-ДӘРІС МЕМЛЕКЕТТІҢ ТИПОЛОГИЯСЫ

Жоспар:

1. 
   Мемлекет типологиясының түсінігі, оны жіктеудің әдіс – тәсілдері.
   
2. 
   Мемлекетті жіктеудің тарихи хронологиялық түрлері.
   

Бұл даму процессі мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси мазмұнымен және алдында тұрған мақсаттарымен байланысты. Мемлекеттің тарихи типін белгілейтін экономикалық жағдай, жеке меншіктің түрі, сонымен байланысты қоғамның дифференциациялау процестері жатады. Ал тарихи типтің дамуы, мемлекет қай топтардың мүддесін қорғайды, халықтың қандай демократиялық құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, басқару процесінде қандай демократиялық әдістер мен тәсілдер қолданылатынын көрсетуге тиіс.

Мемлекет пен құқықтың тарихи типі қоғамның, экономиканың дамуымен байланысты болса да, мемлекеттің ерекше даму заңдары бар. Мысалы: Рим құқығы туралы айтатын болсақ, Корпус Юрис Цивилис деген ірі кодификациялық заң қабылданған кезде мемлекет ыдырап басқа халықпен жауланып, экономикасы терең дағдарысқа ұшыраған еді. Батыс Рим империясын франктер басып алып өздерінің Франк империясын құрған кезде, Византия императоры Юстиниан жүйелеу жұмыстарын басқарып, айтқан құқықтық кодекстің жазуын басқарды. Бұл кезеңде экономиканың, мемлекеттің және құқықтың дамуы бір – біріне сәйкес болған жоқ. Құқықтың дамуы мемлекеттен көп жоғары болды.

Мемлекетті типтерге бөлудің марксистік әдісі. Бұл пікір қоғамды зерттеуде таптық мәселесімен байланысты. К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин мемлекет пен үстем таптың мүддесін қорғайтын құрал деп түсіндіреді. Марксистік тұрғыдан қарағанда тарихтағы мемлекеттер төрт түрге бөлінеді: құлиеленушілік, феодалдық, бужуазиялық және социалистік мемлекеттер. Бірінші рулық қоғамда мемлекет әлі болған жоқ, ал соңғы коммунистік қоғамда мемлекеттің орнына коммунистік өзін-өзі басқару жүйесі келуге тиіс. Бір тарихи типтен екіншісіне революция арқылы өтеді.

