Қоғамдық және заң ғылымдарының жүйесінде жалпы теорияның алатын орны

Қоғамдық өмірдің ең өзекті мәселесі – мемлекет пен құқықтың маңызы – олардың алатын орны. Бұл проблемаларды жалпы теория қоғамдық ғылымдардың басқа түрлерімен (философия, экономика, социология, палетология т.б.) бірігіп зерттеп отырады.

Барлық қоғамдық ғылымдар өз тұрғысынан адамзаттың тарихын зерттеуге үлес қосқан. Бұл ғылымдардың жүйесінде мемлекет пен құқық теориясының алатын орны өте жоғары. Заң ғылымы мемлекет пен құқықты жете танитын ғылым болып ХІХ – ғасырдың ортасында. Ол төрт топқа бөлінеді:

1). Жалпы теория – мемлекет пен құқықтық қоғамды реттеп, басқаруын, мазмұның, қағидаларын, белгі нышандарын, функцияларын, зерттейді.

2). Мемлекет пен құқықтың, құқық пен саясаттың тарихи даму процесін зерттеу пәндері. Шет мемлекеттерінің тарихы.

3). Салалық заң ғылымдары: азаматтық, қылмыстық, әкімшілік, конститутциялық, қаржы, отбасы т.б. құқықтар.

4). Арнаулы заң ғылымдары: криминалистика, соттық медицина, психиатрия т.б.

Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының барлық саласының объективтілік даму заңдылықтарын, бір бірімен байланысын зерттеп, жалпыламы тұжырымдар жасап отырады. Бұл тұжырымдарды салалық ғылымдар пайдаланып отырады. Ал жалпы теория салалық ғылымдардың жетістіктерін пайдаланып, жалпы заң ғылымының негізін дамытып отырады.

Сонымен, жалпы теория барлық заң ғылымының салаларын біріктірушісі, негізін құраушы, дамытушы жетекші ғылымға айналып отыр. Адам қоғамы диалектикалық даму процесінде болғандықтан ғылымның міндеттеріде өзгеріп, толықтырылып жаңарып отырады.

Қазіргі заманда еліміз нарықты экономикаға көшіп жатқанда Қазақстан мемлекеті заң ғылымының бағыты да, функциясы да күрт өзгерді. Жаңа өмірге сай ғылым өзінің жұмысын қарқынды түрде жүргізіп, жаңа қоғамның тілектеріне, мүдделеріне сәйкес ғылыми зерттеулер, қорытындылар жасауға тиіс. Адам қоғамының тарихын, даму процесін, мазмұнын, болашағын зерттейтін пәндерді қоғамдық ғылым деп атайды. Олар қоғамды жан – жақты ғылыми зерттеу тұрғысынан зор үлес қосады. Бұлардың ішінде мемлекет және құқықтық теориясна кеңірек көңіл бөлетін философия, саяси экономия мен тарих. Қоғамдық ғылымдар кейбір күрделі мәселелерді бірлесіп зерттейді, олар қоғамның жалпы объективтік даму заңдылықтарын, бір – бірімен байланысын қоғамдағы саяси – экономикалық, мәдени - әлеуметтік, мемлекеттік – құқықтық құбылыстарды ғылыми тұрғыдан зерттеп, дамытып отырады. Бұл мәселелерді, құүбылыстарды ғылым қоғамының өткен дәуірінде, қазіргі кезеңде болашақта қалай дауға тиісті. Міне үш дәуірде қоғамның диалектикалық даму процесін, сан қырлы өзгеріс құбылыстарын зерттеп қортынды ғылыми тұжырымдар жасап отырады. Қоғамның болашағын ғылыми тұрғыдан болжап қорытынды ұсыныстар беріп отырады. Бұл процесте қоғамдық ғылымдар табиғи нақты ғылымдар бірлесіп зерттеулер жүргізеді. Өйткені әлемнің материалдық және рухани тұтастығы мен бірлестігін ескере отырып, дүниежүзіндегі барлдық ғылымдар бірлеспейінше, ғылыми – техникалық өрлеу болашақ емес.

Кооперациясыз материалдық, қаржылық, табиғи ресурстарды үнемді, тиімді пайдалануға және оның өнімді технологиялық процесін қалыптастыруға мүмкіншілік болмайды. Ғылымның бірлестігі олардың дербестігіне нұқсан келтірмейді. әр ғылым табиғаттың және қоғамның объективтік даму процесін өз тұрғысынан зерреп, ғылыми тұжырымдар жасап отырады. Мысалы, мемлекет пен құқық қоғамдағы барлық қарым – қатынастарды реттеп, басқарып, заңдылықты, тәртіпті жақсартып, демократияны дамытып, қоғамның сапалы саяси экономикалық, мәдени - әлеуметтік дамуын қамтамасыз етеді.

