[Введите текст]

2. Н.Ә.Назарбаев Шынайы конституционализмсіз ашық өркениетті қоғам жоқ. //Қазақстан Республикасы конституциясының түсіндірме сөздігі – Алматы: Жеті Жарғы, 1996 жыл.

3. Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан. 2009 жыл, 28 тамыз.

Моминбекова А. К., старший преподаватель, кандидат юридических наук кафедры теории и истории государства и права, конституционного права, юридического факультета ЕНУ им. Л.Н. Гумилева
НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ОБРАЗОВАНИЕ БУКЕЕВСКОЙ ОРДЫ И ФОРМИРОВАНИЯ ВЗГЛЯДОВ ХАНА ДЖАНГИРА
Бұл мақалада Жәңгір Бөкейхановтың дүниетанымының қалыптасу денгейі, сонымен қатар Бөкей ордасының қалыптасу үрдесі жайлы қарастырылған.
Кілтті сөздер: Бөкей ордасы, хандық билік, тәуелсіздік, жүз, қайнар көздері, хан, аумақ
In this article consider process of formation of Bukei Orda and the stages of outlook of Dzhangir Bukeihanov.
Кeynotes: Bukei Orda, king power, independence, zhuz, territory, khan, khan power, channes.
В исторической науке советского периода, особенно после 30-40 годов своеобразно излагался процесс так называемого добровольного присоединения национальных окраин к России, в том числе и Казахстана, проблема взаимовлияния культур, не раскрывался характер освободительного движения в национальных окраинах, умалялось своеобразие культур, политической истории этих окраин [1].

Как известно, в 2001 году исполнилось 200 лет с момента возникновения этнополитического образования казахов в районе рек Волги и Урала, получившего в истории название Букеевской (Внутренней) орды.

Интерес к истории становления и развития Букеевской орды не ослабевает до сих пор, а наоборот, все более усиливается не только со стороны историков, но и представителей других отраслей знаний, в том числе и юристов.

В течение первых пятидесяти лет существования Внутренней орды интерес этот, как отмечает И.В.Ерофеева, определялся, прежде всего, тем, что «внутри Российской империи в пределах четко зафиксированной определенными административными границами территории было искусственно создано особое этнополитическое образование кочевников-казахов, которое рассматривалось царскими властями разных уровней в качестве удобного опытного полигона для последующего проведения различного рода инноваций на территории всей казахской степи Оренбургского ведомства» [2, с.3].

Актуализированию данной темы длительное время способствовало то, что в российской общественной науке дореволюционного периода имело место чрезмерное преувеличение специфики культурно-исторического развития казахского населения Букеевской орды.

В настоящее время особый интерес вызывает последний хан Букеевской орды – Джангир (1801-1845).

Н.А. Назарбаев в своей книге «В потоке истории» пишет: «…настало время непредвзято взглянуть на свое прошлое, настоящее и будущее. То, о чем мечтал Аблай-хан в грозовой степи восемнадцатого века, за что погиб Кенесары и дипломатически отстаивал Джангир в драматическом девятнадцатом столетии, что проектировал умница Алихан Букейханов накануне тоталитарного геноцида века двадцатого – все эти поиски и мечты воплотились в исторический день – 16 декабря 1991 года, когда был принят конституционный Закон «О государственной независимости Республики Казахстан» [3].

Мы обращаемся к эпохе создания и функционирования Букеевской орды, политическим и правовым взглядам высших государственных должностных лиц ханов этого политического образования. Среди них особо выделялась деятельность Джангира, поистине поражавшего и своих современников, и своих потомков. Это была удивительная личность, реформаторская деятельность которого во многом содействовала превращению небольшой по своему пространству Орды в оживленный край в сфере социально- экономической, политико-правовой жизни.

Внутренняя орда, названная так в связи с тем, что находилась внутри территориальных границ Российской империи, с самого начала своего создания привлекала внимание как Азиатского комитета Министерства иностранных дел России, так и правителей Астраханской, Оренбургской, Саратовской губернии. Букеевское ханство, его история является ярчайшим примером сочетания истинного патриотизма казахских ханов со стремлением к прогрессу, созиданию, обеспечению гражданского мира.

О роли орды и деятеля Джангира в дальнейших судьбах регионального ханства и в годы ее существования, как обособленной феодальной государственности, высказывались различные, порой самые противоположные воззрения.

Идейное наследие Джангира Букейханова изучается специалистами различных отраслей науки и знаний. Существует обширная литература и архивные данные по теме диссертационного исследования. В ней немало ценных обобщений, идей и обширный фактический материал об исторических условиях формирования общественно-политического мировоззрения Джангира Букейханова, об основных направлениях его политико-правовой деятельности.

Изучение истории Букеевской орды продолжалось так же и после победы октябрьской революции 1917 года. Однако изучалась она в связи с исследованием различных антиколониальных и антифеодальных движений, имевших место быть в Букеевской орде.

В отличие от работ русских дореволюционных исследователей, идеализировавших политику царского правительства в казахских землях, в трудах советских исследователей большое внимание уделялось различным антиколониальным и антифеодальным движениям, всячески критиковалась деятельность ханов Букеевской орды.

