«xxi ғасырдағЫ Ғылым және білім»

88 
ӘЛІШ А.С., ХИБИНА З.Н. 
(АҚТӨБЕ, ҚАЗАҚСТАН) 
ХХ ҒАСЫРДЫҢ 60-90 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҰЛЫБРИТАНИЯ ЖӘНЕ 
СОЛТҮСТІК ИРЛАНДИЯ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС 
1921 жылы ағылшындық-ирландиялық келісім шарты бойынша 
Ирландияның оңтүстік бөлігі доминион құқығын алып, ал солтүстік-шығыс 
бөлігі Англия құрамында қалған кезден Солтүстік Ирландия мәселесі 
қарастырылып келеді. 
1947 жылдан бастап құжаттарда, баспа және әдебиеттерде соғысқа дейін 
қолданылып жүрген "Британдық империя" термині (1926-1931 жылдардағы 
империялық конференцияларда) "Британдық ұлттар достастығы" атауына жол 
берді. "Доминионның" орнына "Достастық мүшесі" деп айтыла және жазыла 
бастады. Ньюфаундленд доминионы 1949 жылдың 31 наурызында референдум 
нәтижесінде Канадаға қосылды. 1949 жылы 18 сәуірде Ирландия Республикасы 
Достастықтан ресми түрде шықты. Доминион мәртебесін қабылдаған, бірақ 
өзінде республикалық басқару нысанын белгілеген колониялар үшін Достастық 
елдері премьер-министрлерінің конференциясы 1949 жылғы сәуірде 
"Достастық мүшелері тәжге ортақ сенімділікпен біріктірілді" деп жариялады. 
1931 жылғы Вестминстерлік жарғысы формуласын алып тастау және ағылшын 
королі тек қана "тәуелсіз ұлттар қауымдастығының еркін нышаны — 
Достастыққа мүше және Достастық басшысы қасиетіне ие" деп санауға шешім 
қабылданды. 
Солтүстік Ирландия тарихындағы мәселені талдаудың нәтижесі келесі 
кезеңдерден тұрды: 
1. 1919-1923 жылдардағы ағылшындық-ирландтық және азамат соғысын, 
Республикалық қозғалыстың жеңілісі мен ел бөлімін түпкілікті рәсімделуін 
қарастырды; 
2. 1923-1954 жылдардағы Солтүстік Ирландияда юнионистік режимді 
қалыптастыру, Ирландияның саяси және экономикалық дербестігін дамыту мен 
тәуелсіздікті алуынан, ИРА қызметін мерзімді жандандырудан, Солтүстік 
Ирландиялық мәселені бейбіт жолмен шешуге талпыныстардың болмауынан 
тұрды; 
3. 1954-1968 жылдардағы «Шекарадағы науқан» – Ирландияны қарулы 
жолмен біріктіру мен Солтүстік Ирландияда католиктік азшылықты кемсітудің 
күшеюінен және азаматтық құқық үшін күрес қауымдастығының рәсімделуі 
болып табылды; 
4. 1968-1972 жылдардағы Ольстер дағдарысы, Британ әскерлерінің ірі 
контингентін енгізіп, репрессивті аппаратты күшейтті. ИРА қызметін 
жандандырып, оны бөлді. Юнионистік режимді жою – Ұлыбританияның 
тікелей басқаруын енгізді; 
5. 1973-1990 жылдары Солтүстік Ирландияда реформалар жүргізу 
қажеттілігін көрсетті. 

89 
1960 жылы Біріккен Корольдіктегі саяси жағдай Солтүстік Ирландиядағы 
дағдарыс салдарынан күрт шиеленісіп кетті. Провинциядағы католиктік 
азшылық өздерінің азаматтық құқықтарын кеңейтуді талап етті. 1967 жылы 
Ольстердің католиктері азаматтық құқық үшін күрестің Солтүстік 
Ирландиялық қауымдастығын құрды, бірақ олардың бейбіт демонстрациясы 
1968 жылы полиция тарапынан басып тасталды. Оған жауап ретінде 1795 жылы 
құрылған "оранжистер ордені" сияқты тым оңшыл протестанттық ұйымдар 
қарсы тұрды. 1969 жылы тамызда Солтүстік Ирландияға британдық әскерлер 
енгізіліп, бұл жағдайды одан әрі ушықтырды. 
ИРА Солтүстік Ирландияға шабуыл жасады. 1956-1961 жылдары солтүстік 
графтықтарға қарсы ең маңызды жорық жасалды, бірақ ол халық арасында 
қолдау таппады [1, с. 3].
1969 жылдың жазында Дерри мен Белфастта католиктер мен протестанттар 
арасындағы жаппай көше қақтығыстары өріс алды. Ольстердің Британдық 
бөлігіне одан әрі қақтығыстардың алдын алу үшін ағылшын әскерлері енгізілді. 
Бастапқыда католиктер аймақта әскерлердің қатысуын қолдады, бірақ одан әрі 
олардың қақтығысқа деген көзқарастарына көңілі толмады. Армия 
протестанттарды қолдады [2, с. 3].
Осылайша ол Ольстер дағдарысының бастауына алып келді. 
Католиктердің арасында бүкіл Ұлыбритания аумағындағы ағылшын билігі 
мен Ольстердегі ағылшын жауынгерлеріне қарсы террордың жорығы басталған 
Ирландияның республикалық әскери (ИРА) террористік ұйымы құрылды. 
Лондондағы және басқа да ағылшын қалаларындағы ИРА террорлық 
актілері мен Ольстердегі діни қақтығыстар жыл сайын бейбіт тұрғындардың 
орасан зор мөлшердегі өмірін әкететін әлі күнге дейін ағылшын 
дипломатиясының шешілмеген мәселесі болып табылады.
Маргарет Тэтчер үкіметі елдегі жағдайды жақсарту үшін бірқатар іс-
шаралар өткізді. Осы іс-шаралардың ішінде:
- инфляция тоқтатылды, оның күшеюі елдің шаруашылық өмірін бұзды; 
- корпорациялардың кірістеріне және жеке кірістерге салынатын салықтар 
азайтылды, бұл ел экономикасына инвестициялауды ұлғайтуға мүмкіндік берді; 
- түптің түбінде шаруашылық және әлеуметтік істерге мемлекеттік 
араласудың жазылуы, әлі күнге дейін экономиканың өсуіне кері әсерін тигізіп 
келді; 
- кәсіподақтарға қатысты заңнама қайта қаралды, бұл бизнестің дамуына 
жол ашты; 
- жекешелендіру жүргізілді. 
Әлеуметтік шаралар арасында Тори үкіметі: «кім көп ақша табатын болса, 
оған оқу мен емделуге ештеңе тегін болмайды», - деген қағиданы қабылдады. 
Медицинада білім беру реформасы жүргізілді. Зейнетақы реформасы да қалыс 
қалмады. Жетістіктер халық табысының өсуіне ықпал етті. Еңбекақыда жыл 
сайынғы үстемеақы 7-8%-ды құрады. 80-ші жылдары Англиядағы акционерлер 
саны азайды. Әлеуметтік дарвинизмді уағыздап (әркім өзі үшін – мықтылар 
аман қалсын), консерваторлар ағылшындық ұлт иелерін жасауға ұмтылды. 
Осылайша, 70-80 жылдардың тоғысында Ұлыбританияда елді жаппай 

90 
дағдарыстан шығарған елеулі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер орын 
алғанын айтуға болады. 
Бұл ретте дінді құраушы тіпті террористік ұйымдардың іс-әрекетінде 
қадағалады. Кейбір топтардың жалауларында діни атрибуттар болды, ал 
көшедегі қақтығыстарда діни сипаттағы үндеулер айтылды.
1970 жылдың маусымында тәртіпсіздіктерге қатысқаны үшін Азаматтық 
құқық күресі одағының көшбасшысы Бернадет Девлин түрмеге қамалғаннан 
кейін бүліктің жаңа толқыны жүрді. Жаңа толқын сыни межеге жеткенде, 
Солтүстік Ирландия үкіметі Ұлыбритания көмегіне жүгінді және британдық 
әскерлер бейбітшілікті қалпына келтірді. Солтүстік Ирландия үкіметі 
Лондоннан қысым көргенде 1970 жылдың сәуірінде спецназды таратады және 
кейін қарусыздану жүрген корольдік Ольстерлік полициядағы Британдық бас 
инспектордың қызметіне рұқсат береді. Бұл шаралар протестанттар тарапынан 
жаңа зорлық-зомбылықтың тууына әкеледі [3, с. 115]. 
Солтүстік Ирландияда толқулар өршіп кетті. 1972 жылы жағдайды жеңуге 
әрекеттену кезінде британдық үкімет Лондоннан тікелей басқаруды енгізу 
арқылы аймақтық Парламентті және оның алдында жауапты кабинетті таратып 
жіберді. 1973 жылы жүргізілген плебисцит Құрама Корольдіктің құрамындағы 
провинцияны сақтау туралы жағдайды тыныштандыра алмады. 