Мемлекеттің негізгі мақсаты – бір таптың диктатурасын орнату. Таптық мінездеме экономикалық, әлеуметтік жағдаймен байланысты. Марксизм мемлекетті – бір таптың екінші тапты қанау аппараты деп анықтады. Типті осылай бөлудің прогрессивтік те, негативтік те жақтары бар. Бір жағынан таптың құрылуымен байланысты анық көрінеді, топтар және таптар құрылмаған қоғамдарда мемлекет болмайды. Негізінде мемлекет алдындағы мақсат екіге бөлінеді: бір жағынан бүкіл қоғамның мүдделерін қорғап, жалпы қоғамдық мәселелерді шешу, ал екінші жағынан – таптардың арасындағы қайшылықтарды бәсеңдету. Қоғамда таптар анық құралмаған кезде мемлекет де мемлекет пайда болған жағдайлар кездеседі. Мысалы, шығыс мемлекеттері марксизм құлиеленушілік мемлекеттерге жатқызады, ал негізінде бұл мемлекеттерде құлиеленушілік қарым-қатынастар әлі қалыптасқан жоқ еді. Мемлекеттері туғызған басқа жағдай – географиялық жағдайлармен қоғамның жалпы экономикалық функциялары мен қызметтері (мысалы, Египет мемлекетінде – Ніл өзенімен байланысты жер суару жұмыстары). Сонымен, марксистік типологиясының негізін қалыптастыратын қоғамның экономикалық базисі мен таптық құрылысы. Марксизм мемлекеттің тарихи типтерін қоғамның даму құрылысымен және экономикалық формация деген түсінікпен байланыстырады. Экономикалық формация базис (бұл қоғамның белгілі бір даму дәуіріндегі экономикалық құрылыс) пен қондырмадан (әрбір базистің өзінің қондырмасы болады) тұрады. Базисті өндірістің тәсілі белгілейді. Өндіріс – өндірістік қатынастар мен өндіруші күштерден тұрады. Осы формацияға марксизм құлиеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік мемлекеттерді сәйкес келтіреді. Мемлекеттің тарихи типтері осы экономикалық- қоғамдық формацияиен тығыз байланыста дамуға тиісті. Бұлардан басқа марксизмге өтпелі дәуірдің мемлекеті деген ұғым бар. Бұл типтерге рулық қоғамнан құлиеленушілік қоғам арасындағы, құлиеленушілік және феодалдық қоғам арасындағы, феодалдық және буржуазиялық типтің арасындағы, буржуазиялық және социалистік типтердің арасындағы өтпелі мемлекеттер жатады. Қазіргі дәуірді алатын болсақ, бірнеше континенттердің мемлекеттері осы өтпелі мемлекеттің типіне жатады. Латын Америкасының, Азияның, Африканың ХХ ғасырда тәуелсіздігін алған мемлекеттер осы өтпелі тарихи типке кірді. Олардың тарихи типтері социалистік те емес, буржуазиялық та емес, олар тек қана социалистік мемлекеттерде социалистік жүйе ыдырап, нарықтық экономикалық елдерге айналып, демократиялық қоғам құру саясатына көшті. Кейбір мемлекеттер социалистік жолынан тайған жоқ (Куба, Солтүстік Корея, Қытай, Вьетнам).

Мемлекеттерді цивилизациялық, өркениеттік критериймен де болу қазір жиі кездеседі. Цивилизациялық әдістің және формациялық бөлудің айырмашылықтары көп. Формациялық критерий көбіне қоғамның таптық құрылысы мен өндірістік тәсіліне көңіл аударады. Бұл типологияны сыңар жақ түсіндірілуі. Мемлекеттердің ерекшеліктерін білу үшін қоғамның барлық салаларының жағдайларына ықылас салу қажет. Мемлекеттің экономикалық базисін зерттеген де оған қоса қоғамның мәдени, рухани деңгейін зерттеп, орнын көрсету қажет және қанаушы таптан басқа қоғамды құрған барлық топтарды зерттеп орындарын, рөлін, маңызын түсінген дұрыс. Қоғамның әдет – ғұрыптарын, әр топтың саналары мен құқықтарының деңгейін білу өте қажет. Ал, зерттеудің ең маңызды мақсаты – жеке адамның, бостандығы мен құқықтарын, әлеуметтік жағдайын және еңбегін қарым – қатынастарын жақсы білу – мемлекетке мінездеме беруүшін өте керек нәрселер. Қоғам бірнеше топтарға бөлінетін болса да, мемлекеттің алдында тұрған мақсат – сол топтардың арасындағы қайшылықтарды бәсеңдетіп бүкіл халықтың мүддесін қорғау. Осы әдісті бізде цивилизациялық әдіс деп атайды. Цивилизациялық әдіс мемлекет өзінің елінде тұратын адамдар үшін қандай жақсылық істеді, экономикалық, саяси, әлеуметтік, өнегелі қоғамның дамуы үшін қандай шара қолданды деген сұрақтарға жауап береді.

Сонымен, цивилизациялық пікір бойынша мемлекеттің тарихи типі өзгеру үшін экономикалық базисқа қосымша қоғамның мәдени және рухани сана – сезімі жоғары деңгейде болуы қажет.

Хронологиялық бөлудің басқа да түрлері бар: ежелгі ғасырлар, орта ғасырлар, жаңа ғасырлар және қазіргі дәуір. Бұл хронологиялық бөлудің көп пргрессивті жақтары бар. Мемлекет қай таптың мүддесін қорғайды немесе оның экономикалық жағдайының ерекешеліктері барма деген сұрақтарға жауап бергеннен басқа, осы дәуірдің жалпы ерекшеліктері бар екенін анықтайды.

Құлиеленушілік антикалық мемлекеттердің арасындағы ең ірі және сонғы мемлекет – Рим мемлекеті. Оның патшалық, республика және империя кезеңдері болды. Рим мемлекетінде жақсы белгілі құқық жүйесі құрылды. Рим құқығы бүкіл дүние жүзіне әсер етті.

Орта ғасырлардың мемлекеттері. Феодалдық мемлекеттердің құрылуының екі жолы бар: біреулері құлиеленушілік мемлекеттердің дамуынан пайда болды, екіншілері рулық қоғамнан пайда болды. Оларды да екіге бөлуге болады – Азия, Африканың және Европаның мемлекеттері. Орта ғасырлардың дамуы 476 жылдан басталды, бұл Рим империясының құлаған жылы. Рим империясының орнына Франк мемлекеті пайда болды. 628 жылы мұсылмандар мемлекетінің пайда болған дәуірі. Европадағы феодалдық мемлекеттерінің дамуының үш кезеңдері белгілі: ерте – феодалдық монархия, сословиелік – монархия және шексіз монархия. Феодалдық мемлекеттердің негізгі нышаны – жерге жеке меншіктің қалыптасуы. Феод – деген сөз – толық жеке меншіктегі жер. Феодалдық жеке меншіктің тағы екі түрі бар: аллод және бенефиций (аллоди – жерге жеке меншіктің мұрагерлік жолмен көшуі; бенефициде – мұрагерлік жерге құқық жоқ). Бұл иерархиалық әрбір топ өзінің жеке орнын алады, сол орны құқықтық жағдайды белгілейді және жер иеленушілігімен байланысты.

Феодалдық иерархиялық құқық. Феодалдар біренше топтарға бөлінеді: мысалы, Франция граф, герцог, рыцарь, шіркеу қызметкерлері, шаруалар, құлдар. Феодлдың рентаның үш түрі болды: ақшалай, барщина және натуралық рента. Феодалдық мемлекеттің ішкі функциялары: жеке меншікті қорғау, салық жинау, шаруалардың көтерілістерін басу. Сыртқы функциалары – басқа халықтарды тонау, өз мемлекетін қорғау және көрші мемлекеттермен қарым-қатынастарды құру. Феодалдық мемлекет өзінің билігін шіркеудің әскерімен күшейтті. Феодалдық қоғам шіркеудің күшіне, баюына жағдай туғызды. Шіркеудің көп жерлері,шаруалары және басқа да байлықтары болды. Шіркеудің билігін дәлелдеу үшін әр түрлі теорияларды шығарды. Мұсылман, Христиан, Католик, Буддистік мешіт-шіркеулердің арасында бірталай айырмашылық болғанымен, қоғадағы құқықтық жағдайлары бір-біріне ұқсас. Шіркеудің күшейген де әлсірегенде кездері болды. Феодалдық мемлекеттер көбіне ыдыраған, ұқсас мемлекеттер болатын. Бірақ кейбір кезде олардың күшейіп, ірі, мықты мемлекет құрған кездері де болды. Мысалы, Омейядтардың араб халифаты, Францияның шексіз монархиясы. Бұл кезеңде Құран, ұлы Еркін Хартия, Каролина, Алтын Булла деген белгілі феодалдық актілер қабылданды.