Политико-правовые взгляды Джангира формировались в условиях образования и становления Внутренней орды.

Процесс становления и развития Внутренней орды условно можно разделить на три периода: Первый период – конец 90 –х годов XVIII века по 1815 г. Именно этот период характеризуется созданием Букеевской орды, возведением султана Букея на ханский престол. Второй период – 1815 по 1823 гг. В связи со смертью Букей хана начинается борьба за ханский престол между наследниками Букей хана и султаном Шигаем. Третий период – 1823-1845 гг. Для данного периода характерен расцвет Внутренней орды связанный, прежде всего, с возведением на ханский престол сына Букей хана - Джангира.

Процесс формирования и развития политико-правового мировоззрения Джангира условно можно разделить на три этапа: Первый этап – формирование мировоззренческих основ, политико-правового мироощущения Джангира в период жизни и учебы в Астрахани; Второй этап (годы жизни и деятельности в Оренбурге) – этап формирования собственных взглядов Джангира на правовые и государственные реалии России и Казахстана; Третий этап – реализация Джангир ханом политико-правовых идей в процессе осуществления реформаторской деятельности.

В качестве основной политико-правовой установки ханов Внутренней орды обозначена идея сохранения ханства как политической и правовой формы родовых порядков и родовой организации кочевых коллективов и как испытанная временем традиционная система узаконения господства чингизидов в сфере публично-властных отношений в крае. В отличие от предшественников основу политико-правового мировоззрения Джангир хана составила идея «просвещенного ханства» в целях реализации которой им был разработан проект, предусматривающий комплекс мер, направленных на реформирование порядка управления, землеустройства, образования, судоустройства, судопроизводства и т.д.

Постепенно политика контроля и опеки над ханом сменилась политикой невмешательства во внутренние дела Букеевской орды.

Таким образом, во Внутренней орде начала складываться обособленная система автономного государственного управления, отличительной чертой которой было усиление ханской власти во всех сферах общественной жизни.

Автором отмечается, что в XVIII веке политическое положение в Казахстане характеризовалось тем, что казахские жузы будучи раздираемы внутренними межфеодальными раздорами, не имели необходимых условий для широкого экономического и культурного развития. Будучи ослаблены постоянными межфеодальными распрями, казахские жузы часто подвергались грабительским нападениям ойратов, кокандских и хивинских правителей и оказывались под угрозой завоевания и порабощения Китаем и среднеазиатскими ханствами.

В первой половине XVIII века казахи Младшего жуза, теснимые и преследуемые джунгарскими ойратами, близко подошли к границам России. Создавалась чрезвычайная тяжелая для казахов обстановка.

Находясь в такой трудной обстановке, казахи стремились избавиться от постоянных междоусобиц и от вторжения в Казахстан джунгарских ойратов и среднеазиатских ханов. В условиях внешнеполитических и внутренних трудностей казахи Младшего жуза вынуждены были принять подданство России, в чем они видели единственный выход из создавшегося тяжелого положения – своеобразную форму союза для борьбы с чужеземными захватчиками и средство для прекращения внутренних межфеодальных войн.

Приняв казахов в подданство, царское правительство действительно предотвращало всякие нападения на казахов извне, но вместе с тем оно отнюдь не допускало внутреннего сплочения казахских родов. Напротив, оно стремилось ослабить казахов Младшего жуза, расчленить их на отдельные враждующие между собой группировки. При этом царизм придерживался принципа: «разделяй и властвуй». Царизм всячески поддерживал идею определенной части населения казахов Младшего жуза о переселении на правобережье Урала, преследуя при этом свои цели. Однако, все-же основная цель русских властей заключалась в том, чтобы ликвидировать объединения казахских орд под ханской властью, организовать территориальное объединение, ослабив при этом родовой принцип устройства.

Царское правительство позаботилось о том, чтобы переселение прошло во главе с султаном, который был бы исполнителем воли пограничных властей. Таким султаном был Букей, председательствовавший в тот период в Ханском Совете. Особое внимание в данном подразделе диссертантом уделено личности султана Букея.

Согласно всем историческим источникам, в 1801 году на правом берегу Нижнего Урала возникло новое этнополитическое образование казахов. Первоначально данное образование не получило какого-либо конкретного названия. В официальной документации при его обозначении пользовались такими словосочетаниями, как «подвластные Букей - султану киргиз-кайсаки», «киргиз-кайсацкая меньшая орда, кочующая в уральских и астраханских степях» [4, С.15].

Образование ханства не сразу было признано правительством, хотя Букей с момента перехода на правый берег Урала именовал себя ханом. До официального провозглашения во всех официальных документах он проходил как «султан Букей с подвластными» или «султан Букей с народом» [4, с.16].

По форме правления Букеевское ханство являлось монархией. Верховная власть принадлежала хану и передавалась по наследству. По структуре - оставалась раннефеодальной монархией с основными традиционными институтами, султанско-бийской системой управления и обособленностью крупных кочевых коллективов [5, С. 55].

Букеевское государство полностью зависело от русского государства. Территория на которой находилось ханство, была собственностью России и хан считался находящимся на службе у русского государства.

Таким образом, диссертант подчеркивает, что в 1801 году не без участия царской власти организуется Внутренняя орда, отделившаяся от Младшего жуза линией казачьих станиц и крепостей по Уралу, в результате чего казахи, кочевавшие в степях между Волгой и Уралом, а также в прикаспийских степях, оказались замкнутыми со всех сторон русскими селениями, станицами и крепостями.

В основу управления Ордой был положен территориальный принцип. В соответствии с ним орда делилась на дистанции, дистанции – на аулы.

Таким образом, Букеевская орда появилась в результате осуществления колониальной политики царизма, имевшей своей целью разложение Младшего жуза, ликвидацию ханской власти и замену родового принципа территориальным.

Как свидетельствуют архивные источники, Джангир являлся третьим по счету сыном Букей-хана после султанов Тауке и Адиля, родившихся от первой жены, происходившей из социальной группы «кара-суйек». Он был единственным сыном от второй жены Букей-хана Атан-ханым. В отличие от первой жены, мать Джангир-хана принадлежала к сословию «торе» [2, С.9].

Отмечается, что уже в детстве сложился основной склад ума и характера Джангира. Первоначально Джангир получил мусульманское образование, поскольку обучался в домашних условиях у муллы. Опираясь, на архивный материал, диссертант отмечает, что после смерти отца Джангир хан около десяти лет до своего совершеннолетия жил и воспитывался в доме астраханского губернатора Андриевского, где и получил европейское образование. Достаточно сказать, что он знал татарский, арабский и персидский языки, неплохо говорил и писал на русском и немецких языках [6, С.50].

Как известно из архивных источников, 21 мая 1815 года скончался хан Букей. По свидетельству биографов 29 апреля 1816 года Оренбургским военным губернатором Г.С. Волконским официально было утверждено завещание Букей-хана. Ханские полномочия временно передавались Шигаю Нуралиеву [7, Л.95]. Однако это не устраивало родственников и сторонников Джангира. Как ханша, так и сам Джангир продолжали переписку с Оренбургским военным губернатором и Астраханскими властями.

Оренбургский военный губернатор в своих письмах успокаивал Джангира, советуя ему примириться с положением до поры до времени, рекомендуя Джангиру оказывать султану Шигаю должное уважение и во всем повиноваться [6, С.52-53].

24 июня 1824 года в Уральске Джангир был провозглашен ханом и официально взошел на ханский престол [8, С.5].

Заметное влияние на формирование политико-правового мировоззрения хана в этот период оказало знакомство с Г.С. Карелиным, который в прошлом был артиллеристом, но больше известен, как географ, путешественник, чиновник Министерства иностранных дел. Джангир-хан всегда довольно искренне, относился к этому человеку. Подтверждением этому является, прежде всего, переписка Джангир-хана с Карелиным [9, Л.25-27].

В сентябре 1826 года с целью посещения Казанского университета Джангир хан впервые посетил Казань. По прибытии в Казань состоялась встреча Джангир хана с гражданским губернатором бароном Розеном. Здесь же произошло его знакомство с ректором Казанского университета К.Ф. Фуксом [10, С.7]. С целью заключения торговых соглашений в Казани он встречался с известными татарскими купцами М. Акпановым, Г. Юнусовым, Ю. Ахмеровым и другими. Здесь же он познакомился с известным востоковедом М. Казим- Беком, который в этот же период по ходатайству ректора Казанского университета был назначен лектором восточной словесности в Казанский университет. Джангир хан неоднократно с убеждением говорил о пользе науки для казахов. При хане Джангире поя¬вились первые школы. Все предметы велись лишь двумя педагогами, один русский – вел почти все основные светские дисциплины, другой – мулла, который тракто¬вал законы мусульманского учения

11 августа 1845г. по казахской степи и смежным губерниям России разнеслась весть – после непродолжительной болезни внезапно скончался, правитель Внутренней орды, Джангир [6, С.11].

Внезапная смерть Джангира оказалась для судеб ханской государственности весьма тяжелым ударом. Орда потеряла замечательного организатора хозяйственной, образовательной, административно – духовной сфер жизни небольшого ханства. Весть о кончине правнука Абулхаира мгновенно достигла и соседних казахских земель, породив нескончаемую скорбь и слезы его соотечественников, которые, возможно, и никогда воочию не виделись со знаменитым ханом, но гордились им.

Рассмотрение Образование Букеевской Орды и формирование политико-правовых взглядов Джангир хана позволяет нам сделать выводы: что процесс формирования мировоззрения Джангира Букейханова условно можно разделить на три этапа: годы жизни и учебы в Астрахани; годы жизни и деятельность в Оренбурге; деятельность в последние годы жизни.

Общественно-политический строй Внутренней Орды заметно отличался от предыдущей эпохи рядом своеобразных черт. Они были обусловлены переменами, произошедшими не только в самой орде, но и сопредельных губерниях. Специфика выражалась не столько в укоренении в сознании султанов, биев и старшин еще не отживших воззрений, а сколько усилиями России приблизить управление ордой к ее структуре. Джангир в этом процессе оказался в переплетении двух противоборствующих групп: с одной стороны, большей части сул¬танов и батыров, которые придерживались консервативных традиций. С другой, все же Джангир был человеком новой эпохи. И он осуществлял свои нововведения в крае, пользуясь поддерж¬кой значительной части старшин – родовых управителей, которые пользовались реальным экономическим потенциалом и все растущим влиянием на ход событий. Общественное устройство Внутренней орды отличалось противоречивыми чертами. С одной стороны, продолжали действовать силы, изо всех сил старавшиеся проводить консервацию прежних, отживающих форм управления; с другой, – Джангир и его приверженцы прилагали немало усилий к утверждению в Орде новых общественных отношений. Это можно было проследить и в специфике социально-экономических отношений, и в изменениях традиционных прерогатив социальных слоев, особенно наглядно проявлявшихся в действиях как самого Джангира, так и его чингизидского окружения. И сам Джангир в решении насущных задач Орды проявил себя как крупный степ¬ной реформатор: за короткий срок так изменил кочевое обще¬ство, что было не типично для восточного правителя. Инсти¬тут ханской власти представлял собою некую смесь сращивания феодальной верхушки управления с новой формой власти, в которой нетрудно было заметить и проявление нового подхода к использованию рычагов воздействия на жизнь кочевников.

Подобно своему отцу и его братьям, Джангир являлся честолюбивым правителем, стремившемся к усилению своей политической власти за счет расширения ханских полномочий и централизации системы управления в орде.

Обладая широким мировоззренческим кругозором, а так же высочайшим уровнем образованности, Джангир несколько иначе представлял себе механизмы усиления ханской власти в кочевом обществе. Это отличало его от предшествующих и современных ему степных правителей.

Период правления Джангир-хана характеризуется целым комплексом важных преобразований ханской власти в политической, социально-экономической и культурно-духовной сферах жизни казахского населения Внутренней орды. Имевших неоднозначные исторические последствия для букеевских казахов.
Список литературы:

1. 
   Усеинова Г.Р. Государственно-правовые взгляды Ч.Ч. Валиханова: Дис. к.ю.н.: 12.00.01. - Алматы, 1997.- 138 с.
   
2. 
   Ерофеев И.В. Внутренняя или Букеевская орда в первой половине ХIХ века: История и историография // История Букеевского ханства 1801-1852 гг. Сборник документов и материалов. - Алматы, 2002. – C. 322.
   
3. 
   Назарбаев Н.А. В потоке истории. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 с.
   
4. 
   Акбай Ж. Нарын-Казахия. - Уральск, 1999. – 176 с.
   
5. 
   Зиманов С.З. Россия и Букеевское ханство. - А-А., 1982. - 168 с.
   
6. 
   Кулькенов М. Букеевской Орде 200 лет. Алматы; -2001.- Кн.2. - 232 с.
   
7. 
   РГИА. Ф. 1291. Оп. 81. Д. 5. - Л. 95.
   
8. 
   Букейханов Г. Хан Жангир – выдающийся реформатор // Экспресс К.-2001. - 4 ноября. - С.4.
   
9. 
   ГАОрО. Ф. 6. Оп. 10. Д. 3807. - Л. 25-27.
   
10. 
    Карл Фукс. Пребывание в Казани Киргизского хана Джеань – Гирея. // Казанский вестник; изд. при Императорском Казанском Университете. – Казань, 1826. - Ч. 18 – 96 с.
    

Жаңа адамды тәрбиелеу мен оқытуда жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі оқу орындарының оқытушыларының алатын орны ерекше. Олардың қызметі үнемі дамуда. Жаңа заман талаптарына сәйкес жоғарғы оқу орындарының дамуы көптеген қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді шешуді қамтамасыз етіп қан қоймай сонымен қатар кәзіргі жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі жаңа оқытушы үлгілерін қалыптастыру керек.

Мамандардың пікірінше, ХХІ ғасырда тиімді білім беру жүйесін жасайтын жас ұрпақтың ақыл-ой және рухани потенциалын барынша дамытуға мүмкіндігі бар ұлт қана озат бола алады. Қазіргі таңда Қазақстанда білім беру жүйесін дамыту стратегиясының мақсаттары мен міндеттері 2020 жылға дейін білімді дамыту стратегиясының негізгі қағидаларына байланысты іске асырылуда. Оның мақсаты дүние жүзілік тарихтың, Евразия елдерінің, түркі халықтарының, көшпелі өркениеттің, Орталық Азия елдерінің тарихы тұлғасында ғылымның, мәдениет пен ағарту жүйесінің дүние танымдық синтезі негізінде жас ұрпаққа жоғары сапалы білім мен тәрбие бере алатын жоғарғы және жоғарғы оқу орыннан кейінгі білімнің жаңа оқытушының, шын мәніндегі тұңғыш ұлттық моделін қалыптастыру болып табылады.

ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев кезекті Қазақстан халқына Жолдауда: «Білім беру реформасының ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемі – тиісті білім мен білік алған еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілу» - деп атап көрсетілген.

Қазіргі ақпараттық технологиялардың қарқынды даму кезеңінде жоғарғы және жоғарғы оқу орыннан кейінгі білім беретін оқу орындарының оқу үдерісінің тиімділігі оқытушының кәсіби дайындығына тікелей қатысты. Сол себепті педагогикалық іс-әрекетте оқыту технологияларын кеңінен қолдана білу іскерліктерінің жоғары деңгейде қалыптасуы жоғарғы оқу орындарының оқытушысының кәсіби дайындығына қойылатын талаптар қатарына енеді.

Бүгінгі ғаламдық білім беру кеңістігіне сай білім беру, танымды, ойлауды дамыту, өзінше ғылыми тұжырым жасауға, олардың қажетіне қарай ғылым жетістігін сұрыптауға, оқытушыға өзінің іс әрекетінің субъектісі болуына мүмкіндік туғызу - өзекті мәселе. Өйткені, тек жоғары білімді маман ғана қоғамның экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және мәдени өркендеуінің көшбасшысы бола алады.

Білім саласындағы өзекті мәселелері – кәсіптік даярлаудың сапасын жақсарту, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүйесін түбегейлі жаңарту, әкімшілік кедергілері жою, оқытудың формалары мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ондағы алдыңғы қатарлы оқу-тәрбие тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жою, білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтамасыз етуде оның рөлін арттыру және қазіргі заман техникасы мен технологиясын жоғары деңгейде қолдана білу.

Оқытуды белсенділендіру – нақты тиянақты білім берудің жолдарын қарастыру, оқытушылардың шығармашылық ойлауына, ізденуіне мүмкіндік жасау, оларды қызықтыра алу, оқуды ғылыми негізде ұйымдастыру және т.б.

Педагогика саласы ғалымдары (В.И.Андреев, Ю.К.Бабанский, Н.В.Кузьмина, В.В.Сериков, В.А.Сластенин, А.В.Усова, Н.Д.Хмель, Г.Қ.Ахметова, З.А.Исаева, Игенбаева Р.Т және т.б.) оқытушының іс-әрекетінің кәсіби бағдарын, білімгерлердің шығармашылық және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсынады.

Оқытушының іскерлігін қалыптастыру және дамыту проблемасы ғалымдардың маңызды зерттеу объектілерінің бірі болып табылады. Оны ғылыми-теориялық тұрғыда О.А.Абдуллина, В.А.Беликов, Г.Д.Бухарова, М.М.Левина, К.С.Оспанов, К.Өстеміров, Н.Н.Хан және т.б. ғалымдар негіздеді.

Оқу-тәрбие үрдісіне жаңалықты енгізу жүйесіне басшылық жасау мәселелері Н.В.Горбунова, М.В.Кларин, А.В.Лоренцов, П.И.Пидкасистый, Л.И.Романова, В.И.Загвязинский, Т.И.Шамова, О.Г.Хомерики, және т.б. зерттеулерінде қарастырылған. Педагогикалық инноватика және оны меңгеруге оқытушы даярлау М.М.Поташник, Н.Р.Ясуфбекова, И.И.Цыркун, Я.С.Турбовской, Ш.Т.Таубаева, С.Н.Лактионова және т.б. зерттеулерінде қарастырылған. Педагогикалық технология, оқытудың жаңа технологиясы мәселелерін В.П.Беспалько, М.В.Кларин, В.Н.Монахов, И.Я.Лернер, Қ.Қабдықайыров, Ж.Қараев және басқалар теориялық тұрғыда қарастырса, Л.В.Нефедова, М.В.Николаева, Т.А.Лавина, Г.Г.Брусницына, Г.К.Нургалиева, Г.Д.Жангисина және т.б. зерттеулері оқытушыны ақпараттық, педагогикалық технологияларды қолдана білуге даярлау мәселесіне арналады.[5-9]

Біздің ойымызша кәзіргі жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі оқытушы үлгілерін қалыптастыру үшін жоғарыда аталған жұмыстар, елімізде оқыту теориясы мен әдістемесі бойынша ғылыми ізденістер негізін қалауға жаңа заманға, жаңа тапалтарға сәйкес келетіндей мүмкіндік бере алмайды.

Біздің ойымызша мәселені түбірімен түбегейлі жаңаша қөзқарастармен қарап зерттеу жүргізу қажет.

Қазақстан Республикасында білім жүйесін реформалау жоғарғы және жоғарғы оқу орыннан кейінгі оқыту ұйымдарының қызметін жаңаша ұйымдастыруға, білімнің мазмұнына, сондай-ақ оқыту технологиясына да өзгерістер енгізуді талап етіп отыр. Ал оған қоғам мен оқытушылар дайын ба?

Жаңа ғасырға қадам басқан біздің еліміз үшін қоғам өміріндегі қазіргі өзгерістер, экономиканың, саясаттың, әлеуметтік-саяси саланың дамуы қоғамдағы негізгі фактор болып табылатын жеке тұлғаның жалпы даму деңгейіне байланысты болмақ. Ал ол қоғамдағы білім беру талаптарын түбегейлі өзгертуге алып келді. Қоғамдық өмірдегі өзгерістер оқытудың жаңа технологияларын қолдануды, жеке тұлғаның жан-жақты шығармашылық тұрғыдан дамуына жол ашуды көздеп отыр. Бұл міндеттерді жүзеге асырушылар білім беру жүйесінің күрделі мәселелерін шешуші кәсіби – педагогикалық шеберлігі жоғары ұстаздар болмақ.

