Xx ғасырдың бiрiншi жартысындағы Қазақстанда психологиялық ой-пiкiрлердiң дамуы
ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында Қазақстандағы қалыптасқан психология ғылымының мазмұны
жүктеу/скачать 258.79 Kb.
|
| 1.3ХХ ғасырдың бiрiншi жартысында Қазақстандағы қалыптасқан психология ғылымының мазмұны
Психологияның педагогика үшін ерекше маңызы бар, өйткені жеке адамдардың даму заңдылықтарын, балалардың жас мөлшеріне байланысты немесе индивидуалдық ерекшеліктерін білу білім беру мен тәрбиелеудің неғұрлым тиімді әдістерін жасауға теориялық негіз болады. Педагог – психологтар әсіресе мектептерде, мектеп интернаттарында, бала бақшаларға өте қажет. Білім беру орындарындағы оқу-тәрбие жұмысының сәтті болуы педагогтардың іскерлігіне тікелей байланысты. Педагог оқу тәрбие саласында қандай жұмыс жүргізбесін, балалардың жан дүниесін жете біліп, онымен әртүрлі жағдайда санаса білуі шарт. Бүйтпеген жағдайда істің сәтсіздікке ұшырап, көңілдегідей табысқа ие бола алмауы мүмкін. Сондықтан жас буындарды ғылым негіздерімен қаруландырып , оларға тәрбие беруде баланың психикалық ерекшелігін жете біліп, соған сәйкес тиісті жұмыстар жүргізіп отырудың үлкен мәні бар. Оқу-тәрбие жұмысының ойдағыдай жолға қойылуы үшін әрбір педагог оқушының ой-өрісі, мінез-құлқының ерекшелігімен жетік таныс болуы керек дейтін пікір тек бүгін ғана айтылып отырған мәселе емес. Бұл - ерте заманнан бері әр елдің көрнекті педагогтарының еңбектерінде сөз болып келе жатқан жай. Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын педагогикалық әдістің өзі де кейбір жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір жағдайда нәтиже бере алмайтыны осыдан байқалады. [33]. Мектептердегі зерттеулерде жоғары сынып оқушылары балалықтан ересекке өту шағы жеткіншектік кезең алады. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни және көп жағдайда жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский пісіп жетілудің органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін көрсеткен. шимпанзеде органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес келеді де, бес жаста яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады. Адамдарда қоғамның даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес келіп, ол инициация тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы бірнеше жылдан кейін ғана жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық линиялары әр тарапқа кетті. Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін ғана әлеуметтік жетілу байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына алып келеді. Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтары төмендегідей: Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы жетілмеген тұлға; мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы мінез-құлық акцетуациясы; ересектік сезімі-эманципация реакциялары; интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы; өзіндік бекіну қажеттілігі хобби-реакциялар менпатологиялық қызығушылықтар; белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация, гиперкомпенсация реакциясы; сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы; танымпаздық, өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық, ассоциалды мінез-құлық; жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия. (Овчарова Р.В.) Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен ерекшеленеді: баланың өзбетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер арасындағы барлық қатынастар неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола бастайды, оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама өзгереді, өзіне басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады. Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде саналы қатынасының шынайы қалыптасуының жаңа әлеуметтік позицияға шығумен ерекшеленеді. Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып, өзіндік күрделі құрылымды құрайды [34]. Жеткіншектік кезеңге байланысты көптеген функционалды зерттеулер, болжамдар және теориялар бар. Олардың қатарына: С. Холл, Ш. Бюллер, Э. Штерн, Э. Эриксон, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконина, Л.И. Божович және т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес келмейді, жеткіншек психологиясы саласында төңірегінде көрініс табады. Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық ерекшеліктерін сипаттаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын концепцияны ұсынған, өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған С. Холл жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес келіп, хаос кезеңін жандандырған деген көзқараста болды. (адамның табиғи ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттіліктерімен беттесетен кезеңі). Оның көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік, сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой бейжайлылығымен және т.б. алмасады. Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік өмірге өтумен сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12 жастан-16-17 жасқа дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады. Жеткіншектік кезең-баланың өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан, сәтсіздіктер мен жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына жақындайтын, 14-15 жас аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа астрономиялық кезеңі (Овчарова Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер). Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды денелік және физиологиялық дамуды туғызады. Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың «өсу шыңы» 13 жастан бастап 15 жасқа дейін, 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда бойдың «өсу шыңы» екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше жыл жалғасуы мүмкін). Атақты педагог А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанда 6 есе жиі қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш сынып оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42 есе жиі байқалады Американдық зерттеушілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен. [35]. Ең бастысы көзге түсетіні мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысуы), қыңырлықта, өзін ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді. Жеткіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.) жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты. А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді. Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру қажет. Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл кезең әр түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек дамуының әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты. Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер Р.Хавигуртпен түсіндірілген «даму мақсаттарымен» шартталады. Оларға: 1) жеткіншектің өзінің денелік жағдайының өзгеруіне бейімделуі, өз денесін қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастың дамуы; 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс-әрекетке дайындық; 8)экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға дайындалу Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Ол-жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік дамуы. Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпангердің теориясы алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи немесе әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы жас кезінде қарастырады, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар арасында 14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған. Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босануға талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады.Берілген жастың жаңа құрылымдары ретінде «Менің ашылуы, рефлекцияның пайда болуы, өзінің ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігінтануы болып табылады. Шпрангердің теориялық жағдайлары Ш. Бюллер нақтыланған. Ол балалық жаста екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз, жеткіншектік этап этап жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар қобалжу, тітіркендіргіштік, мақсатсыз, бунт, өзбетіншілікке талпыну. Қыздарда бұл фаза Ш. Бюллер бойынша 11-13жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен. [36]. Жеткіншек өзінің есюіне орай мінезі мен өзін қоғамда көру ерекшеліктері, қоғамды қабылдауы, қоғамның байланыстарының иерархиясы өзгереді, сондай-ақ, оның қоғамдық қабілеттігіне деген сәйкестіліктерінің мотивтері мен деңгейі де өзгеріске ұшырайды. Дамудың биологиялық моделіне бағытталған белгілі американ психологы А.Гезелл жеткіншектік кезеңді, яғни ересектікке ауысу, 11 жастан 21-ге дейін алады. 11 жаста бала импульсивті болады, негативизм, көңіл-күйінің өзгергіштігі ата-аналармен келіспеушіліктер болады. 12 жастан турбулентілік өтеді, әлемге деген қатынасы неғұрлым позитивті бола бастайды, жеткіншектіктің отбасыдан автономдылығы артады. Осы жастың негізгі белгілері:ақыл парасаттық, шыдамдылық және әзіл, жеткіншек өзінің инициативасын білдіреді, сырт бітіміне және қарама-қарсы жыныс өкілдеріне көңіл бөле бастайды 13 жастан жетекші қасиеті-ішкі әлеміне қарай бет бұру, жеткіншектік неғұрлым интровертті бола бастайды; өзіне деген сыни көзқарас және оған деген сезімталдық; ата-анасына сын көзбен қарайды, досқа неғұрлым таңдамалы келеді. 14 жаста интроверсия экстроверсиямен ауысады, жеткіншек экспансивті, энеогиялы қарым-қатынасшыл, өзіне сенімділігі өседі; өзін басқалармен талқылағанды, салыстырғанды жақсы көреді. 15 жастың маңыздылығын бір жүйеде беруге болмайды, себебі жеке айырмашылықтар тез өсе түседі. Бұл жеткіншектің жаңа қүрылымдары тәуелсіздік рухының жоғарлауы, сырттай бақылаудан құтылу, өзін-өзі бақылаумен және өзін-өзі тәрбиелеудің басымен сәйкестендіреді. Мұның барлығы жеткіншектің жағымсыз қылықтарға деген сезімталдығын жоғалта түседі. 16 жаста қайтадан тепе-теңдік орнайды; ішкі өзбетіншілік, эмоционалды теңдік, қарым-қатынасшылдық, болашаққа талпыныс айтарлықтай артады [37].. Д.И. Фельдштейн жеткіншектік кезеңді үш кезеңге бөледі: 10-11 жас аралығы, 12-13 жас және 14-15 жас аралықтарын қарастырады. Ол бойынша бірінші кезеңге, яғни 10-11 жасқа тән бойларында жетіспеушіліктер көп. Басқаша айтқанда, бұл жастағыларға жағымсыз эмоционалды фон тән. Мұнда олар әлі де өз қылықтары мен жеке адамдық сапалар арасындағы байланыстыорната алмайды, алайда бұл жаста оларда талдау қабілеті жинақтала бастайды, өзіне біршама сыни қатынас дамиды. Жеткіншектік кезеңнің 12-13 жасында өзін жалпы қабылдауымен қатар баланың қоршаған ортасына, ең алдымен өз құбылыстарының бағалауларына тәуелді болып келеді. Сонымен қатар, жеткіншектің өзіне сыни қатынасы, өзіне көңілі толмау күйзелісі өзін сыйлаудағы қажеттіліктің жүзеге асуымен, жалпы айтқанда, өзіне жеке адам ретіндегі жағымды қатынаспен толықтыра түседі. Бұл кезеңде жетекші орынды өзінің мінез қырларын және адамдармен өзара қатынасының ерекшеліктерін қарастыра алады. Мұнда жеткіншектің өзін-өзі тәрбиелеуі үшін айтарлықтай ынталандырушы күш ретінде көрінетін жеке адамның рефлекциясының дамуында ерекше өзгеріс болады. Осы жас аралығы баланың өзін қоғамдық қатынастар жүйесінде сезіну, өзін қоғамдық мағынасы субъект ретінде сезінуінің қалыптасуымен сипатталады. Жеткіншектің кезеңнің 14-15 жас аралығында «оперативті өзіндік бағалау» пайда болады, яғни жеткіншектің өзіне қатынасын қазіргі кезде де анықтайды. Бұл өзіндік бағалаужеткіншектің өзінің жеке адамдық ерекшелігін, мінез-құлықтарының түрлерін оның өзіне жеке адамның идеалды формасы ретінде көрінетін белгілі бір нормалармен салыстыруға негізделеді. Жеке адамдық рефлекцияның маңызды ерекшелігі бұл жаста баланың өз жеке адамдық ерекшеліктеріне деген қатынасының сыншылдығы болып табылады. Сонымен қатар, өзінің мүмкіншілігін пайдалануға талпыну, өзін көрсету мұның барлығы өзінің әлеуметтік қатынасын сезінуге, заттың тәжірбиелік іс-әрекет дамуының белсенді жолдары мен шынайы түрлерін іздеуге әкеледі. [38]. Бұл кезде атап өткенде жеткіншектің санасында үлкен өзгерістер өтеді. Жеткіншек осы кезден бастап өз-өзіне үлкен көңіл бөледі. Ол жиі-жиі өз-өзіне «мен кіммін?», «менің алдағы мақсатым қандай?» деген сұрақтарға ойлана бастайды. Былайша айтқанда жеткіншек сана-сезімінде үлкен өзгерістер болады. Бұл өзгерістер өзін-өзі танумен тығыз байланысты болып келеді. Әрбір жеке адамда өз-өзін тану процесі бір жағынан жалпы оның жеке ерекшеліктерінен, ал екінші жағынан, өзін-өзі тану ерекше жеке даралығына тәуелді. Атап өтсек, тұлғаның өзінің ішкі әлеміне бет бұруының деңгейіне, жеке адамның рефлекциясымен өзін-өзі мұқтаждығының даму деңгейіне байланысты. Жеткіншектік ез бұл тұлғаның даму барысындағы екінші дағдарыстық кезең дәл осы кезде кәсібі өзін-өзі тануының дамуы өте маңызды. Осы кезеңнің ең негізгі психологиялық көрінуі бұл өзінің ішкі әлемін ашу. Бұның бір шеті жеке адамның өзінің ерекшеліктерін сезініп, оларды кәсіби ниеттерімен келістіру. Жеткіншек үшін сыртқы әлем субъективті кәсіби мүмкіншілігінің тек қана бір жағы, бұны ол өзінің кәсіби ниет, мүмкіншіліктерімен түйіндейді. Оларды іске асыру сапасы мен сезінуі адамның бүкіл кәсіби жолын бағыттайды. Сана-сезімнің қалыптасуындағы ең негізгі психологиялық процесс тыңғылықты анализді Э.Эриксон береді. Өзінің «Балалық шақ пен қоғам» деген кітабында ол адам өмірін психоәлеуметтік даму бойынша сегіз сатыға бөледі. Өзіндік идентификациясының дамуы бесінші сатыға өтеді, бұл саты 12 мен19 жас аралығында кездеседі. Осы кезде жеткіншек осы уақытқа дейін өзі туралы жиналған білімінің бәрін қосады жене осы «Мен» деген бейнелерді өзіндік анықталуға біріктіреді. Жеткіншектің өзіндік анықталуға жете алмауы өзін-өзі анықтау (кризис самоидентификации) дағдарысына алып келеді. Бұл дағдарыс кәсіби таңдаудың қиыншылықтарына кезіктіреді. Дұрыс таңдау жасау үшін адам өзін-өзі түсіну керек. Сонымен қатар өзін қай салада іске асыруының бағалауы негізднлген болуы керек. Осы жаста алдыңғы шаққа «Мен» қасиеттерінің ішінен ақыл-ой қабілеттері, ерік пен моральды сапалар көрінеді және бұл қасиеттерден кәсіби іс-әрекеттердің сәттілігі және басқалармен қатынас тәуелді. Тұлғаның жеке дара психологиялық ерекшеліктері және оларды ұғыну, кәсіби танудың дамуының негізгі шарты болып табылады. [39]. Жеткіншектік кезең өзінің өмірлік әрекетіндегі қарама-қайшылық мәселе сипаттамаларын ұғыну, өзінің өміріндегі мәселелік сапаны бойына сіңіру үшін өте синсетивті кезең болып келеді. Осының арқасында адамның рефлекция қабілеттері дамиды. Рефлекция бұл өзін-өзі терең танудың үздіксіз жолы, жеке адамның өз өмірінің белсенді субъектісі ретінде тану. Бұндай тану адамның өзін-өзі дамыту және өзін-өзі жетілдіруге алып келеді. Неғұрлым әр түрлі позицияларды бағаласа соғұрлым қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалап, дұрыс белсенділік жолына түседі. Мектеп жеткіншектерінің әлеуметтік-психологиялық мәселелері Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы-ол өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі ол белгілі бір үлгілермен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Алайда, жаңаның қалыптасу процесі біраз уақытқа созылады. Көптеген жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі бір жағынан жеткіншекте «балалық» пен «ересектіктің» қатар болуымен, екінші жағынан сол бір ғана кәмілеттік жастағы жеткіншектерде ересектің түрлі жақтарының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтардың болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жайт сәттерінің болуымен байланысты. Олар: Жеткіншектің ересектенуінің дамуын тежейтін жайлар: балалардың көпшілігінде тұрақты және байыпты міндеттері болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы, көптеген ата-аналардың балаларды тұрмыстық еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы; Жеткіншектегі ересектендіретін жайлар: мазмұны жағынан саналуан ақпараииың орасан зор тасқыны, көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының салдары ретінде балалардың дербестікке ерте жетуі, жолдастарымен қарым-қатынасының жедел дамуы: дене күші дамуы және жыныстық толысудың акселерациясы. Осының бәрі ересектің дамуын анықтауға алуан түрлі жағдайлар жасайды. Осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтарын көруге болады. Жеткіншектік кезең қиын, әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты. Бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін мүдделері мен қарым-қатынастарын түбірімен өзгертетін сипатта болады: мұның өзі біршама қысқы мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі секірмелі қауырт сипат алады. Екіншіден, болып жатқан өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әртүрлі елеулі субъективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ал екінші жағынан, оны тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады. [40]. Жеткіншек ересектердің ықпалына көне қоймайды. Онда тіл алмаудың қарсылықпен наразылық әртүрлі формада шығады (қиқарлық, дөрекілік, тентектік, бүкпелік, тұйықтық) жеткіншектік кезеңдегі даму сыналу көріністерінің пайда болуында әлеуметтік-психологиялық мәселелер әсер етеді. Тұлғаның бұндай сапаларында мектеп шешіп, тәрбиелеуі тиіс алғышарттар жатыр. Біздің мемлекетте әрқашанда мектепке көп көңіл бөлінетін. Бұндағы мектептің мақсаты балалар мен жеткіншектерді оқыту, дамыту, тәрбиелеу, сонымен қатар түрлі әлеуметтік-психологиялық мәселелеріне ден қою. Бойында рухани байлықты, моральдық тазалықты және денелік саулықты алып жүретін қоғамға пайдалы белсендңі тұлғаны қалыптастыруды мақсат етіп отыр. Бірақ, мектеп жеткіншектерінде өздерінің жасерекшелік дағдарыстарына қоса, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге душар болады. Біріншіден, мектепте он бір жыл бойы білім алу-бұл жағымды және жағымсыз ықпалдарға сезгіш болып келетін баланың өсу әрі даму кезеңі екенін ескерсек, мектептік кезеңде бала дағдарыстың екі түріне кезігеді: бірі- 6-7 жасарлығы болса, екіншісі-жеткіншектік кезеңді қамтиды. Жеткіншек оқушылар ерекше қорғауды қажет етеді . Себебі, неміс психиятры Hutter айтқандай, «жеткіншектік кезеңде қалыпты қалыпсыздықтар жиі кездеседі. Дегенмен бәрі қалыпты жүргеннің өзі қалыпсыздық». Мінез-құлқындағы бұл өзгерістің өзіндік себептері бар, 1971 жылы В. Шендлер: бұл жердегі мектептің мақсаты тек алдын алу, диагностика ғана емес сонымен қатар оқушылардың бұл мәселелерін тиімді жолмен шешу (Школа и психологическое здоровье учасщихся. [41]. Мектептегі жеткіншек оқушы өмірінің негізгі мазмұны оқу, яғни үлкен ақыл-ой қысымыЛ.С. Выготский былай деп жазған екен, «ғылыми білімдер баламен қабылданып, жаттанбайды, еспен алынбайды, ол тек өзіндік ойының бүкіл белсенділігіне үлкен күш түсіру нәтижесінде пайда болып, қалыптасады. Бұл қысым барлық балаларға оңай түсе бермейді. Соның нәтижесінде оқу қысымын игере алмаушылық туады. Бұл фактор оқу материалының қиындығымен немесе көлемдігімен, жеткіншек оқушылардың интеллектуалды қасиеттердің (жеткіншек оқушының құрылымымен бірге бағдарламалық талаптарды орындауға бөгет жасайтын) ерекшеліктеріне орай туады. Оқу материалының көлемі мен қиыншылық анализі педагогикалық құзырға кіреді. Дегенмен, психиаторлар мен психологтар атап өтетін мәселе: егер балаға қойылатын талаптар оның мүмкіндіктеріне сай келмейтін болса, мектеп сабақтары невроз себепкері болуы мүмкін. Ғылыми –техникалық прогресс, ақпараттандыру заманы мектеп бағасының күрделігіне, педагогикалық процестің қарқындығына алып келеді. Ю.А. Александров, М.М. Хананашвили психиатрлары жүйке-психикалық ауытқулардың шекаралық формалардың пайда болуының шарты ретінде баланың әлеуметтік және биологиялық мүмкіндіктерінің ақпаратты өңдеуге, оның пайда болу жылдамдығы мен санына сәйкессіздігі. Авторлардың байқауынша, берілген үй тапсырмасының барлық күш-жігерін салып оқитын үлгерімі жақсы оқушылар ақпараттық қысымға ашуланшақтықпен, ұйқының бұзылуымен, мінез-құлықтың бұзылуымен, мінез-құлықтың күрт өзгеруімен т.б. жауап қайтарады. Сонымен, мектеп бағдарламасын игерудегі қиындық жеткіншек оқушылардың жеке ерекшеліктерінде жатуы мүмкін. Олар алуан түрлі: ақыл-ойдың артта қалуына алмағанда (әдетте мектепке дейінгі кезеңде анықталмай, арнайы оқу орындарына жіберілмейді) интеллектісі қалыпты балалар арасында да оқудың қиындық туғызатын кездері болды. Мектепке қажетті функционалдық жетілген соң, яғни «мектептік ересектікке» жетеді. Олардың арасында жүйке-психикалық қысымын ұзақ мерзім ішіндежасыра алып, өте жоғары жетістіктерге жетеді. Бірақ жеткіншектік жасқа жеткен соң сол жас кезеңнің дағдарысы мен қоса келетін неврозбен төлеуге тура келеді.Оқу бағдарламасын игеруге қиындық туғызып отырған мәселелердің бірі соматикалық әлсіздік. Педагог В.А. Сухомлинский оқушылардың интеллектуалды дамуы мен денсаулығына көңіл бөле отырып, «баяу ойлау жалпы сырқаттанудың нәтижесі» деген. Психологтар қабілеті мен шаршау деңгейінің сәйкессіздігін анықтаған. Қабілеттердің төменгі деңгейі ( Н.С. Лейтес айтқандай, жалпы қабілеттер жиынтығы ақыл-ой дарындылығы деп аталады) оқушының жоғарғы жұмыс қабілетімен және табиғатымен орын басылады, егер ол төменжұмыс қабілетімен сәйкестенсе ол үлгерімнің төменгі көрсеткішіне алып келеді де (Бударный А.А., 1961) оқуға деген жеке көңіл бөлуді талап етеді. Соңғы зерттеулерде тек сандық қана емес, сонымен қатар бір оқушыларда сөздік-логикалық тапсырмаларды шешуде, басқаларда көрнекі-құрылымдық тапсырмаларды орындау кезінде көрініс беретін ми іс іс-әрекеті функционалды ұйымдастырумен байланысты интеллектуалды жұмыс қабілетінің сапалық айырмашылықтар анықталған. Жеткіншек оқушылардың тағы бір мәселесі ол солақайлық. Бұл балалық шақта жиі кездеседі: бастауыш сыныпта оқушылардың 7-11\, жеткіншектік жасқа жеткенде 3-7\. Айта кететін жайт, солақай оқушылардың жүйке жүйесі сезімтал келеді. Психологтардың мәліметтерінше, әлеуметтік бейімделмеген неврозды жеткіншек оқушылардың 12\ солақай болса, дәл осы жастағыоң қолмен жазатын адамдардың арасындағы дисадаптация мен невроз 4,5 \ ғана құрайды. Бұндай балалар мектепке қабылданғаннан бастап, тіпті одан да ерте кезек, оларды «бәрі сияқты» болуға мәжбүрлейді, сөйтіп оларда шаршағыштық, қозғыштық, ашуланшақтық, ұйқы мен тәбеттің бұзылу деңгейі жоғарылайды, әлеуметтену үрдісінің жүруі кідірлейді. Егер солақайлық сол латеральділік белгілермен (сол жүргізуші көз, сол жүргізуші құлақ және т.б.) сәйкес келсе, жаққа қайта үйрету жүйке-психикалық тозуға алып келуі мүмкін. [42]. Адам бойындағы қажет, түрткі, ниет, тілек, ынта, ықылас т.б. қасиеттер танымдық қызығушылықты құрайды. Танымдық қызығу адамды білімге, кәсіпке, іскерлікке, іс-әрекетілікке т.б. итермелейді [86,21]. Танымдық қызығушылықтың туындау көрсеткіштері (1суретте) төмендегідей компоненттерге бөлінді. - мотивациялық құндылықтары; - оқу объектісіне бағыттау; технологиялық; шығармашылық; Бұл аталған компоненттердің әсерінен білім, кәсіп, іскерлік, іс-әрекет, игеру, нәтиже құралады. жүктеу/скачать 258.79 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|