заңы бойынша тек рынокта ғана айырбас кезінде еңбек шығынының қоғамдық қажетті деңгейі анықталады. Тек рынокта ғана кұнның көріну нысаны айырбас құн түрінде болады. Қысқартып айтқанда, құн өңірісте жасалынады, рынокта айқыңдалады. Егер тауар рынокта сатып алынса, ол біреудің тауар өндіруге жұмсаған еңбек шығыны қоғамдық қажетті шығын ретінде бағаланғаннан емес, сатып алушының тауарды бағалағаны.

Адамдардың әр түрлі материалдарды және рухани игіліктер мен қызметтерді бағалауы оларды өндіруге қоғамдық кажетті еңбектің жұмсалуына байланысты емес, олардың пайдалылығында. Белгілі бір тауарды өндіруге еңбек шығыны жұмсалуы адамдардың қайсыбір пайдалылықты қажетсінуінен. Осы жерде қандай да бір еңбек шығыны болсын оның қоғамдық қажеттілігін кім және немен анықтайды деген сұрақ туады. Оған рынок деп жауап береді. Шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың пікірінше, тек тауардың пайдалылығы ғана еңбек шығынан қоғамдық қажеттілік сипат береді.

Бір нақты жағдайда, іскер адам шаруашылық шешім қабылдарда немесе жеке тұтыну процесі негізінде пайдалылығын салыстыру ылғи болып отырады. Мысалы, егер адам С витамині жетіспеушіліктен ауырып қалса, бұл арада оған пайдалы алма ма, әлде қарыз ба, деген сұраққа жауап өзінен-өзі айқын. Жалпы, қажеттіліктерді салыстырмай, әрбір ретте түрлі материалдық, не рухани игіліктердің пайдалылығын бағаламай ешқандай экономикалық іс-әрекеттің болуы мүмкін емес. Сонымен қатар шекті пайдалылық теориясын жақтаушылардың ішінде пайдалылық өлшеу өлшемін табу мәселесі қызу пікірталас туғызды. Бұл мәселенің мәнін тек шекті пайдалылық, сұраныс жайы және басқа категорияларды зерттегеннен кейін анықтауға болады. Бұл туралы басқа тарауда қаралады. Шекті пайдалылық теориясы субъективті бағалауды игіліктің сиректігімен, яғни оның көлемін байланыстырады. Шекті пайдалылық теориясының өкілдері, бағалылықты пайдалылықтан шығарады.. Бұл теорияны жақтаушылардың пікірі бойынша, адамның әрбір игілікті субъективті бағалауы, оның шекті пайдалылығымен анықталады, ал объективті айырбас пропорциялары немесе тауарлардың бағасы субъективті бағалауға байланысты және түбінде ол да шекті пайдалылықпен анықталады. Құн және баға теориясындағы неоклассикалық бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі А.Маршалл болып табылады. Шекті пайдалылық теориясының біржақтылылығын ол бағалылықты тек пайдалылықпен түсіндіру деп көрсетті. А. Маршалл шекті пайдалылык теориясын ұсыныс пен сұраныс теориясымен, өндіріс шығындары теориясымен байланыстырды.

Бұл мәселе капитализмнің дамуымен байланысты. Ақшаның сандық теориясының негізін салушылар М. Монтескье, Д. Локк және Д. Юм болды. Олар алтын және күміс ақшаның құнын олардың санымен анықтады да, елде |ақша кеп болған сайын тауардың бағасы жоғары болады 'деп көрсетті. Олар сонымен бірге қандай ақша болса да өздерінің "сатып алу" күшін айналыстың нәтижесінде ғана көрсетеді, ал айналыс процесіне дейін ақшада құн болмайды деп есептеді (яғни ақшаның құн өлшеуіші қызметін жоққа шығарды). Ал А. Маршалл мен И. Фишер ұсынған ақшаның неоклассикалық сандық теориясы осы теорияның дамытылған нұсқасы болды. Олардың теориясындағы ең маңыздысы — ақша тауар деп есептелмейді. Батыс экономистерінің басым бөлігі американ экономисі И. Фишер ұсынған формуланы пайдаланады. Ол формула баға деңгейінің ақша массасына тәуелділігін көрсетеді

Жоғарыда аталып өткендей, несиенің дамуы вексель және банкнот сияқты қағаз ақшаның түрлерінің пайда болуына әкеліп соқты. XX ғасырда есеп айырысу жүйесінде кеп тарай бастады. Чек, шындап келгенде, қағаз ақшаға жатпайды. Чек депозиті айналыстағы қолма-қол ақшаны үнемдейді. Қазір қағаз ақша айналасының 90 %-ке жуығы қолма-қол ақшасыз атқарылады.

Рынокты бір сөзбен анықтап, сипаттау мүмкін емес, қалай болғанда да нақты алыс-беріс үшін сатушылар мен сатып алушылардың кездесетін орны деп түсіндіруге де болмайды. Рынок түсінігін тар және кең мағынада беруге болады. Тар мағынада тауар айналыс саласы — сауда, кең мағынада рынок бүл қоғамдық өндірісті үйымдастырудың белгілі формасы, онда өндірушілер мен тұтынушылар өзара әрекет ете отырып, нақты экономикалық мәселелерді ше-шеді:

1) Қандай тауарларды, қашан және қандай мөлшерде өндіру қажет? Киімді көп өндіріп, тамақты аз ендіру керек пе, әлде керісінше ме, жазғы киімді қыста тігу керек пе, әлде жазда тігу дұрыс па? Не ендіру керек екендігін жоғары оргавдар емес, рынокта қандай тауарларға сүраныс білдіретін тұтынушылар шешеді;

2) бүл тауарларды қандай ресурстардан және қавдай технологияның кемегімен өндіру керек? Жерді өңдеу әдістерін таңдап алу, нан мен жемісті химиялық тыңайтқыштарды қолдану арқылы өсіру керек пе, әлде басқаша әдіспен бе? т. б. Осы проблемалар ендірушілердің өзара бәсекесі арқылы шешіледі. Мұнда тиімді ендіріс әдістерін, жана технологияны пайдалану жолымен ендіріс шығывдарын азайтқандар табысқа жетеді;

3) тауарды кімге арнап шығару керектігі құпиясы ұлттық табысты қоғамның әр қилы мүшелерінің арасында бөлу механизмінде дер едік. Бүл процесс рыноктағы сұраныс пен үсыныстың арақатынасынан байқалады, яғни халықтың төлем қабілетін сұранысы арқылы айқындауға болады.
4.1 Рыноктық қатынастарды талдаудағы формациялық және өркениеттік бағыттар

4.1.1 Қоғамдық-экономикалық формация теориясының мазмұны

Қоғамдық шаруашылықты рыноктық үйымдастырудың қажеттігіне қазіргі кезде күмән келтірушілер өте сирек.

Қоғамдық-экономикалық формация тарихи материализмнің негізгі категориясы (ғылыми үғымы). Оның күрделі жүйеленген иерархиялық (өзара тәуелді) құрылымы бар. Оның құрылымдық элементтері — өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар.

Дамудың белгілі бір деңгейінде тұрған өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың қозғалысының бірлігі мен әрекеттесуі өндіріс әдісін құрайды. Өндірістік қатынастардың жүйесі базис ретінде көрінеді, оның үстіне қондырма бой көтереді. Ол — саяси, құқықтық, идеологиялық ұлттық, жанұялық және басқа коғамдық қатынастар мен институттар жиынтығын керсетеді. Өндіріс әдісі қондырмамен өзара бірлесіп, әрекеттесуінің нәтижесі қоғамдық-экономикалық формацияны қүрайды. Адамзат дамуының табиғи-тарихи жолы қоғамдық-экономикалық формацияның жүйелі ауысуын көрсетеді. Бүларға: алғашқы қауымдық құрылыс, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік және коммунистік қоғамдық-экономикалық формациялар жатады.

Материалистік диалектика дамудың жалпы теориясы ретінде қоғамдық-экономикалык формация дамуын зерттеудің методологиялық негізі болып табылады. Бүл теория дамудың қайнар көзі мен қозғаушы күші деп объективті қайшылықтар, қарама-қарсы жақтардың бірлігі мен күресін алып қарайды. Жүйенің маңызды жақтарының арасындағы қайшылықтардың дамуы, қарама-қарсы жақтардың сәйкес келуінің күшеюі жолымен іске асып жатады. Формациялық теорияның негізгі жағдайлары төмендегідей:

- Қоғамдық-экономикалық формациялар біртіндеп табиғи-тарихи процесс орын ауысуы түрінде дамиды;

- материалдық өмірдің рухани өмірмен салыстырғанда жетекші рөлі негізгі және туынды қатынастардың өзара себеп-салдарлы байланысы, мазмұны, мәні жағынан өте бай;

- өндірістік қатынас қоғамның базисі болып табылады, қондырманың базистен туынды сипаты бар;

- таптар тарихтың тұлғасы және қоғамның негізгі бірлігі болып табылады, ал таптық күрес — таптардың өзара қатынастарының негізгі формасы.
4.2 Рыноктық экономиканың даму кезеңдері

Шаруашылықты рыноктық ұйымдастыру тарихы әлденеше ондаған ғасырларға созылғанымен, бірақ та ол адамзат қоғамының даму тарихынан қысқа. Алғашқы қауымда материалдық негіз — қоғамдық еңбек бөлінісі және қосымша өнім болмағандықтан рыноктың өмір сүру қажеттігі болмады. Өндіріс құралдарын жетілдіру және еңбек өнімділігінің өсуі нәтижесінде артық өнім, онымен қоса айырбас пайда болды. Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі өндіргіш күштердің дамуына және адамдардың өмір сүруінің қажетті жағдайы ретінде рыноктық айырбасты қалыптастырады.

Адамзат қоғамының дамуындағы әр түрлі кезеңдерде шаруашылықты рыноктық ұйымдастырудың маңызы әр қилы болды. Ежелгі дүниеде және орта ғасырларда орасан зор натуралды шаруашылық аймақтарымен қатар, жергілікті рыноктар құрылды. Жергілікті рыноктар арасыңда жай және кездейсоқ айырбас процесі қалыптаса бастады.

Қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі рыноктық эконо-миканың көптеген жаңа сфераларын және территорияларын қалыптастыруға жағдай жасады. Рыноктың дамуы тереңдей және кеңейе түсті. Жергілікті рьшоктардың арасындағы байланыстың жүйеленуі біртұтас ұлттық рыноктың қалыптасуына жол ашты.

Рынок дегеніміз тауарларға сіңген еңбектің қоғамдық сипатын айқыңдайтын және тауарларды өткізуді жүзеге асыратын айырбас сферасындағы қатынастардың жиынтығы. Өндірушілер мен тұтынушылардың арасындағы рыноктық қатынастардың элементтері: баға, сұраныс және ұсыныс, бәсеке болады.

Рыноктың маңызды қызметі (функциясы) еңбек шығынын, мөлшерін, көлемін және қоғамдық қажеттіліктерді айқындау. Рынок арқылы өндіріс құралдарын және еңбекті салаларға бөлу, сонымен қатар еңбек өнімділігін ынталандыру және қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру жүзеге асырылады. Қоғамдық өндірістің реттеушісі ретінде рынок өндірілген тауарлар қүрылымын қоғамдық қажеттіліктер құрылымына және көлеміне сәйкестендіреді.

Жеке меншік рыноктық шаруашылықтың экономикалық негізі болып табылады. Біріншіден, жеке меншік пен рыноктық механизм өндіргіш күштердің даму жолына кедергі болған жоқ, өз ішінен ғылыми-техникалық революцияның дамуы үшін бұрын болмаған кеңістік ашты және тез дамуына жағдай жасады. Екіншіден, экономикалық қатынастар қатып қалған, қозғалмайтын қүбылыс емес. Экономикалық қатынастар жүйесі, өндіргіш күштер мен азаматтық қоғамның әр түрлі институттары сияқты көптеген факторлардың әсерін өзіне қабылдай отырып, тұрақты қозғалыста болады.

Өндіріс құралдарына жеке меншік өндірушілердің қоғамдық байланысының ерекше формасын қамтамасыз етеді. Сату, сатып алу жолымен айырбастау, яғни шаруашылықты рыноктық үйымдастыру. Рынок адамзаттың ерекше өнертабысы болды, әрі қоғамдық қажеттіліктерді барынша айқындады.

Экономикалық, мәдени, саяси байланыстардың өрістеуі нәтижесінде экономикалық, әлеуметтік, саяси формалар-дың (институттардың) біртектілігі (гомогеңдігі) күшейіп, халықтардың мәдени, ұлттық және діни салалардағы өзіндік ерекшеліктерін сақтауға ұмтылысы артады. Жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың оптимальды және тиімді механизмдерін айқындау процесі жүріп, жалпы адамзат игіліктерінің ортақтығы планетарлық өркениетті қалыптастырары даусыз айқын бола бастады. Сонымен бірге мұның өзі қоғамдық дамудың өркениетті теориясы қалыптасуының алғашқы кезеңі екенін де ескеруіміз керек. Мұндай теорияның қажеттілігі айқын сезілуде. Жоғарыда да атап өткендей, жалпы әлеуметтік және экономикалық мәселелердің кепшілігін дүрыс түсіндіргенімен, формациялық теория қазіргі күнгі түбірлі мәселелерді шешудің жолдарын іздестіруге негіз бола ал-майды.

Бүл халықаралық қатынастар саласы, қазіргі әлемдік мәселелер, экономикалық жаңғырту (реформа) және т. б. проблемалар.

Қоғамдық дамудың өркениеттік теориясын жасау жолындағы аса маңызды мәселелердің бірі — жүйе айқындаушы белгілерді іздеу болып табылады. Өркениетті тәсілдердің (бағдардың) негізінде адамзаттың негізгі мәселелерінің жалпы әлемдік сипат алуы және де өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктің күшеюінің нақтылы фактілері, жалпы адамзаттық игіліктердің таптық, топтық, үлттық мүдделерден артықшылығын жете түсіну құбылысы жатыр. Шаруашылық өмірдің халықаралық сипат алуы, интеграциялық құбылыстардың дамуы материалдық және рухани өмірдегі қоғамдық универсалды формаларын айқындап, оларды дұрыс түсінуге мүмкіндік тудырады да, бүларға ең алдымен, жеке меншік институты (қүқығы) және оның нарықтық іс-әрекет ету механизмі, саяси қүры-лымдардың демократиялық принциптері, адамгершілік игіліктер мен адам қүқығы жатады. Сонымен өркениетті теория материалдық және рухани дамудың бірлігін айқындаушы белгілі бір формалар мен принциптердің жал-пылама және универсалдылығын мойындаудан туындайды. Бұдан өркениетті бір жүйелілік функционалды, яғни іс-әрекеттік немесе өзара әрекеттесуші және мән құраушы (яғни, мән-мазмүндық) сипаты бар екенін көреміз.

Халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі, мамандану мен кооперациялық байланыстар белгілі дәрежеге жетіп, қоғамдық ұдайы өндіріс циклдерінің үндеушілігі дүние-жүзілік экономиканың нақты сипатына айналады.

Бұл өндірушілер мен түтынушылар арасындагы негізінен рыноктық байланысқа құрылған бір үдай іс-әрекет етуші экономикалық организм — біртұтас бүкіл әлемдік ұдайы өндіріс процесін қалыптастыруға алып келеді.

Сонымен қатар, адамдардың өзіңдік қоғамдық және адами болмысын терен түсінуге ықпал ететін күштердің ортақ сипаттарының күшейгені байқалады. Бұл сипаттардың негізін адамдар іс-әрекетіне белгілі мән бере алатын және олардың мақсаты мен бағдарын айқындаушы қабілеті бар жалпы адамзаттық қүндылықтар қалайды. Жалпы адамзаттық құндылықтар өркениеттіліктің іргетасын құрайтын объективті категориялар. Өркениеттің қазіргі типі ортағасырдың соңын ала қалыптаса бастады, ол кезеңде адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынас та алдыңғы қатарда техниканы, технологияны қолдануы, іс-әрекет, тәжірибеде пайдаланыла бастады.

Бүл өркениет техногендік деген атау алып, адамның қоғамдағы жаңа жағдайын, ең алдымен, теңдікті қамтамасыз ету мен жеке іс-әрекеттің еркіңдігін талап етеді. Соған қарамастан, жеке іс-әрекетті жүзеге асыру кезінде рынок заңдарының ықпалымен бәсекелестік нәтижесінде нақтылы теңсіздік пен тәуелділік көрініс береді. Бірақ та қоғамдық санадағы теңдік және еркіндік принциптерінің орнығуы, институциялық формалар (қүқықтық және саяси) мен қоргау шараларының қалыптасуы техногеңді өркениеттің өзіндік туындысы ретінде бүл қоғамдық емірдің принциптерін сақтауға мүмкіндік береді. Бүл өркениеттің қалыптасуыңда капитализмнің рөлі күшті екені даусыз. Техногендік өркениеттің рынок, жеке меншік, бәсеке, жалдамалы еңбек сияқты белгілері соның жүйесінде дамыды. Қоғамдық дамудың мәнін айқыңдаушы факторлардың мазмүны мен рөлінің (орнының) күшеюі экономикалық рыноктық механизмі, іс-әрекет сақталып отырғанымен де адамдардың емір сүру жағдайлары тек қана экономикалық қатынастардың жүйесімен ғана емес, көп жағдайда, өндірістік қатынастарға сыртқы фактор болып есептелетін қатьшастармен де анықталады. Сол себепті қазіргі Батыс елдеріне тән әлеуметтік әділеттік принципі, табысы ең аз топтар мүддесі үшін қайта бөлу, әр түрлі топтық мүдде-лерді еркін қорғау мүмкіңдігін және оларды мемлекеттік саясатта үйлестіріп отыру жағын капиталистік қоғамның артықшылықтарымен түсіндіруге әсте болмайды. Рынок өз мәнін экономикалық әрекеттердің универсалды әрі өте тиімді әдісі ретінде сақтай отырып, қоғамдық дамудың гуманистік принциптерінен туыңдайтын жаңа факторлардың өзгертуші әсеріне бейімделуі тиіс. Сонымен, "Рынок экономикасы" адамзаттың экономика-лық тарихындағы сапалы өзгеріс. Бүл жерде өндірушінің монополиялық статусы жойылып, ол сатып алушы (түты-нушының) рыногға айналады. Өндіруші (сатушы) өз алдына рынок құра алмайды. Рынок тек қана ерікті, өзінің тұтыну пайдасын таңдап алушы, сатып алушы болғанда ғана құрылады.

Рынок қазір өз алдына қызмет ететін жүйеге айналды да, оның басты тетіктері "сұраныс", "баға" және "ұсыныс" т. б. болды, олардың бірлігі "рынок" деген ұгымды құрайды.

"Рынок экономикасы" деген үғым "рынок" үғымынан кең, оған екі сала, "өңдіріс" және "тұтыну" жатады. "Әлеуметтік реттелетін рынок экономикасы" деген ұғым одан да кең, ол рынок экономикасына, ягаи сұраныс, баға, ұсыныс, өндіріс және тұтынушыға реттеуші механизмді тікелей және жанама қоса тіркейді. Реттеуші механизміне мемлекет, рынок институттары, әлемдік экономика әсерлері жатады.

Рынок әлеуметтік реттеуші деп аталады. Реттелуге жататын субъект бүкіл қоғам, оның институттары, реттелетін объект —қоғамдық экономика", яғни рыноктық процестер, оның институттары мен факторлары (олар фирма-лардың өндіріс ішіндегі қызметі емес); реттеудің мақсаты — қоғамдық қажеттерді қамтамасыз ету, рынок экономикасы басқа салаларының жалпы проблемаларын шешу.

Рынок бүгінде сатып алу, сату обьектісіне тән дәстүрлі тауарлармен бірге қызмет көрсету, еңбек, ақша, капитал, бағалы қағаздар, информация және интеллектуалды жетістіктерді біріктіреді. Соңғылары ете ерекше тауарлар, оларды сатып алу, сату рыноктың жаңа сапада болуын талап етеді. Ол рыноктың материалдық-техникалық жүйесі; сатушы мен сатып алушылардың кәсіпкерлік білімі және айырбастың механизміне де сапалық өзгерістер енгізеді. Рынок экономикасы жүйесінде сұраныс рөлі өзгереді. Әрине, қандай болмасын экономиканың "өзегі" әрқашанда өндіріс болып қала береді. Ал енді рынок экономикасы үшін өндіріс нәтижесін бағалау бүрын тарихта болмаған сипат алатынын айту керек. Бүл ең алдымен ғылыми-техникалық революцияның жетістіктері нәтижесінде өңдіріс технологиясында түбірлі өзгерістердің жасалуына байланысты. Осы өзгерістер адамзат тарихында түңғыш рет постиндустриалды елдерде халықтың басым көпшілігінің негізгі материалдық қажетін толық өтеуге мүмкіндік берді. Әңгіме бір жағынан түрғын үй, тағам, киім, аяқ киім туралы болса, онымен бірге жоғары білім және денсаулық сақтауға қажеттілікті өтеуге де саяды.
4.5 Рынок инфрақұрылымы

Рынок — сүраныс пен үсыныстың баға арқылы өзара қарым-қатынасы. Экономикалық теория сұраныс, баға және ұсыныс арасыңдағы байланысты білдіретін түрлі жо-балар жасап, оларға жеке факторлардың ықпалын зерт-тейді. Онымен бірге рынокты үйымдастырудың нақтылы формаларын зерттеу қажет. Рыноктың нақты формалары төмендегі элементтерден түрады:

1) рыноктар. Қазіргі уақытта рыноктар жүйесі қалыптасты. Олар аумақтық (территориялық) белгісі бой-ынша жергілікті, аймақтық, салалық, үлттық және ха-лықаралық түрлері бойышпа капитал, ресурстар, еңбек және валюта рыноктары болып бөлінеді. Сонымен қатар "мемлекеттік", "монополиялық" және "еркін" (мемле-кеттік те, монополиялық та емес) рыноктар бар. Мемле-кеттік рыноктың басқа рыноктар үшін маңызы зор, себебі онда күні бүрын тағайындалған баға, кепілді еткізу басқа рыноктардың қозғалыстарын реттеуге әсер етеді. Рынок процесіне бірнеше факторлар әсерін тигізеді. Қысқа мерзімде әсер ететін факторлар: баға дәрежесінің езгеруі, тауар запастарын ауыстыра білу, түтынушылардың ақшалай табысын реттеу.

Үзақ мерзімде осы аталған факторлардын өзі қоғамдық еңбек өнімділігі динамикасына, қоғамдық өндірістің тиімділігіне, экономиканың жалпы алғанда пропорционал-дық дәрежесіне, жеке түтыну қүрамындағы өзгерістерге байланысты;

2) рынок инфрақүрылымына халық шаруашылығының ерекше саласы сауда (кетерме және бөлшек сауда, сауда кәсіпорыңдары, аукциондар, жәрмеңкелер, тауар биржала-ры) жатады;

3) рынок институттары — коммерциялық банктер, қор биржалары, сақтавдыру компаниялары, аудиторлық фир-малар, еңбек биржалары, заң кеңселері, информациялық орталықтар, жарнама бюросы. Рыноктың дамыған инф-рақүрылымы экономикалық үрдіс. Оның қалыптасуы рынок экономикасына қатысушылардың бірнеше буындарының қажырлы еңбегінің нәтижесі.

Тауар өндірісі жағдайында рыноктық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды. Рыноктың құрамына өз жұмыс күшін сатушы кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де, соңғы тұтынушылар да, қарыз капиталының және бағалы қағаздардың иелері де, т. б. кіреді. Осыған сәйкес, қазіргі рыноктық экономика рыноктардың бүгінгі бір жүйесі тауар мен қызметтер, жұмыс күші, қарыз капиталдарының, бағалы қағаздардың, валюталық рынок және басқалары. Алайда қандай рынок болса да, оның нақты түріне байланыссыз, үш негізгі элементке: бағаға, сұраныс пен ұсынысқа, бәсекеге негізделеді. Рыноктық механизмнің осы негізгі элементтерін талдап көрейік.

Біріншіден, бұл бағалар. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі өндірушіге өндіріс көлемін өзгерту қажеттігін анықтау қызметін атқарады. Бағалардың өзгеруі өндіріс технологиясын таңдауға әсерін тигізеді. Бағалар ақыр соңында табыстардың берілген бір деңгейінде өнімді кімдер тұтынатынын да алдын ала анықтайды.

Екіншіден, бұл сұраныс пен ұсыныс. Сұраныс төлем мүмкіндігі бар қажеттілік, яғни тұтынушылардың керекті тауарларға төлей алатын ақша сомасы. Ұсыныс дегөніміз берілген бағада сатуға арналған тауардың саны. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының

өзгеруі бағаның құн төңірегіндегі тербелуін тудырады. Осы тербелулер арқылы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігін, ал түбінде өндіріс пен тұтынудың тепе-теңдігін қамтамасыз ететін деңгей қалыптасады.

Үшіншіден, бұл бәсеке. Әрбір кәсіпкердің мақсаты пайданы барынша ұлғайту, сондықтан да, шаруашылық қызметінің көлемін ұлғайту. Ал бұның өзі өндірістің аса қолайлы жағдайлары үшін кәсіпкерлердің өзара күресіне әкеліп соғады да, олар бір біріне деген қатынасы қарсыластар немесе бәсекелестер ретінде көрінеді. Егер қандайда бір тауардың ұсынысы сұранысынан көп болса, онда сатушылардың арасындағы бәсекелік күрес күшейеді. Олардың әрқайсысы өз тауарын сату үшін бағасын төмендетуге жиі барады, ал ол өз кезегінде осы тауарды өндіруді азайтады. Егер сұраныс ұсыныстан көп болса, онда бір-бірімен бәсекеге сатып алушылар түседі. Тапшы тауарды алу мүмкіндігіне ие болу үшін, әрбір сатып алушы өз қарсыласына қарағанда жоғары баға ұсынуға тырысады. Баға өседі, ол осы тауарға ұсынысты ұлғайтады.

Бәсеке рынок механизмінің қажетті элементі, бірақ бәсекенің сипаты әр түрлі болуы мүмкін, ол рыноктық тепе-теңдікке жету әдісіне елеулі әсер етеді. Рыноктық механизм еркін немесе жетілген бәсеке жағдайында, яғни рыноктағы жағдай көптеген сатушылар мен сатып алушылардың, сатылатын өнімдердің біртектілігімен, фирмалардың рынокқа еркін кіруімен сипатталғанда барынша тиімді әрекет етеді.

5.2 Баға, сұраныс және ұсыныс

Рыноктық баға мен оның сұранысқа ие санының арасында барлық уақытта белгілі бір арақатынас болады, баға ЖОҒАРЫ болған сайын, оны сатып алушылардың саны АЗАЯДЫ, яғни сұраныс деңгейі төмен болады (табыстардың сол деңгейінде) және, керісінше, баға ТӨМЕН болған сайын сатып алушылардың саны мен сатылып алынған тауарлардың саны КӨП болады.

Бұл баға мен сұраныс көлемінің арасындағы байланысты график түрінде көрсетейік. Егер абцисса рынокта сатып алынған тауар саны, ал ординатада баға қозғалысын белгілесек, онда мынадай нәтиже болады.

5.1- сурет
Q – қисығы экономикалық әдебиетте сұраныс қисығы деп атайды. Бұған бағаны түсірсек, онда баға өзгергенде сұраныс көлемінің қалай өзгергенін көруге болады. Егер Р1 бағада сұраныс көлемі Q1 болса, баға Р2 дейін төмендегенде сұраныс көлемі Q2 дейін өседі және с. с.

Пайда болған қисық сұраныстың біртіндеп азаю заңын бейнелеп көрсетеді, ал ол заңды былай деп тұжырымдауға болады, егер қайсыбір тауардың бағасы өссе (ал басқа шарттары тұрақты болса), онда осы тауардың аз санына сұраныс болады. Бұл тәуелділікті басқаша да тұжырымдауға болады, егер рынокқа қайсыбір тауардың үлкен тобы түссе, онда, тең шарттық жағдайда, ол онша жоғары емес бағамен өткізілуі мүмкін.

Сұраныстың біртіндеп азаю заңының барлық тауарларға қатысы бар. Оның себептерін анықтау қиын емес: олар бәрінен бұрын сатып алушылардың табыстарының шектеулілігіне байланысты. Егер жоғары бағалы тауарды тек бай адамдар ғанасатып алса, бағаның төмендеуі, біріншіден, рынокқа жаңа сатып алушыларды әкеледі. Екіншіден, бағаның әрбір төмендеуі тауарды тұтынушыны қосымша сатып алуға итермелейді. Сонымен бірге мынаны да атап өту керек, осы тұтынушының сұранысының өсуі тоқтағаннан кейін де, бағаның одан әрі төмендеуінде төмен деңгейдегі табысты адамдардың өз қажеттерін өтей бастауы себепті рыноктағы сатып алу сомасы ұлғая береді. Егер рыноктық жағдайды сатушылар немесе ұсыныс жағынан қарасақ, онда кері көрініс орын алады. Барлық сатушылар рынокта ең жоғары баға алуға ұмтылады. Сондықтан баға жоғары болған сайын, олар белсенді түрде көп тауар сатуға тырысады, яғни ұсынысты ұлғайтады.

Басқаша айтқанда, әрбір сатушының ұсыныс көлемі бағаға байланысты өзгеріп отырады, баға жоғары болған сайын басқалар тең жағдайда, осы тауардың рыногындағы ұсыныстың көлемі жоғары болады. Бұл тәуелділік графика түрінде 5.2-суретте бейнеленген (абциссада рынокқа жеткізілген тауарлар саны Q; ординатада бағаның қозғалысы Р).

5.2 сурет

Осыған байланысты сұраныс көлемін сұраныстың өзінен ажырата білудің маңызы зор. Баға төмендегенде сұраныс көлемі өседі, ал сұраныстың өзі сол тауарға қажеттіліктің көрініс ретінде өзгермейді. Егер, әрбір бағада (жоғары, төмен) сатып алушылар осы тауарды көптеп сатып алатын болса, сұраныстың ұлғаюы туралы айтуға болады. Мысалы жаздың ыстық күндерінде сусындар мен балмұздаққа сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда d1, қисығымен қозғалмаймыз, өйткені қисық қозғалып жаңа қалыпта болады d2 (5.3 сурет а).

а

5.3 сурет

Ұсынысқа әсер ететін басты фактор — өндіріс шығындары. Сондықтан, егер техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану нәтижесінде немесе ауыл шаруашылығына қатысты болса, қолайлы ауа райы жағдайында өндіріс шығындарын азайту ұсыныс қисығы оңға төмен ауысады (5.3 сурет б).