Қоғамдық ғылымдардың, оның ішінде заң ғылымының адамзаттың бірлестігін дағдарысқа ұшыратпай, прогресстік жолмен дамытуда үлес мол және баға жетпейтің маңызды күш деуге болады.

Жалпы теория өзінің ғылыми зерттеуінде бір өлкенің, бір мемлекеттің, бір елдің шеңберімен шектелмейді. Ол өз жұмысында көптеген елдің, көп мемлекеттердің тәжірибесін қамтып, байланыстырып зерттеу арқылы ғылыми қорытынды жасайды. Жалпы теорияның бұл қорытындалары дүниежүзілік заң ғылымының жетістіктерімен, жаңалықтарымен сәйкес, қалыптасып отыруы керек.

Сонымен, жалпы теория барлық заң ғылымдарының негізін құрайшы, дамытушы, нұсқаушы, біріктіруші жетекші ғылым. Жалпы теория заң ғылымдарының жалпы, арнаулы, көрсетіп отыратын ғылым. Осы көрсетілген бірлік болмаса, бағыттар анықталмаса, зерттеуге нышан келтіріп, ғылымның дамуына кемшіліктер пайда болады. Осы кемшіліктерді болдырмау жалпы теорияның бірден – бір міндеті.

Адам қоғамы диалектикалық даму процесінде болғандықтан қоғамдық ғылымдардың міндеттеріде өзгеріп, толықтырылап, анықталып отырады. Бұл жұмыс заң ғылымында жалпы теорияның міндеті.

Қазіргі заманда еліміз нарықты эклномикаға көшіп жатқанда, егеменді, тәуелсіз Қазақстан Республикасы өмірге келгенде жалпы теорияның ғылыми мазмұны, функциясы күрт өзгерді. Жаңа өмірге сай ғылым өзінің жұмысын қарқынды түрде жүргізіп, жаңа қоғамның тілектеріне, мүдделеріне сәйкес ғылыми зерттеулер, қортындылар жасауға тиіс.

Ғылымды бір идеологияның шеңберінде жүргізудің зияны. Қоғамның барлық саласының мазмұның тұсініп – білу үшін ғылымға бостандық керек. Оны саясатпен, идеологиямен бұғаулауға болмайды. Ғылым еркін болған жерде ғана дұрыс, қарқынды дамып, жақсы нәтиже береді. Ғылымның даму процесінде толып жатқан нышандар да кездеседі: саяси, идеологиялық, мемлекеттік, құқықтық шектеу, қаржы жетпеу, материалдық базасы нашар болу. Мамандықтардың жетіспеуі т.б.

Ғылымға зор зиян келтіретің кедергілер:

• 
  зерттеуді бір саясаттың, бір идеологияның шеңберінде жүргізу;
  
• 
  таптық, партиялық тұрғыдан жүргізу;
  
• 
  кеңестікке шеңбер қою (шетелмен қатынасқа, ғылыми алмасуға, зерттеуге тыйым салу).
  

• 
  халықты тапқа, мемлекеттерді топқа, блокқа бөлу;
  
• 
  дүниежүзілік, жалпы халықтық проблемаларды ескермеу;
  
• 
  демократияның, бостандықтың шектелуі;
  

• 
  ғылымда екі жүйеге бөлу.
  

• 
  қоғамдағы толып жатқан ғылым бағыттары сапалы, нәтижелі дамымады. Қаржының басым үлесі себепсіз қорғанысқа бөлініп отырады;
  
• 
  ғылыми – техникалық прогресс біздің елде нашар дамыды;
  
• 
  ғылыми – техниканың жетістіктері көп жылдар тәжірибеде қолданылмай мемлекеттің шығының өсірді.
  

Кеңестер Одағы ыдырап, тәуелсіз мемлекетттердің достастығы ( ТМД ) құрылып, Қазақстан тәуелсіз Республикаға қолы жетіп, өзінің Конституциясын қабылдады.Өткен тәуелсіздіктің сегіз жылдығы республика тарихында ерекше кезеңге айналды.

Біз мемлекеттік тәуелсіздігіміздің сегіз жылын және экономикалық дербестігіміздің бес жылын атап өттік. Дағдарыстан шығу бағытында осы уақыт ішінде экономикалық, саяси және қоғамдық өмірдің барлық салаларында белгіленген түбегейлі реформалар жолымен ұдайы ілгерілей түскеніміз байқалады.