Феодалдық мемлекеттердің дамуы буржуазиялық революцияға дейін созылды. 1640 жылдан бастап келесі кезең жаңа дәуір басталды. Капитализм өзінің 300 жыл тарихында үш кезеңнен өтті. Бірінші кезең – либералдық капитализм XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың аяғына дейін. Екінші кезең – империализм дәуірі XIX ғасырдың аяғынан XX ғасырдың ортасына дейін. Үшінші кезең – әлеуметтік капитализм XX ғасырдың ортасынан 2004 жылға дейін. Бұл кезеңде ғылыми-техникалық пргрестің, демократияның жақсы дамуы. Экономикада мемлекеттің макробақылаудың орнауы. Қазіргі заман бейбітшілікті, халықтар достығын, демократияны дамыту. Капиталистік мемлекеттің негізін жеке меншіктің көп түрлері құрайды, жеке меншік құқығы ең қасиетті және жоғарғы құқық болып жарияланды. Заңның алдында бәрі тең. Бұл кезде мемлекеттің маңызды прогрессивтік принциптері нығайтылды: биліктің бөлінуі, заңның жоғарлығы, құқықтың алдында бәрі тең, азаматтардың саяси, әлеуметтік және жеке құқықтары мен бостандығы, заңдылық, соттың тәуелсіздігі және т.б. Құқықтық мемлекеттің түсінігі анықталып, көп конституциялар осы терминді қолданатын болды.

Әрбір құқықтық саланың өзінің прогресивті жерлері бар. Мысалы, қылмыстық сала мынандай негізгі принциптерге кепілдік береді: заңда жазылмаған іс қылмыс емес, бір қылмысқа бір жаза, жазаның ауырлығы қылмысқа сәйкес болуға тиіс, адамды қинайтын жазалар қолданбауы тиіс. Азаматтық құқықтық салада шарттардың және өнер кәсіптік бостандықтары, некені мемлекеттің тіркеуі, некеде екі жақтың теңдігі.

Мелекеттердің көпшілігінде конституция қабылданып – қоғамның негізгі қарым-қатынастарын реттеп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік береді. Заңдар жазбаша түрде қабылданатын болды. Буржуазиялық құқықтық актілердің арасында ерекеше орын алатын Францияның 1789 жылғы Азаматтық және адамның құқығы туралы деклорациясы, АҚШ-тың 1776 жылғы Тәуелсіз деклорациясы, Ангияның Хабеас корпус актісі, Наполионның басқаруымен алынған кодекстер және басқа құжаттар прогресивтік дамуға ықпалын тигізді.

1917 жылдан бастап Кеңестер Одағы Европаның және Азияның бір елінде социолистік мемлекеттер өмірге келді. Солтүстік Корея, Вьетнам, Куба мемлекеттері қазір де өздерінің социолистік бағытынөзгерткен жоқ. Қытай мемлекеті ерекеше Қытайлық социолизм қоғамын құрды деп жариялағаны мәлім. Бірақ социолистік мемлекеттердің қайшылығының саяси жүйесі, құрған режимі, қолданған әдісі, халыққа қарсы жүргізген саясаты, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары шектелуі, елде әкімшілік-әміршілік басқару жүйесі қалыптасып, партияның диктатурасы орнады. Сөйтіп, социолизмнің ізгі мақсаттары қанға боялды. Казармалық социолизмнің елге, халыққа жасалған озбырлығы бұл күні баршаға мәлім.

Партия билігіне технократтар келді. Билік жүйесі олигархияға ұласты, талантты, ойшыл зиялылар қуғынға ұшырады. Қолында билігі бар үстем таптың қалыптасуы сияқты құбылыстар халықпен байланысын әлсіретті. Экономикадағы қолдан жасалған шарықтау мен саяси-рухани өмірдегі тоқырау қайшылықтары, Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы Кеңес Одағының құлауына негізгі себеп болды.

Тарихи шындыққа жүгінейік. Марксизмнің социалистік қоғам туралы ілімі – XIX ғасырдың ұлы жетістігі. Марксизмнің экономикалық ілімін бүкіл өркениетті халықтар мойындады. Социолизмнің Ресейдегі сәтсіздігі Сталинның марксизм ілімін тұтасымен жоққа шығарып елімізде «Сталинизм» саясатын орнату еді. Әлемдік капитализм социолизм ісінен көп нәрсені үйренді: жұмысшы тобының революциялық жігерін эволюциялық даму арнасына түсіру үшін әлеуметтік проблемаларды шешудің социолистік әдістерін қолдады.