1979 жылы ИРА террористері II Елизавета патшайымының жақын туысы, 
жұбайы Ханзада Филипптің ағасы Лорд Луис Маунтбеттенді өлтіреді [1, с. 4].  
1980 
жылы 
ВИРА 
тактикасында 
елеулі 
өзгерістер 
болды. 
Республикашылардың дәстүрлерін қайта жандандырумен қатар Белфасттағы 
Лонгкеш түрмесінде наразылық аштығы орын алды. Аш тұтқындар -
"уақытшалардың" әскери тұтқындармен қарым-қатынас жасау құқығын 
қорғады. Көп ұзамай соғыс науқаны күш алып, бірнеше жас ереуілшілердің 
өлімі қоғамға қатты әсер етті. Аштық кезінде жасырын күнделік жазған Бобби 
Сэндс ең танымал құрбандық иесі болды. 
Егер ашығушылар Британ үкіметінің көңілін босатамыз деп санаса, олар 
қателеседі, өйткені премьер-министр Маргарет Тэтчер өлім үшін 
жауапкершілікті өзіне алудан немесе баруға көнуден біржолата бас тартты. 
Аштық еш жағдайда ИРА жауынгерлерінің зорлық-зомбылықтан бас 
тартқандығын білдірмеді. 1979 жыл қанды терактілермен белгілі: 
Уорренпойнтта он сегіз британдық сарбаз, ал Маунтбеттен граф серіктерімен 
бірге қайықпен сырғанау кезінде қаза тапты. 1981 жылы Британияда ИРА 
терроры қайта басталды, ал 1984 жылы жауынгерлер Маргарет Тэтчердің көзін 
құртуға аз-ақ қалды: олар бомбаны Тэтчер ханым Консервативті партияның 
съезді кезінде тоқтаған Брайтондағы қонақ үйге қойды. 
Бұл қастандықтың әсерінен Маргарет Тэтчер Ирландия мәселесін қайта 
қарады. Ирландия мен Ұлыбритания үкіметтері жергілікті протестанттық және 
католиктік фракциялардың пікірін елемей, Солтүстік Ирландияда келісімге 
келуге қадам жасап, 1985 жылы ол Фицджеральдпен маңызды келісім жасасты. 
Ағылшын-ирланд келісімі қауіпсіздік, тұрақты мүшелері бар Британ-ирланд 
органын қалыптастыру және оны Белфастқа орналастырмау сияқты мәселелер 
бойынша бірлескен кеңестерді қарастырды. Соңғы шарт юнионистердің ызасын 

91 
келтірді: олар мұны Ольстердің ісіне шет мемлекеттің араласуы деп мәлімдеді. 
Юнионистермен шешілген және Корольдік Ольстер полициясымен қақтығысқа 
түскен келісімге қарсы соғыс науқаны айқай-шумен басталды. Олар 1985 
жылдың қарашасында Ирландияның бірігуі тек Солтүстік Ирландияның 
тұрғындарының көпшілігі қалаған кезде ғана орын алуы тиіс деген 
уағдаластыққа келді және Ирландия үкіметі Солтүстік Ирландияның 
католиктерінің мүдделерін ұсынды [4, с. 51-53]. 
ХХ ғасырдың 80-90 жылдары Солтүстік Ирландия дағдарысын түрлі 
әдістермен Ұлыбританияның неоконсервативтік үкіметтері шешуге тырысты. 
Бұл қызметтің кезеңдерін, оның сипаты мен негізгі бағыттарын талдау тарихи 
ақиқатты анықтау тұрғысынан ғана емес, іс жүзінде прагматикалық тұрғыдан 
да маңызды болып табылады. Лондонның Солтүстік Ирландиядағы тікелей 
басқару кезеңі 1974 жылдан 1999 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды, оның 
ішінде 18 жыл Ұлыбританияның осы аймақтағы саясатын М.Тэтчер және 
Дж.Мейджор неоконсервативтік үкіметтері жүзеге асырды. 80-90 жылдары 
дағдарыстан шығу үшін әлеуметтік-экономикалық және саяси негіздер 
қаланып, ағылшындық-ирландиялық өзара іс-қимыл процесі басталды және ол 
өзінің оң дамуына ие болды. Сондай-ақ Солтүстік Ирландияның ішінде партия 
аралық келісімге қол жеткізуге мүмкіндік берген негізгі уағдаластықтар 
жасалды. XX ғасырдың аяғында Солтүстік Ирландиялық саясаткерлердің 
консервативтік үкіметтерді зерттеуі осы аймақтағы Ұлыбританияның тікелей 
басқаруын талдау үшін ғана емес, сонымен қатар осы аймақтағы лейбористік 
үкіметтің саясатын талдау үшін де маңызды мәнге ие болды.
ХХ ғасырдың соңғы жылдарында Тони Блэрдің Британдық Үкіметінің 
белсенді қатысуымен екінші мыңжылдықтың қарсаңында бейбітшілікті 
Солтүстік Ирландия халқына қайтаруға және демократиялық өзін-өзі басқару 
құрылысына көшуге мүмкіндік беретін Солтүстік Ирландия партиялары, 
британдық және ирландтық үкіметтер арасында келісім жасалды. 
1998 жылы сәуірде Солтүстік Ирландияның барлық жетекші партиялары 
мен Ұлыбритания және Ирландия Республикасының үкіметтері қол қойған 
көппартиялық "Еліктіргіш жұма" келісімі жасалды. Бұл құжат үш жақты өзара 
іс-қимылдың келісілген құрылымдарын құруға провинцияның барлық саяси 
күштерінің протестанттар мен католиктер арасындағы билікті жергілікті өзін-
өзі басқару органдарына, атап айтқанда Солтүстік Ирландия Ассамблеясы мен 
тиісті Үкіметте бөлу келісімін бекітті.
Қарастырылып отырған мәселе бойынша британдық неоконсервативтік 
кабинеттердің саясатын зерттеу тағы бір көзқарас тұрғысынан маңызды болып 
табылады. Ол неоконсерватизмнің теория мен саясат ретіндегі маңызды 
аспектілерінің бірін түсінуге, оның екі құрамдас бөлігінің - экономикалық 
неолиберализм мен саяси консерватизмнің өзара іс-қимылының сипаты мен 
механизмін анықтауға көмектеседі. Соңғы уақытта неоконсервативтік теорияны 
неолиберализм идеологтары Хайек пен Фридманның экономикалық 
постулаттарымен теңестіру жиі кездесіп тұрады. Экономикалық тоқырау мен 
неолиберализмге қарсы күрес әдістерін пайдаланған батыс үкіметтерінің 
табыстарын кейде кез келген дағдарыстық жағдайға қатысты әмбебап, ұзаққа 

92 
созылған әлеуметтік-экономикалық мәселелері бар кез келген өңірде 
қабылданады. Тэтчер және Мейджор үкіметтерінің қызметін талдау екі аталған 
компоненттің шынайы диалектикасын анықтауға мүмкіндік береді. 
Солтүстік Ирландияда саяси тұрақтылықты құру ниеті жергілікті өзін-өзі 
басқару элементтері мен қоғамдық қауіпсіздік саласындағы қатаң шараларды 
қамтитын "ольстерлеу" саясатында көрініс тапты. Алайда, Тэтчер кабинетінің 
жалпы қарым-қатынасты қалыпқа келтіру және өңір өмірі үшін 
жауапкершіліктің белгілі бір үлесін Солтүстік Ирландиялық партияларға 
аудару әрекеттері сәтсіз аяқталды. Британдық үкіметтің ашық одақтық 
позициясы протестанттық қауымға және католиктікті тыныштандыруға елеулі 
саяси әсер ете алмады. 
Үкіметтің қоғамдық қауіпсіздіктің қолайлы деңгейін құру жөніндегі қатаң 
әрекеттері ақылға қонымды шаралардан өтті және көбінесе адам құқықтарының 
тікелей бұзылуына әкелді. Негізінен протестанттардан тұратын Ольстердің 
полиция санының көбеюі аймақтағы төтенше заңнаманы бұзды, арнайы әскери 
бөлімшелерді пайдалану дұшпан қауымдардың арасындағы бөліністі 
тереңдетті. Сонымен қатар, Тэтчер кабинеті провинциядағы ұлттық-діни белгісі 
бойынша кемсітушілік көріністерін қабылдамай, олармен күресу үшін 
айтарлықтай күш-жігер жұмсады. Бірақ бұл ұстаным экономикалық қатынастар 
саласында ғана іске асырылды және жұмыспен қамтудың бірыңғай нарығын 
құруға бағытталды. Католиктік азшылықтың азаматтық құқықтары саласында 
кабинеттің оң ниеті протестанттық тұрақсыздық алдында шегінгендігін 
көруімізге болады [2, с. 4]. 

жүктеу/скачать 4.46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: