Vі. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы
Кеңестiк Қазақстандағы мемлекет және құқық
жүктеу/скачать 154.27 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.
| 8. Кеңестiк Қазақстандағы мемлекет және құқық
ХХ ғасырдың бас кезiнде Қазақстанда әкiмшiлiк және құқықтық жүйе барынша қайта құрылып, 1905-1907 жылдардағы бiрiншi орыс революциясы мен 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерiлiсi және ақпан төңкерiсi қазақ халқының саяси сана-сезiмiн дамытуға үлкен ықпал еттi. 1917 жылғы оқиға Қазақ мемлекетiн демократиялық негiзде дамытуға мол мүмкiндiк ашқан болатын, бiрақ ол әртүрлi себептермен өз өрiсiн таба алмады. Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. 1917 жылғы күзде Қазақстандағы кедей топтар барынша большевиктер мен олардың одақтастарының төңiрегiне бiрiктi. Осы кезде қарапайым халықтың жағдайы тым нашарлай бастаған едi. Мысалы, Сырдария және Жетiсу аймақтарындағы көптеген жергiлiктi жұрт ашаршылыққа ұрынды. Сол 1917 жылдың қыркүйек-қазан айларында Петропавл, Орал, Орынбор-Ташкент темiр жолы бойындағы станцияларда жұмысшылар көтерiлiске шығып, Верный, Әулиеата және басқа қалаларда қалың бұқара халық ереуiлге шықты, оны солдаттар қолдады. Айлар өткен сайын көтерiлiстер күрделене түсiп Уақытша үкiметтiң оларға жасайтын ешқандай шарасы қалмастан, оның билiк органдары шайқала бастады. Уақытша үкiмет көтерiлiстердi күшпен басуға тырысты. Бiрақ, оны тоқтату мүмкiн емес едi. 1917 жылғы 25 — қазанда Петроградта большевиктер партиясы жеңiске жеттi. Сөйтiп, уақытша үкiмет құлады да, мемлекеттiк билiк кеңестердiң қолына өттi. Ол жұмысшылар мен шаруалар диктатурасы едi. Кеңес үкiметi социалистiк мемлекет және социалистiк құқықтың жүйенi құруға бет бұрды. Социалистiк мемлекет пен құқықты қалыптастыруда революционерлер мен бiрге, олардың көсемi В.И.Лениннiң алатын орны ерекше. 25-26 қарашада өткен бүкiлресейлiк кеңестердiң II съезi жаңа өкiмет органдарын құрды. Халық комиссарлар кеңесiнiң төрағасы болып В.И.Ленин сайланды. Петроградта билiк кеңестердiң қолына өттi. Ондағы жеңiстердiң жалғасы Қазақстанды да шарпыды. Сөйтiп, 30 қазанда Перовскiде жұмысшылар кеңесi мен солдат депутаттары билiктi өз қолдарына алғанын мәлiмдедi. 1 қарашада үлкен майданнан кейiн Кеңес үкiметi Ташкентте орнады. 6 — қарашада Әулиеата кеңестер билiгiнiң қолына көштi. Желтоқсан айында Бөкей ордасында, Петропавлде, Көкшетауда, Атбасарда, Қостанайда, 1918 жылы қаңтарда Ақтөбеде, Орынборда Кеңес үкiметi орнап, атаман А.Дутовтың қарулы қарсылығына соққы берiлдi. 17 ақпанда Семейде, содан соң Өскеменде, Қарқаралыда, Зайсанда, кейiн 3 наурызда Верныйда бүкiл билiк кеңестер қарамағына көшiп, наурыз айының iшiнде бүкiл Жетiсу өңiрiнде кеңестер билiгi орнады. Кеңес ғана едәуiр қиындыққа кездестi. Ол тек азамат соғысы кезiнде ғана жеңiске қол жеткiздi. 1917 жылы 22 — қарашада Қоқанда 4-шi төтенше аймақтық мұсылмандар съезi Мұстафа Шоқайдың бастауымен ашылды. Съезде “Туркестони мухтариат” Түркiстан автономиясын ашу туралы шешiм қабылдады. Алдымен оны М.Тынышбаев, кейiн М. Шоқай басқарды. Съездi өткiзген және автономияның басқару органдарының орналасқан жерi Қоқан болғандықтан оны “қоқандық” деп атады. Бiрақ 1918 жылы ақпанда “Қоқан автономиясын” Кеңес үкiметi құлатты. Сөйтiп, 1918 жылы наурыз айында кеңес үкiметi бүкiл Қазақстан территориясында орнады. Бiрақ Оралдағы жағдай сол күрделi күйiнде қалып, кейбiр Орынбор және Жетiсу аймақтарында Кеңестерге қарсылық әлi де болса басыла қойған жоқ едi. Аз уақыт билiктi өз қолына алған Алашорда өкiметi болса 1918 жылдың күзiнде тарады. Қазақстанның облыстар мен уездерiнде құрылған жұмысшы, шаруалар және солдаттар Кеңестерi жаңадан орнаған билiктiң тұңғыш өкiлдерi болып саналды. 1917 жылғы Қазан төңкерiсiнен кейiнгi күрделi уақытта 5-12 желтоқсанда Орынборда Екiншi бүкiлқазақ съезi өттi. Оның жұмысына Қазақстанның барлық аймақтарынан делегаттар қатысты. Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетiсу, Самарқанд облыстары мен бiрге Алтай губернияларынан делегаттар қатысты. Оны ұйымдастырушылар А. Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Е.Омаров, С.Досжанов, М.Дулатов болды. Съез төрағасы Б.Құлманов едi. Съездiң ашылған кездегi бiрiншi жұмысы Оңтүстiк Қазақстан өңiрiнде болған аштық салдарынан кейбiр қайшылықтарды жергiлiктi билiк органдарының шеше алмай жатқандықтары туралы әңгiме болды. Содан соңғы күн тәртiбiне енгiзiлген мәселелер: Сiбiр, Түркiстан және Оңтүстiк Шығыс одағы автономиясы, Қазақ облыстары автономиясы, милиция, ұлттық кеңес, бiлiм, ұлттық қор, муфтиат, халық соты, ауыл басқармалары, азық-түлiк сұрақтары болды. Съездегi ең басты көтерiлген мәселе ол қазақ автономиясын құру едi. Автономия туралы баяндаманы Ә.Бөкейханов жасады. Сөйтiп, Қазақ автономиясы туралы мәселе мен баяндама ерекше комиссия қарауына берiлдi. Комиссия атынан Қ.Ғаппасов сөйледi. Съезд бiр ауыздан қазақ облыстарында автономия құрып, оған “Алаш” атын бермекшi болып келiстi. Сондықтан “Алаш-Орда” Уақытша халық кеңесi құрылды. Оның құрамында 25 мүше болды. Оның 10 орны орыстар мен өлкедегi басқа халықтарға бөлiнген едi. Алаш-Орданың орталығы Семей болып жарияланды. Өкiмет басы төрағалығына бүкiлқазақ халқы кеңесi Ә.Бөкейхановты сайлап, оған Б.Құлмаханов пен А.Тұрлыбаев таласқа түстi. Алаш-Орда жетекшiлерi кеңес өкiметiмен байланыста болды. Бiрақ Алаш автономиясының өмiрi ұзаққа созылмады. Жалпы, сол кезеңдегi тарихи-қоғамдық жағдай азаматтық-құқықты қарым-қатынасты уақыт талабына сай реттеудi қажет еттi. Ел экономикасын, оның iшкi-сыртқы жауларының iс-әрекеттерiне қарай әскери жолмен ұйымдастыруды талап еттi. Сондықтан да қоғамдық қарым-қатынас пен мемлекеттiк азаматтық құқықты реттеу тәсiлi әкiмшiлiк-құқықтық әдiспен бiршама алмастырылды. Аталған кезеңде Қазақстанда капиталистiк меншiктi ұлттандыру одан әрi барынша сәттi жүргiзiлдi. Кеңес өкiметiн орнату Қазақстан территориясында азамат соғысының өрiстеуiне жол ашты. 1917 жылдың қарашасында Кеңес өкiметiне қарсы Орынбор казактары атаман Дутовтың басқаруымен көтерiлiске шықты. Оның құрамында 700-ге жуық казак отрядтары болды. 1918 жылдың көктемiнде оның құрамы 22 мыңға жеттi. Кеңес үкiметiне қарсылық Жетiсуда да кең өрiс алып, 1917 жылы билiктi казактардың әскер кеңесi өз қолына алды. 1918 жылдың наурызында Гурьевтегi билiктi генерал В. Толстов алып, өзiн Орал казактарының атаманы деп мәлiмдедi. 31 мамырда контрреволюционерлер Петропавловскiнi, маусымда Ақмола, Атбасар, Қостанай, Павлодар, Семейдi алып, соның нәтижесiнде Орал, Ақмола, Семей және Торғай облыстарының көптеген бөлшектерi ақ гвардияшылардың қолына көштi. Сiбiрде сiбiрдiң уақытша өкiметi орнап, оны Колчак басқарды. 1919 жылы 10 шiлдеде РКФСР Халық комиссарлар кеңесiнiң декретiмен қазақ өлкесiн басқару жөнiндегi революциялық комитет құрылды. Қазревком Қазақ автономиясын құрғанға дейiнгi барлық жоғарғы әскери және азаматтық билiктi бiр орталыққа шоғырландырған орган болды. Ол өлкедегi өкiметтiң функцияларын атқарды. Оның төрағасы С.Пестковский, мүшелерi: Ә.Жанкелдин, Б.Қаратаев, М.Тұнғаншин, С.Меңдешев, А.Байтұрсынов, Б.Каралдин т.б. Алашорда тараған соң оның кейбiр мүшелерi Кеңес өкiметiнiң жұмысына тартылып Казревкомның құрамына өттi. Казревком қабылданған декретке сай “жоғарғы әскери-азаматтық” басқару органы болып саналды. Оның территориясы құрамына Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстары және Астрахань губерниясындағы қазақ жерлерi кiрдi. жүктеу/скачать 154.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|