Ендеше, XX ғасыр тарихын жазу барысында объективті түрде көрсету керек. Коммунистік идеал – құбыжық емес, ол кеше ғана миллиондаған адамдардың арманы ғана емес, өмірі болған тарихи құбылыс. Біздің бүгінгі тәуелсіз қоғамымыз сол социолизмнің ішінен шыққанын ұмытуға болмайды. Тек әділдікке жүгініп, отан тарихын жайлаған аңыз-мифтерден ақиқатты айту, шындыққа жету интелектуалды азаматтардың қарызымен парызы болса керек. Сонда ғана болашақ ұрпақтың тарихи санасына көлеңке түспейді, ана сүтін емген, ата тарихынан сусындаған ұрпақ қанаттанады.

Талқылау сұрақтары:

1. 
   Мемлекеттің типологиясы деген ұғымды түсіндіріп беріңіз.
   
2. 
   Мемлекетті типтерге бөлудің марксистік әдісі қандай?
   
3. 
   Мемлекеттерді цивилизациялық және өркениеттік деп бөлудің мағынасы неде?
   
4. 
   Мемдлекетті жіктеудің тарихи хронологиялық түрлеріне тоқталыңыз?
   

1. 
   Парламент и законодательная власть Казахстана: Монография. /Отв.редактор А.А.Таранов/.- Алматы, Жеті Жарғы, 1996.
   
2. 
   Проблема человека и политическое реформирование (юридические, этические, социально – психологические аспекты).- М.: Интитут государства и права Российской Академии наук, 1997.
   
3. 
   Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-Алматы, Жеты Жарғы, 2003.
   
4. 
   
   1. 
      11\-",';''
      
   Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж., Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
   
5. 
   Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті Жарғы,1998.
   

Жоспар:

1. 
   Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы теориялар.
   
2. 
   Құқықтық мемлекеттің түсінігі мен мазмұны.
   

Бұл жерде ескерте кететін бір мәселе, Кеңес дәуірінде елімізде марксистік мемлекеттік теория тұрғысынан зерттеп, түсініп келдік. Ол кезде қоғам мен мемлекетті таптық тұрғыдан зерттеуге тырыстық, басқа теорияны, басқа бағытты сырып тастап отырдық. Қазір ол теорияға көзқарас түзелді, дұрысталды. Тарихи теориялардың бәрінде аздап болса да шындық және нақты тарихи дәләлдер болады. Сондықтан, ол теорияларды білу, дұрыс жағын алу, пайдалану өте қажет. Сол деректерді ескере отырып жүргізілген зерттеудің ғылымға, қоғамға пайдасы мол.

Тағы бір ескеретін мәселе «азаматтық қоғам» деген алғашқы қауымдық қоғамда да, құлиелену формациясында да, феодалдық формацияда да болған жоқ. Себебі ол қоғамда да «азаматтық» деген ұғым болған емес. Бұл ұғым тек буржуазиялық қоғамда өмірге келді.сондықтан, біз теорияны тек құқықтық мемлекет туралы қарастырамыз.

Құқықтық мемлекеттік парасаттылықтың, әділеттіліктің шынайы белгісі ғана емес, сонымен бірге адамның бостандығын, қадір-қасиетін, ар-намысын, теңдігін қорғайтын, демократияны қалыптастыратын күш. Міне, қоғамның алдында тұрған осы мүдде-мақсатты орындау мемлекеттің міндеті, ал осы бағытта қалыптасқан құқытық нормаларды орындау, сол арқылы заңдылықты, құқытық тәртіпті қатаң сақтауға үлес қосу адамдардың міндеті. Құқытық мемлекет екі жақты жауапты объективтік процесс.

Құқықтық мемлекетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көне заманнан бергі негізгі мақсаты болды. Көне дәуірдің ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Цицерон құқық пен мемлекеттің өзара қатынасын инабаттылық, парасаттылық, әділеттілік жолмен дамуын армандады. Аристотель: «Заң үстемдігі болмаса демократия жоқ», - деді. Феодалдық дәіурде Н: Макиавелли, Ж: Боден т.б. саяси қайраткерлер құқықтық мемлекеттік орнату төңірігінде көп қиялданып, біраз пікірлер айтқан.

Құқытық мемлекет орнату көнцепциясына пікір айтып өте зор үлес қосқан атақты ғалымдар: Г. Гроцкий, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтекье, Д. Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кан, т.б. Гроцкий – қоғам тарихында қалыптасқан құқықты екіге бөлді: табиғи құқық – адамды қоршаған ортаның әсерінен және жеке адамның өзінің ақыл, парасаттылығынан қалыптасатын құқықтар; екіншісі – мемлекеттің қабылдаған нормативтік актілер арқылы ешкімге зиян келтірмей орындауға тиіс. Мемлекет – қоғамдық жалпы халықтық шарт арқылы өмірге келді деп түсіндірді.Монтескье – мемлекет адамдардың саяси және азаматтық бостандығын, теңдігін қатаң орындауы керек. Сонда ғана құқықтық мемлекет болады. Локк – маркс құқықтың мазмұнын өте дұрыс, ашық түсіндірді. Мемлекет адамдардың құқықтарын қорғау үшін қалыптасты. Құқытық мемлекеттің негізгі мазмұны халықтың табиғи бостандығын, теңдігін қорғау. Кант – құқықтық мемлекеттің философиялық негізін ғылыми тұрғыдан зерттеді. Мемлекеттің жұмыстың өзекті мәселесі жеке адамның қадір-қасиетін, ар-намысын, бостандығын, теңдігін қорғау, адамның қоғамда үстемдігін қалыпьастыру деп түсіндірді. Гегель – қоғамдық ғылымдардың негізгі бағыттарының бірі – құқытық философия. Мемлекет дегеніміз жан-жақты дамыған құқық деп түсіндірді. Азаматтық қоғам құқық арқылы адамдардың мүдде-мақсатын қорғайды. Мемлекет құқық пен моралдың бірлестігін дамытып халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты жақсарту. Маркс – құқық пен мемлекетті қоғамның таптық құрлысына сәйкес қараған. Таптар жойылса құқық пен мелекет те жойылады. Бұл процесс қоғамда құқықтық мемлекет қалыптасып, бостандық орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандық – Маркстің ұғымында, қоғамдағы мемлекеттің үстемдігін жойып, оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақсатын орындайтын органға айналдыру. Сонда ғана құқытық мемлекет қалыптасады. Қазіргі заманда құқықтық мемлекет туралы пікір жан-жақты дамып, дүние жүзінің ғалымдары бір тұжырымға келіп, ортақ ғылыми көзқарас қалыптасты деуге толық болады. Сонымен, құықтық мемлекет туралы теорияны қорта келіп, оның негізгі мазмұны – халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиғи бостандығы мен құқықтары. Ол мемлекетті қалыптастырудың негізгі күші – адам, қалың бұқара. Сондықтан, мемлекет пен құқық демократияны дамытып, халықты қоғамның барлық саласын басқаруға қатыстыру қажет.

• 
  Экономикалық бостандық, әр түрлік меншік, нарықты қатынас;
  
• 
  Адамдардың табиғи бостандығы мен құқықтарын қалыптастырып, қорғау;
  
• 
  Заңды, демократиялық билік; ақпаратқа бостандық беру;
  
• 
  Заңның, соттың алдында адамдардың теңдігі болуы;
  
• 
  Таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;
  
• 
  Адамдардың әлеуметтік жағдайын, денсаулығын, мәдени, рухани білімін, санасын көтеру, жақсарту.
  

• 
  Адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостаннндығғғы меннн құқықтарының қамтамасыз етілуі;
  
• 
  Қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға толық құқықтарының болуы;
  
• 
  Азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен байланыс жасауға құқықтарының болуы;
  
• 
  Жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсету; жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байланыста жұмыс жасауы;
  
• 
  Азаматтық қоғам – толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы қажет, ол болашақ құқытық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол мемлекеттің объективтітұрғыдан негізі болуға тиіс.