Ұсыныстың көлемі тұрақты Р1, бағадан Q1 ден Q2 дейін өседі. Қаралған қисықтар, (өздерін ғана алсақ) баға өзгергенде сатып алу және сатумен не болатынын көрсетеді. Бірақ баға қай деңгейде орнығу керек деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін сұраныс пен ұсыныс қисықтарын бірге алып салыстыру керек. Егер жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсынысты белгілейтін екі графикті бір-біріне беттестірсек, онда бізді қызықтыратын тауардың сұраныс пен ұсыныс тәртібін көрсететін график аламыз. Бір нүктеде екі қисық қиылысады. Қиылысу нүктесінде сұраныс сандық жағынан ұсыныспен тең, ал бағасы тепе-теңдік бағаны көрсетеді. Аса жоғары бағада ұсыныстың сұраныстан артығы пайда болады. Бұл артық ұсыныс сатушылардың арасындағы бәсекенің нәтижесінде бағаның төмендеуіне әсер етеді. Теңдестірілетін бағадан төмен бағада сұраныс ұсыныстан артық болады. Бұл жағдайда сұраныстың артығы мен бәсеке бағаны жоғары кетереді. Тепе-теңдік бағада тұтынушылар сатып алатын өнімдердің саны өндірушілердің рынокқа шығаратын өнімдерінің санына сәйкес келеді. Тек осындай бағада ғана бағаның өсу және кему теңденциялары жоқ болады.

Сонынен, бәсеке және сұраныс пен ұсыныстың тербелуі рынокта тепе-теңдік орнықтыруға алып келеді. Қоғамдағы осы тауардың шектелген саны оны тұтынуы мүмкін деген тұтынушылардың арасында бөлінеді. Бірақ, бұл жалпы рыноктағы жекелеген тепе-теңдік. Рыноктағы бағалардың тауарларға сұраныс пен ұсыныстың өзгеріп отыруына байланысты

ылғи қозғалыста болатынын есте ұстау керек. Бұл өзгерістер бір-біріне тәуелсіз бола алмайды, керісінше, бәрі өзара байланысты. Тауар бағасының әрбір өзгеруі басқа тауарлардың бағаларының өзгеруіне әкеледі. Белгілі бір мезгілде және бір уақытта жинақтап қарағанда тепе-теңдікте болуы мүмкін, бағаның бүтін бір жүйесі болады. Бұл жағдай рыноктың жалпы тепе-теңдігін көрсетеді. Кіші экономикалық зерттеудегі талдаудың тепе-теңдік әдісі экономикалық жүйе идеалды тыныштық күйде болатын жағдайды іздеуді қажет етеді. Тепе-теңдік жағдайында сұраныс пен ұсыныс сәйкес келеді. Сондықтан, экономикалық тепе-теңдік жағдайында шаруашылық жүргізуші субъект жеке өндіруші, фирма немесе сатып алушы — өздерінің экономикалық тәртібін өзгертуге ынтасы болмайды. Тепе-теңдік нүктесінде экономикалық қозғалыс тоқтайды.

Ол қайта басталу үшін сыртқы жағдайлар: бағалар деңгейі, технология, өндірушілер мен тұтынушылардың күткендері мен таңдағандары өзгеруі керек. Әрине, сұраныс пен ұсыныстың теңдігі теориялық абстракция, өйткені нақты шаруашылық тәжірибеде мұндай сәйкестік өте сирек кездеседі. Алайда нақ осы абстракция рыноктық механизмнің қызмет істеуінің аса маңызды заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік береді. Сұраныс пен ұсыныстың өзгеру және тепе-теңдік бағасының құрылу механизмінің заңдылықтарын талдау, экономикалық еркін рыноктық механизмнің заңдылықтарын талдау, экономикалық еркін рыноктық механизмнің қарапайым қызмет етуін жалпы тепе-теңдікке жетудің аса маңызды шарт екенін сипаттайды. Экономикалық еркіндік деңгейі біріншіден, кәсіпкерлік еркіндігі, екіншіден, сатушылар мен сатып алушылардың таңдау еркіндігі, яғни сауда еркіндігі, үшіншіден, ресурстарды әр түрлі қолдану сфераларына ауыстыру еркіндігі, төртіншіден, баға құру еркіндігінен тұрады. Нақ осы экономикалық еркіндік рынокқа езгермелі жағдайларға икемді бейімделуге және жекелей де жалпы да тепе-теңдікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Сұраныс пен ұсыныс көлемдерінің тауардың рыноктағы бағасына тәуелділігі нақты қарауды керек етеді. Әр түрлі тауарлар бір-бірінен сұраныс пен ұсыныстың бағаның өзгеруіне жауап беру деңгейімен ерекшеленеді. Сұраныс қисығының үш нұсқасын қарайық (5.4-сурет). Бұл жерде көңіл аударатын негізгі мәселе, сатып алушылардың сатушыларға төлейтін ақшасының жалпы сомасы болып табылады. Сатушының жалпы саудадан түсіргені барлық уақытта бағаны сатылған тауарлардың санына кебейткенге немесе Р х 0 көбейтіндісіне тең. 5.4 а-суретте бағаның екі рет құлдырауы, сұраныстың да екі рет өскенін, ал жалпы саудадан түсімнің өзгермегендігін сипаттайды. 5.4 б-суретінде бағаның үш рет төмендеуі сатып алудың екі рет кана өсуімен қосарланды және жалпы саудадан түсіргені кеміді. Басқа жағдай 5.4 в-суретінде көрсетілген. Саудадан түсім өседі, өйткені баға кемігендіктен сұраныс көп өсті.

Рыноктағы сұраныс көлемінің баға төмендегенде қандай мөлшерде өсетіні немесе баға өскенде кемитіні бағаға байланысты сұраныстың икемділігінің дәрежесін сипаттайды.

5.4 сурет

көрсетеді. Бағаның кемуі дәлме-дәл сұраныстың өсуімен өтелгенде, ал жалпы саудадан түсірген сома өзгермегенде (5.4 а-сурет), сұраныстың бірлік икемділігі туралы әңгіме болады.(Ed=1). Ал бағанын кемуі сұраныстың аз өсуін шақырса (5.4 б-сурет), сұраныс икемділігі (Ed<1) Бағаның кемуі сұраныстың артық өсуін шақырса (5.4 в-сурет), онда сұраныстың икемділігі туралы айтамыз: Ed >1.

Сұраныстың икемділігі туралы пайымдаулар жалпы бағаның ұсынысқа әсерін талдағанда да қолдануға болады. Ұсыныстың иілімділілігі ол рынокқа шығарылған тауарлардың санының бәсекелік бағаның салыстырмалы өзгеруіне сәйкес салыстырмалы өзгеруінің көрсеткіші. Ұсыныстың икемділік коэффициенті (Es) ұсыныстың өзгеруінің осы өзгерісті шақырған баға өзгеріске қатынасын көрсетеді.
Es = ∆Q4/Q : ∆P/P
5.5 суретте әр түрлі икемділіктегі ұсыныстың үш сызығы көрсетілген. Тауар ұсынысының икемділігі көп факторларға тәуелді: әр түрлі кәсіпорындардағы жекелеген шығындардың жіктелуінен, өндірістік қуаттардың толық істеуінен, еркін жұмыс күшінің болуынан, капиталдың бір саладан екінші салаға тез ауысуынан және т. б.




























5.5 сурет

Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі туралы айтқанда, яғни баға өзгергенде сұраныс пен ұсыныстың қанша өзгеретіні туралы айтқанда, біз бұл өзгерістер бір уақытта болатынын, сондықтан уақыт икемділіктің бір факторына айналатынын еске сақтауымыз керек. Осыған байланысты рынок тепе-теңдігі түсінігін сұраныс пен ұсыныстың келісуін уақытты есепке ала отырып талдауымыз керек.

Сонымен, ұсыныс икемділігі қаралып отырған уақыт кезеңі ұлғайған сайын өседі, ал ол қарапайым бағалардың қалыптасуына жәрдемдеседі. Сұраныс пен ұсыныстың илікпелікке керісінше мән ретінде анықталуы бағаның икемділігі ұғымына байланысты. Ол сұраныс пен ұсыныстың өзгеруінің бағаға әсерін білдіреді. Сұраныс әңгіме болғанда, әрине, төлем қабілеті бар сұраныс туралы болады. Сондықтан, жоғарыда көрсеткендей сұранысқа әсер ететін аса маңызды факторлардың бірі табыстар деңгейі. Табыстар өзгергенде тауарларға сұраныс та әрқалай өзгереді. Бұл жағдайда табысқа байланысты сұраныстың икемділігі туралы айтамыз. Мысалы бәрімізге жақсы белгілі, сатып алушылардың табыстарының өзгеруі, азық-түлік тауарларын сатып алуға, ұзақ пайдаланылатын тауарларды сатып алуға көп әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, өнеркәсіп тауарларына сұраныс илікпелігі әдетте үлкен болады.

Икемділік коэффициенті табыстың сұранысқа әсерімен анықталады.

Тауарлардың басым бөлігінде табыстар мен сұраныстың арасындағы тікелей тәуелділік бар, яғни табыс өсуімен сұкөбейеді.

Жетілмеген бәсекелі рынокты талдауға көрнекті үлес қосқан экономистердің қатарына О. Курко, Э. Чембирлин, Дж. Робинсон, Дж. Хинс және басқалары жатады. Жетілмеген бәсекелі рынокты механизмін анығырақ түсіну үшін рыноктық құрылымдарды жіктеуді қарау маңызды. Солай болғанда жетілген мен жетілмеген бәсекелердің арасындағы айырмашылықтар анығырақ көрінеді.

Нақты жағдайда тек таза (жетілген) немесе жетілмеген бәсекелі "таза" монополия болмайды. П. Самуэльсонның пікірінше, нақты өмірде монополиялар жетілмеген бәсекенің элементтерімен ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.

Монополияны талдауда "монополия" ұғымының бір мәнді еместігін есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың мәнін өз этимологиясынан ("моно" — біреу, "полео — сатамын") шығару дұрыс емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма — тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын нәрсе.

Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті түрде икемді емес фирманы табу мүмкін емес. 6.1 суретте ДД сызығы сұраныстың абсолютті түрде икемді емес екенін көрсетеді, қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада), сатып алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады. Бірақ, бұл не тауар? Қатерлі ісік ауруына дәрі ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілетті сұраныс шектеулі (мысалы Р3 деңгейімен), және фирма ОР тіктігі арқылы шексіз жоғары (бағаны өсіріп) қозғала алмайды.

6.1 кесте - Рыноктық құрылымдар және бәсеке түрлері