1998 жыл біздің республика үшін соңғы жеті жыл ішінде Қазақстанда өндірістің құлдырауын тоқтатудың сәті түскен тұңғыш жыл болды. Оның үстіне өткен (1998) жылы өнеркәсіп өнімін шығару жарты процентке ұлғайды, ал ауыл өндірісі жеті процентке өсті.

Көптеген басқа елдерге қарағанда бұл жылдардың Қазақстан үшін азаматтық тыныштық, ұлтаралық тұрақтылық және рухани келісім уақыты болды

Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясының кіріспе бөлімі ақиқатпен толық үйлесім таба үндесіп тұр: «Біз ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, Қазақстан демократиялық мемлекетін құрамыз!»

Республика қызметінің түбегейлі принциптері: қоғамдық, татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде републикалық референдімда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.

«Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін, тәуелсіздігін қалыптастырып дүниежүзілік қауымдастықты дамытуға, нығайтуға өз үлесін қосуда. Қазақстан мемлекеті халық аралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтей отырып, мемлекеттер арсында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым –қатынас жасау. Олардың теңдігі мен бір – бірінің ішкі істеріне араласпау, халық аралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізеді, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тартады», - деп Конституцияда көрсетілген.

1. 
   Мемлекет және құқық теориясы пәніне жалпы сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Мемлекет және құқық теориясы пән ретінде қай кезде дами бастады?
   
3. 
   Мемлекет және құқық теориясының атқаратын қызметтеріне тоқталыңыз?
   
4. 
   Мем лекет және құқық теориясының әдістері қандай?
   

1. 
   Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-Алматы, Жеты Жарғы, 2003.
   
2. 
   
   1. 
      11\-",';''
      
   Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж., Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
   
3. 
   Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті Жарғы,1998.
   

Жоспар:

1. 
   Мемлекеттiн түсінігі және белгiлерi.
   
2. 
   Мeмлекеттiк бuлiк әлеуметтiк бuлiктiң ерекше түpi ретiиде.
   
3. 
   Мемлекеттiң мәні.
   

1. 
   Бұқаралык 6илiктiң болуы. Мiндеттi түрде мемлекеттiң бас­қару және мәжбүрлеу аппараты болуы тиiс, себебi, бұқаралық билік - бұл шенеунiктер, әскep, полиция, түрме мен басқа да меке­мелер.
   
2. 
   Аумақтык бөлiнiс. Мемлекет өз аумағында өмip сүрушi бар­лық адамдарды өз билiгiмен және қорғау арқылы бiрiктiредi.
   
3. 
   Салыктар жүйесi. Олар мемлекеттiк аппараттың өмip cүрyiн қамтамасыз ету ушiн кажет.
   
4. 
   Егемендiк. Бұл мемлекетке тән өз аумағындағы үстемдiк пен халыкаралык қатынастардағы тәуелсiздiк.
   
5. 
   Құқықтың болуы. Мемлекет құқыксыз өмip сүре алмайды, себебі құқық мемлекеттiк билiктi заңдастырады.
   

Мемлекеттiк билiк әлеуметтiк билiктiң ерекше бiр түpi ретiнде көрініс табады. Бұл мемлекеттiк мәжбүрлеуге сүйенген, субъек­тілер арасындағы үстемдiк және бағынушылык сипаттағы бұқаралық-саяси қатынас.

Мемлекеттiк билiктiң ерекшелiктерi:

1. 
   Бұқаралық билiк. Ол бүкiл қоғамның, халықтың атынан қызмет етедi және өз қызметiнде бұқаралық, негiзге – казына мүлкіне, өз кipicтеріне, салықтарға ие.
   
2. 
   Аппараттық билік. Ол аппаратка. мемлекетгiк органдар жүйесіне сүйенедi және олара арқылы жузеге асырылады.
   
3. 
   Заң қолдайтын билік. Сол себептi. ол аппарат пен заң нормаларының көмегімен елдегi барлык халық үшiн мiндеттi сипатты иеленеді.
   
4. 
   Егемендi билiк- ол кез-келген билiктен дербес және тәуелсiз.
   
5. 
   Заңдастырылған билiк. Яғни, ал заңды негiздi және қоғамдык тануды иеленген.
   

