Vі. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы
VI-ХII ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық монархиялар
жүктеу/скачать 154.27 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ежелгi түрiк қағанаты және оның құқықтық жүйесі.
| 4. VI-ХII ғасырлардағы Қазақстан территориясындағы ерте феодалдық монархиялар
II-V ғасырлардағы халықтардың ұлы қоныс аудару дәуiрi Қазақстанның, Орта Азия мен Шығыс Еуропаның этникалық және саяси каық және саяси карежедегi өзгерiстерге түсiрiп, тарихи сан-алуан қырлы жағдайлардың өрбiп-өсуiне әкелiп соқты. Сөйтiп, V ғасырдың өзiнде-ақ түркi тiлдес теле (тирек) тайпалары одағының саны жағынан көп топтары Солтүстiк Моңғолиядан Шығыс Еуропаға дейiнгi далалық өңiрлердi қоныстанып жайлады. Ал Оңтүстiгiнде олардың көшiп жүретiн жерлерi Амударияның жоғарғы ағысына дейiн ұзыннан-ұзақ созылып жатты. Сөйтiп, VI ғасырда Қазақстан территориясы түрiк тайпасының әулеттiк Ашин руынан шыққан Түрiк қағанатының билiгiне көштi. Ал, түрiк этносының өзi әуел баста, яғни қағанаттың құрылар алдында Ганьсу, Шығыс Түркiстан және Алтай аймақтарында III ғасырдан VI ғасырға дейiн кезең-кезеңмен қалыптасқан болатын. Ол сөйтiп, жартылай көшпелi мал шаруашылығымен айналысатын негiзде қаланған iрi екiншi империяның құрылуына әкелiп соқты. Еуразиядағы әскери-саяси күштiң осынау қалыптасуы заңдылық та едi. Өйткенi, көшпелiлердiң өмiрi олардың техникалық және әскери iстерiне елеулi ықпал еттi. Бiр орталыққа бағынған күштi мемлекет қоғамдағы қарым-қатынасты реттейтiн жаңа нормаларды қалыптастыра бастады және оларды орындауға ықпал ететiн жағдайды қамтамасыз еттi. Сөйтiп, аталған даму процесiнде VI ғасырда түрiктiң ашин руының бастауымен ұлы көшпелi мемлекет пайда болды. Ежелгi түрiк қағанаты және оның құқықтық жүйесі. V ғасырда Қытай-ашинға бағынған алғашқы ғұн бiрлестiгi Алтай территориясына көшiп, жужандардың құрамына кiредi. Мiне, осы бiрлестiк “Түрiк” атын алады. Түрiк этнонимiнiң алғаш рет аталуы Қытай жылнамаларында кездеседi. 551 жылы түрiктер жужань билiгiнен құтылу үшiн Қытаймен одақтасады. 552 жылы түрiк билеушiсi Бумын Ел-хан дәрежесiн алып, жаңа түрiк империясының өмiрге келгенiн заңды түрде мәлiмдейдi. Сөйтiп, VI ғасырдың 60-70 жылдарында Тынық мұхиты мен Қара теңiз аралығындағы Еуразия даласын жайлаған жартылай көшпендi және көшпендi бiрлестiктердiң барлығы сол түрiк қағанатына бағынды. Ал, 603 жылы ол Шығыс және Батыс түрiк қағанаты болып бөлiндi. Батыс түрiк қағанаты қазiргi Қазақстан, Орта Азия, Шығыс Түркiстанның жарты территориясын игердi. Батыс түрiк қағанатының орталығы Суяб (Жетiсу) болды. Батыс түрiк қағанаты аталған бөлiнуге қарамай Шығыс түрiк қағанатына едәуiр дәрежеде саяси тәуелдiлiкте болды. Ондағы өкiмет билiгi түрiктердiң қаған руы — ашиналардың қолында едi. Батыс түрiк мемлекетiнiң бiрiншi басшысы-қаған, жоғарғы билеушi, билеп-төстеушi, әскер басы болды. Ол бүкiл қағанатты биледi. Сонымен бiрге оның билiгiне Шығыс қағанат та кiретiн. Ал оның Батыс бөлiгi жалпы қағанға бағынатын Ябгу-қаған дәрежесiндегi басшының билiгiнде болды. Қағанаттағы билiктiң негiзгi бастауы көк Тәңiрi едi. Ол құт болып саналды. Қаған дәрежесiнiң өзi “Тәңiрiден жаралған, Тәңiрге ұқсаған” деген ұғымнан шыққан болатын. Түрiк қағанатында тақ мұрагерлiгi сатылы жүйеде жүрдi. Ол Оңтүстiк ғұндардан алынып, удельдiк жүйемен толықтырылған болатын. Жаңа тәртiп бойынша тақ мұрагерлiгiн әкесi баласына емес, ағасы iнiсiне және немерелерiнiң үлкендерiнiң бiрi кiшi немере ағасына мұрагерлiкке бередi. Кезек күткен тақ иегерлерi удельдiк билiктi бөлiскен кездерiнде таққа қайсысының жақындығына байланысты бөлiстi. Жаңа қаған сайланғаннан кейiн бүкiл кезек салыстырмалы түрде iлгерi жылжып, ханзадалар жаңа удельдердi иелендi. Ол жаңа мәртебеге (статусқа) сай болды. Шығыс және Батыс түрiк қағанатының басқару жүйелерiнде айырмашылық бар едi. Шығыс қағанатындағы билiк басындағы жоғары шенеунiктер қатарына келсек; қағаннан кейiнгi екiншi адам ұлық болып, ал жоғарғы лауазымдылар шад және елтебер, жабғу, тұтық болды. Қағанның туысқандары тегiн дәрежесiн алды. Сот қызметiн бұйрықтар мен тархандар атқарды. Ал Батыс қағанатында удельдердi басқаратын еркiндер мен шоралар басшылығы болды. Кейiн әрбiр әскери әкiмшiлiк бiрлестiгiне ябғу қағанның өкiлдерi болып келетiн шадтар сайланды. Жергiлiктi жерлердегi ақсүйектер сословиесiнiң басты тiрегi болған тайпа бастықтары бектер деп аталды. Түрiктерге бағынышты Орта Азия княздiктерiнде бұрынғы билеушiлер өз орнын сақтап, олардың басым көпшiлiгi қағанға бағынатын қаңлы династиясынан болды. VIII ғасырда әрбiр князьдiкке қаған наместнигi тұдындар сайланды. Түрiк қағанатының негiзгi құқықтық көзi-әдет-ғұрып болған. 603 жылы Батыс қағанаты өзiнше жеке мемлекет болып, кейiн Батыс-Түрiк қағанаты атымен белгiлi болды. Оны ашин руынан шыққан қаған биледi. Қағаннан кейiнгi екiншi адам ұлық деп аталды. Қалған шенеунiктер санаттық қағанатының басқару құрылымын қайталады. Ол 704–756 жылдар аралығында Түргеш қағанаты аталса да, сол басқару жүйесi сақталып қалды. Ал, түргеш қағанаты ашин династиясын алмастырған болатын. VIII-IХ ғасырларда Жетiсу және Оңтүстiк Қазақстан территориясында билiк құрған Қарлұқтардың басқару жүйесiнiң желiсi қарапайым болды. Олар алғашында ұйғыр қағанатына бағынып, қарлұқтар басқарушысы оң ябғу немесежабғу лауазымын алды. 746 жылы қара қарлұқтардың жабғысы өзiнше жеке билiкке ие болып, 756 жылы Түргеш қағанатын ысырып шығарды. Қарлұқ мемлекетiне кiретiн жеке билiк иелерi өзiндiк еркiндiкке ие болып хан, тегiн, инал-тегiн, ялан-шах және басқа да лауазымдарға ие болды. Жалпы, көшпелi түркi қағанатының ел басқару құрылымы үштiк жүйеге негiзделген. Олар қағанатты тардуш (оң қанат), төлес (сол қанат) және iчрекi (орталық) деп үшке бөлген. Бұл жүйе сонау скифтерде (icyuz ~~ ic-oyuz-iчоғуз) iш-оғуз орталық, сыртоғуз (оң және сол қанат) болып үшке бөлiнсе, iш-оғуздардың (скиф) өздерi бөлек мемлекет болған кезде скиф-патша (хан тұқымы), скиф-көшпелiлер (мал шаруашылығындағылар), скиф-жер жыртушы (егiншi) деп бөлiнедi. Скифтердiң арғы атасы Тарғытайдан да үшеу (Липоксой, Арпоксой~, Êîëîêñîé~), ал Гераклдiң үш ұлы Агафрис (агачер), Гелон (жылан-иылан), Скиф (iч-оғуз) тағы да үшеу. Хуннулар да осы үш құрылымды пайдаланған. Олар да батыс, шығыс жүкилер және ханорда болып келедi. жүктеу/скачать 154.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|