Осы орайда ҚР Білім және Ғылым Министрлігі әзірлеген «ҚР жоғары педагогикалық білім тұжырымдамасы» мен «ҚР жаңа тұрпатты педагогінің үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамаларында» жаңа қоғамдағы оқытушы моделінің үлгілері көрсетіліп берілген. Болашақ педагогтерге қойылатын талаптар қазіргі қоғам қажеттілігінен туындайды. Жаңа қоғам оқытушысы тек кәсіби шеберлігі жоғары адам ғана емес, рухани дамыған, шығармашыл, мәдениетті, білім құндылығын түсінетін, педагогикалық технологияларды меңгерген, ғылым мен техника жетістіктері негізінде кәсіби даярланған болуы тиіс.

Оқытушы үлгісіне жаңа бағыт беріп, оның даму жолдарын ХХІ ғасырдың талабына сәйкес айқындау үшін білімнің әр түрлі салаларына білім және ғылым, білім және адам құқығы, білімнің қоғам дамуындағы әсері, білім беру барысындағы жаңа технология т.б. талдау жасалып, қорытындылану қажет.

Педагогикалық ғылымның жаңа бағытта дамуы білім беру жүйесінде жоғары дәрежелі, жан-жақты сапалы біліммен қамтамасыз ету арқылы ұлттық, мемлекеттік саяси, экономикалық және ел мүддесі тұрғысынан туындаған мәселелерді шеше алатын жаңа тұрпатты педагог мамандарды талап етеді.[5-9]

Мұғалім — біздің тәуелсіз мемлекетіміздің болашағын қалап жатқан маман. Өйткені ел болашағының кілті – бүгінгі жас ұрпақтың қолында. Жас ұрпақтың тағдыры олардың бойына білім мен ізгілік нұрын себуші – ұстаздардың қолында. Елбасы атап көрсеткеніндей, “Тек жоғары сауатты, дарынды, дана әрі отансүйгіш мұғалім ғана лайықты ұрпақ тәрбиелеп шығара алады. Бүгінде, мұғалім балаларға білімдер жиынтығын беріп қана қоймай, сонымен бірге, ең бастысы – оларды өмір бойы үйренуге үйретулері керек”. [3]

Қазақстан Республикасындағы жаңа үлгідегі оқытушысын қалыптастыру жүйесін әрі қарай дамыту ақпараттық ресурстар болып табылатын оқытуға арналған бағдарламалық құралдарды дайындамай жүзеге асыру мүмкін емес.

Жаңа үлгі оқытушысын жалпы кәсіби дайындау моделі – қоғамның әлеуметтік тапсырысын, оқытушыларды дайындаудағы мемлекеттік стандарттың талаптарын, оқытушы дайындау мақсаттарын және оқытушының жалпы жаңа кәсіби іс-әрекеттерді меңгеру деңгейлерін қамтиды.

Бүгінгі заман талабына сәйкес жаңа форма¬ция мұғалімі дегеніміз, ол – педагогикалық құралдардың бүкіл әлеуетін меңгерген, өзін өзі жетілдіруге үнемі ұмтылып отыратын рухани дамыған, әлеуметтік жағынан жетілген шығармашылық тұлға, білікті маман. Еліміздің мақсаты да өзін өзі дамытуға және өзін барынша көрсетуге қабілетті жоғары сауатты шығармашыл тұлғаны қалыптастыру және дамыту болып табылады.[3]

Болашақ оқытушыларды даярлауда оқыту мен тәрбиенің дидактикалық, педагогикалық-психологиялық мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған оқыту технологияларын қолдану мынадай қажеттіліктерге алып келеді, яғни:

- қоғамды ақпараттандырудың қазіргі жағдайында білімгердің кәсіби тұлғалық міндеттеріне сай келетін оқыту мен тәрбиенің мазмұнын, әдістерін және ұйымдастыру формаларын таңдау стратегиясының әдіснамасын тұрақты түрде жетілдіру;

- ақпараттық технологиялардың күн санап артып отырған мүмкіндіктерін ескеретін оқыту және кәсіби даярлау әдістемесін жасау;

- болашақ оқытушының интелектуалды, тұлғалық потенциялын дамытуға өздігінен кәсіби білімнің жетілдіру іскерліктерін қалыптастыруға бағдарланған өзіндік әрекеттің бірнеше түрін жүзеге асыра алатын кәсіби маман моделін жасау;

- қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар мен педагогикалық құралдарды қолдануға сүйенетін оқытудың әдістемелік жүйесін жасау.

Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар білімді ұйымдастырудың мейлінше жетілдірілген формаларын жасау және оларды оқытуда қолдану үшін жағдай туғызады. Дегенмен қазіргі кездегі оқыту әдістемелерінде, маман даярлауда жаңа оқыту технологияларының мүмкіндіктері біздің ЖОО толық жеткілікті түрде қолданылмауда, бұл өз кезегінде олардың дамуының қол жеткен деңгейімен, осы кезде қалыптасқан оқыту әдістемелері мен технологияларының арасында қарама-қайшылықтың пайда болуына алып келеді. Бұл қайшылықты шешу үшін педагогика ғылымы мен оқыту теориясынан терең ойластырылған, дербес білім беру міндеттерін шешуге бағытталған жаңа инновациялық білім беру технологияларын құру қажет.

Болашақ мұғалімдердің даярлығының құрылымдық - мазмұндық моделі мынау болмақ:

- кәсіби біліктілігін көтеруге бағыттылығы

- пән бойынша инновациялық іс-әрекетке ұмтылуы

-мультимедиялы технологияларды қолдануға ұмтылуы

-педагогикалық іс-әрекет теориясының кәсіби біліктілік тұрғысындағы негіздерін білуі

-барлық мүмкіндіктерді ескере отырып инновациялық іс-әрекеттің көбіне нәтижелі болғандығын сезінуі

- іс-әрекетін инновациялық тұрғыда шеше алуы

-мультимедиялы технологияны қолдана алуы

Осы аталған көрсеткіштердің әсерінен білім, білік, дағды, кәсіп, іскерлік, іс-әрекет, игеру, нәтижелері құралады.

Сонымен жаңа формация оқытушысын модельдеу проблемасын талдау, болашақ оқытушының оқу үдерісіндегі іс-әрекетінің мазмұны мен құрылымын талдау қазіргі заманғы жаңа формация ЖОО да жұмыс істеуге қабілетті болашақ оқытушыларды кәсіби даярлаудың мазмұны мен тәсілдеріне өзіндік өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.

Қоғам дамуының қазіргі кезеңі адам қызметінің басым бөлігін ақпараттандырумен, компьютерлендірумен ерекшеленеді. Соған байланысты оқытушылардың қызмет аясы кеңейіп, ақпараттық-компьютерлік іс-әрекетінің практикалық сұранысы артуда. Қоғамдық прогрестегі жетістіктер болашақ ұрпақтың білімі мен тәрбиесіндегі жетістіктерге, ал ол өз кезегінде жаңа формация оқытушысының білік деңгейіне байланысты. Сондықтан да оқытушылардың инновациялық біліктілігі проблемасы аса назар аударуды талап етеді.

Жаңа формация оқытушысы пәнді жақсы білумен қоса, стандарт талап етіп отырған құзыреттіліктерді жете меңгеруі тиіс, жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыру мәселесі де психологиялық - педагогикалық тұрғыда шешілуі керектігі де теориялық тұрғыда анықталды, яғни философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді, іргелі ғылыми-зерттеу жұмыстарын талдау ізденіс жұмыстарының бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. [5-9]

Білікті кадрлар дайындауда, педагогикалық білім жүйесін жетілдіруде сапалық өзгеріс жасау қандай да болмасын жүйеге мазмұндық талдау жасаумен тікелей байланысты. Сондықтан алдымен осы саланың келелі мәселелерін анықтап алған жөн.

Өркениетті елдерде ұлттық білім жүйесін дүниежүзілік тенденциялармен байланысты жетілдіру процесі жүріп жатыр. Ол сапаны көтеруге, өз бетінше шығармашылық құзіреттілікті дамытудың іргелі білім жүйесінің тұтастығын жасауға негіз болуда.

Негізгі тенденциялар қатарына: үздіксіз білім беруге көшу, білім берудің ашықтығы, актуальдандырылуы, іргелі білім беру, білімді із-гілендіру және білім берудегі инновация жат¬қызылады.

Білім беру жүйесін дамытудың бұл бағыттарының бәрі жеке тұлғаға бағдарланған білім беруге көшуге ықпал етуде. Жеке тұлғаға бағдар-ланған білім жеке тұлғаның өзінің өсіп келе жатқан рухани, әлеуметтік мәдени, білімдік сұраныстарын қанағаттандырады, сол арқылы мемлекет қажеттілігі де қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда жеке тұлға өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы өзгерістерге тиімді бейімделуге көмектесетін интеллек-туалдық, адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып отыруы қажет.

Педагогтардың кәсіби-педагогикалық қасиеттерін қалыптастыру, жетілдіру жұмысына сапалық серпіліс жасауға, оған шын мәнінде үздіксіз, біртұтастық сипат беруге, мектептен бастап, білім беру мекемелерінің, арнаулы, жоғары білім беретін оқу орындарының бірігіп ғылыми-практикалық және әдістемелік тұрғыда жұмыс жасауын қолға алуға, яғни үздіксіз педагогикалық білім беру жүйесінің біртұтастық, бірізділік, икемді, динамикалық, т.б. қасиеттерге ие интегративті сапасын өмірде пайдалануға баса назар аудару бүгінгі күн талабы болып отыр. [3]

К.Д. Ушинский тәрбие өнерінің көпшілікке етене таныс және оп – оңай көрінетіндігімен ерекшеленетнін, дегенмен, педагогқа шыдамдылық, табиғи қабілет пен дағдыдан басқа арнайы білімнің де қажет екендігін көпшілігі ұға қойған жоқ деп жазған. [4, 64 бет]

Құранда ғылым, ақыл, сана, ғибрат алу тақырыптарына қатысты жүздеген аяттар бар: ақыл - 65 аятта, ғаламның жаратылысы, ғылым салалары, ғылымның қасиеттері, ғылымның маңызы жөнінде 217 аятта мағлұматтар бар. Құранның «Ғалақ (96)» сүресінің 1, 3 аяттарында «Оқы!» деп айтылған. Оқумен айналысқан және оның мағынасын түсінген адам, «адамдардың ең жақсысы өздерің үйреніп және оны басқаларға үйреткендерің».[1]

Халқымыздың арасына біртіндеп тарап келе жатқан жат қылықтардан арылу үшін Қазақстандық патриотизм кіндік қаның тамған жерге яғни, Отанға деген ерекше қасиет, сүйіспеншіліктен туындайды. Қазақ Республикасының тұңғыш Президенті былай деген: «көп жағдайда патриотизмге тәрбиелеу ісі Білім және Ғылым министрлігінің міндеті деген түсінік қалыптасқандай. Алайда тәрбиенің көзі отбасы мен белгілі бір министірліктің құзырындағы мәселе ғана емес ол барлық мемлекеттік органдармен қоғамдық иниституттардың міндетіне айналуы керек. Сонымен қатар бұл іске қоғамның бүкіл саласы кіші және орта бизнес өкілдері, кәсіпорындар мен ұжымдарды, түрлі мемлекеттік иелері толығымен тартылуы қажет. Өйткені осы бағытта жұмыс жүргізе алатын белсенді жастарымыз елін, жерін қастерлей білетін, патриоттық рухтағы азаматтарымыз қай салада да баршылық екенін ұмытпағанымыз абзал». [2] Қазақстан азаматы кемінде үш тілді білуі қажет, себебі, бірнеше тілді білу адамды рухани жағынан байытпаса кемітпейтіні айқын. Алдыңғы қатарлы мемлекеттерде көп тілді білу мәселесі күнделікті қажеттілік, белгілі нормаға айналған өйткені ол адам баласының мәдениеті мен қоғамның заман талап етіп отырған биік өлшемінің көрсеткіші.

Біздің оқытушыларымыз бен оқушыларымыздың алдында үлкен белестер тұр сол белестерден сүрінбей өту үшін өте жақсы дайындықтар қажет.

Шерхан Мұртаза былай деген: «Адамға табиғат қанат бітірмеген, арман бітірген. Арман сол - қанаттан да ұшқыр ғой. Арман – қанатқа мінген адам ізгі қасиеттердің қуаты мен алысқа ұшады, алысты көреді. [2]

Біздің ойымызша оқытушы жағарыдағы аталған талаптармен қоса білім алушыға имандылық және өз елінің патриоты етіп тәрбие беру де кәзіргі оқытушының негізгі міндетті бағыты болуы тиіс.

Өзінің көп жылғы ізденуі, оның педагогикалық міндеттерді шешу мақсатында педагогикалық процесте қолдану арқылы педагог көптеген фактілерді жинақтайтыны белгілі. Сол фактілерді жинақтай отырып, педагог көптеген жылдар бойы олардың туынау себептерін, оларды басқарып тұрған заңдылықтарды зерттейді. Соның нәтижесінде ол тәжірибе жинақтайды. [4, 65бет] Жоғарғы мектеп педагогтарының озық тәжірибелерін тілге тиек етуге болады. Алайда өзге педагогикалық тәжірибені зерттеу, меңгеру, қолдану педагогикалық шығармашылықтың қажетті, сонымен бірге жеткіліксіз шарты. Педагогикалық процестің заңдылықтарын білместен, ең керемет деген тәжірибенің өзін сол күйінде көшірме ретінде қолдану теріс нәтижеге әкеп соқтыруы мүмкін. [4, 66 бет]

Сондықтан біздің ойымызша толып жатқан шет елдің білім беру саласындағы оқытушы үлгісін жасаудағы озық тәжірибелерін алдын ала дайындықсыз, зерттеу, зерделеусіз, үйлесу мен гоманиялық сәйкетігін айқындамай, тәжірибеде экспериент жасап көрмей ақ енгізу дұрыс нәтиже бермейтіндігін назардан шығармаған жөн.

Біздің ойымызша озық шет елдің тәжірибелерін сол күйінде көшірмей олармен педагогикалық ынтымақтастықта жұмыс атқару формаларын, әдістерін дамыту, әдіс –тәсілдердің жаңаша түрлерін бірлесе отырып білім алушылардың өзіндік дамуына жол ашу арқылы оқытушының шеберлігін қалыптастырып, жетілдіруді жүзеге асыру.

Қорта келе біздің ойымызша кәзіргі жоғарғы және жоғарғы оқу орнынан кейінгі оқытушы үлгілерін қалыптастырудың мәселерерін жеке даралап қарастырмай оларды кешенді түрде түбегейлі зерттеп, зерделеп жаңа қазақстандық үлгісін ұсыну арқылы ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан оқытушы мәселесін құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, саяси және т.б. контексте кешенді біріккен концепциясы шеңбірінде қарастырыған жөн.