Кең мағынада мемлекеттiң әлеуметтiк мәнін билiктiк-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бiрлестiгi ретiнде анықтауға болады. Мұндай бiрлестiктердiн тұтастығы сәйкес мемлекеттiк-құқықтық институттар мен қатынастарда көрінic тапқан бұқаралык-билiктiк құрылымдар негiзiнде калыптасады.

Тар мағынада мемлекеттiң әлеуметтiк табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген таптар мен әлеуметтiк топтардың да, қоғамның да мүддесiн бiлдiрушi әpi қорғаушы басқару аппараты, бұқаралык билiктiң әр түрлi мекемелерiнiң жүйесi ретiнде анықтайды.

Жоғарыда аталғандардың негiзiнде, мемлекеттiн мәнін қарастыруда екі аспектiнi ескерудiң маңызы зор:

1) формальды - кез-келген мемлекеттiң саяси билiктiң, ұйымы екендігі;

2) мазмұнды - осы ұйымның кімнің мүдделерiне кызмет ететiндiгi.

Мемлекеттiң мәнiн aнықтayдa келесi бағыттарды атап өтуге болады:

• 
  таптық, бұған сәйкес мемлекеттi экономикалық, үстемдiк құрушы топтың саяси билiгiнiң ұйымы ретiнде анықтауға болады;
  
• 
  жалпы әлеуметтiк, бұған сәйкес мемлекеттi әртүрлi таптар мен әлеуметтiк топтардың мүдделерiн ескеру үшiн жағдай жасайтын саяси билiктiң ұйымы ретiнде анықтауға болады.
  

Сонымен, мемлекеттiн мәнi саяси билiк аппаратынын көмегімен қоғамның тұтастығы және қалыпты қызмет eтуін қамтамасыз етуден көрiнедi.

1. 
   Мемлекеттің мәнін түсіндіріп беріңіз?
   
2. 
   Мемлекет туралы анықтамаға талдау жасаңыз.
   
3. 
   Мемлекеттің негізгі белгілерін атап беріңіз?
   
4. 
   Мемлекеттің қосымша белгілерін атаңыз.
   
5. 
   Мемлекеттік биліктің ерекшелігін анықтап беріңіз.
   

1. 
   Ибраева А.С., Ибраев Н.С. Теория государства и права: Учебное пособие.-Алматы, Жеты Жарғы, 2003.
   
2. 
   Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан. – Алматы, 1997.
   
3. 
   
   1. 
      11\-",';''
      
   Мемлекет және құқық теориясы. Оқулық. Авторлар алқасы: Жоламанов Ж., Таукелов А.Н., Мұхтарова А.К., Алматы, 1998.
   
4. 
   Сапарғалиев Ғ. Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы, Жеті Жарғы,1998.
   
5. 
   Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Егемен Қазақстанның құқы. Оқу құралы. Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 266 б.
   
6. 
   Ашитов З.О.,Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. Алматы: Жеті жарғы, 2000. - 256 б.
   
7. 
   Баққұлов С. Құқық негіздері. Оқулық. Алматы :2004. – 248 б.
   
8. 
   Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы: Жеті жарғы, 2001. – 624 б.
   

Жоспар:

1. 
   Мемлекеттік биліктің ұғымы және Қазақстан Республикасында
   

2. 
   Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
   

3. 
   Қазақстан Республикасының Президенті.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Парламенті.
   

Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары мемлекеттік қызметті іске асыру нысаны бойынша - өкілді, атқарушы, сот, прокуратура және өзге де бақылаушы-қадағалаушы органдарға бөлінеді. Бұл органдар заң швғарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидатына негіздлген; дәрежесіне қарай – орталық және жергілікті болып жіктеледі, өкілеттіктің мерзімі бойынша – тұрақты және уақытша; құзыретін жүзеге асыру тәртібі бойынша – алқалы (Парламент) және дара (Президент) басшылы; қызметінің құқылық нысаны бойынша – құқық шығарушы, құқық қолданушы және құқық қорғаушы; құзіретінің сипатына қарай – жалпы (Үкімет) және арнаулы(министрліктер) органдар болып бөлінеді. Билікті бөлу қағидаты Конституцияның Президент (ІІІбөлім), Парламент(ІVбөлім), Үкімет(Vбөлім), және соттар (VІ бөлім) мәртебелерін белгілейтін нормаларда іске асырылып нақтыланған. Бұл қағидаттардың мазмұны олардың өзара іс-қимыл жасау қағидаттарына сәйкес жүзеге асырылуын білдіреді.

Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен Заңға бағынады. Сот төрелігін іске асыру жөніндегі соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді.